سوره الرحمن

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره الرحمن در علوم قرآنی

مقدمه

«رحمان» از اوصاف و القاب خاص خداوند و حاکی از رحمت واسعه الهی است. نام سوره الرحمن به تناسب کلمه «الرحمان» در آیه نخست آن است. در قرآن کریم این تنها سوره‌ای است که بعد از ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ با یکی از اسمای خدای عز و جل آغاز می‌شود.

این سوره خاطر نشان می‌سازد که خدای تعالی عالَم و اجزای آن از قبیل زمین و آسمان و خشکی‌ها و دریاها و انس و جن را طوری آفریده و نیز نظم داده که جن و انس بتوانند از آن بهره‌مند شوند، همچنین عالم به دو قسمت و دو نشأه تقسیم شده، یکی نشأه دنیا که به زودی خودش با اهلش فانی می‌شود، و یکی دیگر نشأه آخرت که همیشه باقی است، و در آن نشاه سعادت از شقاوت و نعمت از نقمت متمایز می‌گردد.

از این روی، عالم هستی از دنیایش گرفته تا آخرتش نظامی واحد دارد، تمامی اجزا و ابعاض این عالم با اجزا و ابعاض عالم دیگر مرتبط است، و اجزای عالم هستی ارکانی قویم دارد، ارکانی که یکدیگر را اصلاح می‌کنند، این جزء، مایه تمامیت آن جزء دیگر، و آن مایه تمامیت این است.

پس آنچه در عالم هست چه عینش و چه اثرش از نعمت‌ها و آلای خدای تعالی است، و به همین جهت پشت سر هم از خلایق می‌پرسد و با عتاب هم می‌پرسد که: ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾ و این خطاب عتاب‌آمیز در این سوره سی و یک مرتبه تکرار شده است.

و باز به همین مناسبت است که این سوره با نام رحمان آغاز گردید، که صفت رحمت عمومی و همگانی خداست، رحمتی که مؤمن و کافر و دنیا و آخرت را در بر دارد، و در آخر نیز، سوره با آیه ﴿تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ﴾ ختم می‌شود.

و این سوره از نظر مکی بودن و مدنی بودن دو احتمال دارد، هر چند برخی معتقدند که سیاق آن به مکی بودن شبیه‌تر است، ولی گروهی آن را مدنی دانسته‌اند.

در مجمع البیان از امام موسی بن جعفر از آبای گرامی‌اش(ع) از رسول خدا(ص) روایت آورده که فرموده: «برای هر چیزی عروسی و جلوه‌گاه حسنایی ‌هست، و عروس قرآن سوره الرحمن است».

ویژگی‌های سوره الرحمن

1. شامل ۷۸ آیه به عدد کوفی و شامی، ۷۷ آیه به عدد حجازی، ۷۶ آیه به عدد بصری، ۳۵۱ یا ۳۵۲ کلمه و ۱۶۳۶ یا ۱۶۴۸ حرف است.
2. در ترتیب نزول، نود و هفتمین و در ترتیب مصحف شریف، پنجاه و پنجمین سوره قرآن و پس از سوره رعد و پیش از سوره انسان (دهر) نازل شده است.
3. طبق نظر رایج پس از هجرت در مدینه نازل شد و از سوره‌های مدنی است؛ مگر آیه ﴿يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ﴾ که برخی مفسران آن را مکّی دانسته‌اند.
4. از نظر شمار آیات، از سُوَر مفصّل و از نوع طوال آن - مشتمل بر حدود نیم حزب قرآن - به‌شمار می‌آید.
5. گفته‌اند در این سوره نسخی واقع نشده است.
6. این سوره فقط یک حکم فقهی (حرمت مس خطوط و نوشته‌های قرآن کریم بدون وضو) را بیان کرده است.

این سوره، سبک و اسلوب خاصی دارد و برخلاف غالب آیات مدنی، آیات آن بسیار کوتاه است، در هر آیه یک یا چند نعمت الهی بیان و در پی آن آیه ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾ ذکر شده است. این آیه در مجموع، ۳۱ بار ذکر شده و آهنگ زیبا و خاصی به این سوره بخشیده است.

مهم‌ترین مطالب محتوایی سوره الرحمن

1. نعمت بزرگ خلقت، تعلیم و تربیت، حساب و میزان و وسایل رفاهی انسان؛
2. چگونگی آفرینش انس و جنّ؛
3. نشانه‌های خداوند در زمین و آسمان، نظم خاص در حرکت کرات آسمانی و وجود موجودات در کرات آسمانی و امکان نفوذ انسان به کرات دیگر؛
4. معاد، چگونگی رستاخیز، نشانه‌های آن و نعمت‌های بهشتیان.

اسامی سوره الرحمن

سوره الرحمن دو نام دیگر نیز دارد:

1. ﴿آلَاءِ﴾: واژه ﴿آلَاءِ﴾ جمع «ألی» به معنای نعمت‌ها و نیکی‌ها است. چون واژه ﴿آلَاءِ﴾ ۳۴ بار در قرآن آمده که ۳۱ بار آن در این سوره است، و از طرف دیگر، این سوره در مقام شمارش و تبیین نعمت‌های خداوند است، به این اسم نامگذاری شده است.
2. عروس‌القرآن: هر چیز زیبا و با چشم‌انداز خوب را «عروس» می‌گویند. سوره الرحمن به دلیل اسلوب و آهنگ خاصش و به جهت برشمردن نعمت‌های فراوان الهی و اسلوب خاص خود، یکی از سوره‌های بسیار زیبا و خوش‌منظر قرآن است.

رسول خدا(ص) فرمودند: «هر چیزی عروسی دارد و عروس قرآن سوره الرحمن است».

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی

پانویس