برزخ

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

برزخ در قرآن - برزخ در حدیث - برزخ در نهج البلاغه - برزخ در کلام اسلامی - برزخ در عرفان اسلامی - برزخ در معارف دعا و زیارات - برزخ در معارف و سیره سجادی - برزخ در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل برزخ (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

معناشناسی برزخ

• "برزخ" در لغت به معنی حائل و واسط میان دو امر و در فرهنگ دینی، به معنای زیست انسان‌ها میان دنیا و قیامت است قرآن کریم می‌‌فرماید: ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾. این آیه، تنها آیه‌ای است که فاصلۀ مرگ و قیامت را برزخ خوانده است و کاملاً بر این نکته صراحت دارد که انسان پس از مرگ، دارای نوعی حیات است. علمای اسلام واژۀ برزخ را از همین‌جا اقتباس کرده‌اند و در برخی روایات از قبر، تعبیر به برزخ کرده‌اند. از روایات برمی‌آید برزخ مؤمنان در وادی السلام نجف و جایگاه کافران و منافقان، وادی برهوت یمن است.
• انسان باید از دنیا به آخرت پا بگذارد و این دو سرا، از هرنظر با یکدیگر متفاوت‌اند. این انتقال، آنگاه تحمل‌پذیر است که مرحله‌ای میانی در کار باشد؛ یعنی جایی که پاره‌ای از ویژگی‌های هر دو جا را دارا باشد. عالم برزخ این چنین است و برخی کاستی‌ها و کژی‌های مؤمنان را می‌زداید و آنان را برای قیامت و آخرت پاک می‌سازد، همچنین برخی دانستنی‌ها و معارف به مؤمنان و صالحان القاء می‌شود.
• اگر چیزی میان دو چیز دیگر حائل و فاصله باشد، آن چیز را “برزخ” می‌نامند. قرآن کریم از زندگی پس از مرگ تا قیامت کبری با کلمه “برزخ” تعبیر کرده است. در سوره مؤمنون آیه ۹۹ و ۱۰۰ می‌فرماید: ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ ﴾.

زندگی برزخی

• روح انسان با پایان زندگی دنیایی، به جسم لطیفی راه می‌یابد که از بسیاری عوارض جسمانی و مادی برکنار است؛ اما از آن رو که شبیه جسم مادی است، آن را "بدن" یا "قالب مثالی" گویند. اگر میت اهل ایمان و نیکی باشد، در عالم برزخ به آسایش و نعمت می‌رسد و اگر اهل کفر یا گناه باشد، کیفر می‌بیند. البته این نعمت‌ها و رنج‌های برزخی برای برخی خاص در همین دنیا نیز قابل مشاهده است.
• جهان برزخ، صبح و شام دارد و برزخیان متناسب با زندگی برزخی، می‌خورند و می‌آشامند و با یکدیگر سخن می‌گویند و نشست و برخاست دارند. وقتی روحی از دنیا به برزخ می‌رسد، برزخیان به استقبالش می‌شتابند و اخبار زندگان را از او می‌گیرند البته برزخیان بسته به جایگاه برزخی خویش، گاه به دنیا سر می‌زنند و از حال و روز بازماندگان دنیایی آگاه می‌گردند.
• برزخیان چند گروه‌اند: یکی مؤمنان که به نعمت‌های بهشتی متنعم‌اند. دوم، کافران که در دوزخی با نام برهوت در عذاب‌اند. سوم، مسلمانان فاسق و بی‌ولایت به اهل بیت (ع) که عمل صالح دارند و در برابر امامان معصوم (ع) عداوت نشان نداده‌اند. اینان از نعمت‌های بهشتی بهره‌مند نمی‌شوند؛ ولی از نسیم آن برخوردار می‌‌شوند سفیهان و کودکان و مستضعفان (عقیدتی) نیز به این گروه می‌پیوندند. چهارم، دشمنان امامان معصوم (ع) که از گورهایشان، دری به دوزخ گشوده می‌شود و با آتش دوزخ کیفر می‌بینند.

برزخ در آیات و روایات

• آیات متعددی بر نوعی از حیات در فاصلۀ مرگ تا قیامت دلالت دارند:

1. آیاتی که از گفت ‌و شنود میان انسان‌های صالح یا انسان‌های فاسد با فرشتگان الهی یاد می‌‌کند. این گفت‌وگوها بلافاصله بعد از مرگ صورت می‌‌گیرد: ﴿إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ قَالُواْ فِيمَ كُنتُمْ قَالُواْ كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الأَرْضِ﴾؛ ﴿الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُواْ الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾.
2. آیاتی که در آنها مستقیماً از حیات و نعمت‌های انسان‌های نیکوکار، یا از عذاب انسان‌های بدکار در فاصلۀ مرگ و قیامت یاد شده است: ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحِينَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ﴾.

• در حدیث است که مردم در خوابند؛ همین که می‌‌میرند، بیدار می‌‌شوند. مقصود حدیث این است که درجۀ حیات بعد از مردن، از درجۀ حیات پیش از مردن، کامل‌تر و بالاتر است. همان‌طور که انسان در خواب، حالتی نیمه زنده و نیمه مرده دارد و هنگام بیداری حیات کامل‌تر می‌‌شود. رسول خدا (ص) در جنگ بدر، پس از کشته شدن و انداختن بدن‌های سران قریش در یک چاه، سر به درون چاه برد و به آنها گفت: «ما آنچه را خداوند به ما وعده داده بود محقق یافتیم، آیا شما نیز وعده‌های راست خدا را به درستی دریافتید؟ بعضی از اصحاب گفتند: "یا رسول الله! شما با کشته‌شدگان و مردگان سخن می‌‌گویید؟! مگر اینها سخن شما را درک می‌‌کنند؟! حضرت فرمود: "آنها اکنون از شما شنواترند».
• در عالم برزخ فقط مسائلی مورد پرسش واقع می‌‌شوند که انسان باید به آنها اعتقاد و ایمان داشته باشد. رسیدگی به سایر مسائل به وقوع قیامت موکول است. انجام دادن کارهای خیر و همچنین دعا و طلب آمرزش بازماندگان برای مردگان با نیت و انگیزۀ ثواب و اجر برای آنها موجب خیر و سعادت مردگان می‌‌شود. اگر فرزندان در زمان حیات پدر و مادر، آنها را ناراضی کرده باشند، می‌‌توانند بعد از درگذشت آنها طوری عمل کنند که رضایت آنان را به دست آورند؛ همچنان که عکس آن ممکن است.

منابع

1. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
2. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
3. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر

جستارهای وابسته

• عالم آخرت
• ابدان برزخی
• احیای اموات در قبور
• احوال عالم برزخ
• اسامی قبر
• بهشت برزخی
• ثواب برزخ
• حیات برزخی
• سعه قبر
• سؤال قبر
• صور برزخی
• ضیق قبر
• عالم قیامت
• عذاب قبر
• فشار قبر
• مدت برزخ
• وحشت قبر

پانویس

{