سوره قلم

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره قلم در علوم قرآنی

مقدمه

خداوند در آیه‌های اول این سوره به «قلم و آنچه می‌نویسند» سوگند یاد کرده است؛ به همین جهت، سوره را «قلم» نامیده‌اند.

سوگند به قلم و نوشته، از طرف پیامبری امّی و درس ناخوانده (امی) اعجاز دیگری از آیات قرآن است. این سوره ضمن دفع اتهام جنون از پیامبر(ص) و تأکید بر رسالت او، به اِعراض و روگردانی از مخالفان، و پس از اشاره به آخرت و بهشت و کیفرها، به صبر و استقامت فرمان می‌دهد.

بدین‌سان، غرض این سوره این است که رسول خدا(ص) را به دنبال تهمت‌های ناروایی که مشرکین به وی زده و او را دیوانه خوانده بودند، تسلیت و دلداری‌دهد، و به وعده‌های جمیل و پاسداری از خلق عظیمش دلخوش ‌سازد، و آن جناب را به شدیدترین وجهی از اطاعت مشرکین و مداهنه با آنان نهی نموده، امر اکید می‌کند که در برابر حکم پروردگارش صبر کند.

گفته شده: سیاق همه آیات این سوره سیاق آیات مکی است، و از ابن عباس و قتاده نقل شده که گفته‌اند: اوایل این سوره تا آیه ﴿سَنَسِمُهُ عَلَى الْخُرْطُومِ﴾ (که شانزده آیه است) در مکه نازل شده، و ما بعد آن تا جمله ﴿لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ (که هفده آیه است) در مدینه نازل شده، و نیز بعد از آن جمله تا جمله ﴿يَكْتُبُونَ﴾ (که پانزده آیه است) در مکه و ما بعد آن تا آخر سوره (که چهار آیه است) در مدینه نازل شده، این نقل نسبت به هفده آیه یعنی از جمله ﴿إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ﴾ تا جمله ﴿لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ﴾ بی‌وجه نیست؛ زیرا به آیات مدنی شبیه‌تر است تا آیات مکی.

ویژگی‌های سوره قلم

1. دارای ۵۲ آیه، سیصد کلمه و ۱۲۵۶ یا ۱۲۸۸ حرف است.
2. در ترتیب نزول، اولین یا دومین یا پنجمین و در قرآن کریم شصت و هشتمین سوره است.
3. پس از سوره علق و پیش از سوره مزّمّل (پیش از هجرت) در مکه نازل شد؛ مگر آیات ۱۷ تا ۳۳ و ۴۸ تا۵۰ که مدنی به شمار آمده‌اند.
4. از سوره‌های مفصّل و از نوع طوال آن و شامل حدود نصف یک حزب است.
5. بیست ونهمین و آخرین سوره از سوره‌های مقطعات است و با حرف مقطعه «ن» آغاز می‌شود.
6. دهمین سوره‌ای است که پس از حرف مقطعه با سوگند آغاز شده است.
7. گفته‌اند آیات ۴۴ و ۴۵ این سوره با آیه سیف نسخ شده‌اند.

واژه «قلم» چهار بار در قرآن به‌کار رفته است: دو بار به صورت جمع در آیات ۴۴ سوره آل‌عمران و ۲۷ سوره لقمان، و دو بار به صورت مفرد در آغاز سوره علق و آغاز همین سوره.

مطالب مهم سوره

1. نگاهی به مقام اخلاقی پیامبر اکرم(ص) و صفات آن حضرت؛
2. بیان عظمت قلم در قالب سوگند؛
3. نکوهش صفات زشت و اخلاق ناپسند؛
4. داستان صاحبان باغ بلازده؛
5. بیان مهلت خداوند به بندگان؛
6. سرنوشت پرهیزکاران و بدکاران در آخرت.

قسم به قلم

از سوگندهای معجزه‌آسای قرآن کریم، قسم به دوات و قلم و نوشته در سوره قلم است: ﴿ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ﴾

این آیه بر اساس برخی از تفسیرها از سه سوگند تشکیل شده است:

1. سوگند به دوات ﴿ن﴾؛
2. سوگند به قلم ﴿وَالْقَلَمِ﴾؛
3. سوگند به آن‌چه می‌نویسند ﴿وَمَا يَسْطُرُونَ﴾.

درباره ﴿ن﴾ نظریات گوناگونی بیان شده است. بر اساس یکی از آنها که می‌تواند مورد استشهاد این بحث نیز قرار بگیرد، منظور از «ن» دوات است که وسیله نوشتن است.

درباره ﴿وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ﴾ همه اتفاق‌نظر دارند که مقصود سوگند به قلم است و سوگند به آن‌چه (به‌وسیله قلم) می‌نویسند.

اما درباره نوع قلم و مقصود از آنچه می‌نویسند، برخی معتقداند: منظور مطلق قلم و هر چیزی است که با قلم می‌نویسند.

مفسران درباره اهمیت و فایده سوگند به قلم و نوشته، به بیان‌های مختلفی سخن گفته‌اند؛ مثلاً طنطاوی در تفسیر خود آورده است: خداوند متعالی با سوگند به دوات و قلم و نوشته، نخست مسلمانان را به تعلیم و فراگیری علوم تشویق و سپس به جهانیان ثابت کرد اسلام دین دانش است.

سید قطب نویسنده مصری و صاحب تفسیر فی ظلال القرآن نیز می‌گوید: علت سوگند به قلم و نوشته، بزرگ جلوه دادن آنها است. آیات قرآن در میان ملتی نازل شد که هیچ‌گونه سابقه اثر و بهره‌برداری از دانش و فرهنگ با قلم و نوشته در میان آنان نبوده است؛ اما قرآن در چنین شرایط و محیطی به دانش ارج نهاد و به فراگیری آن ترغیب کرد.

علامه طباطبایی نیز در تفسیر المیزان می‌نویسد: سوگند خداوند به قلم و نوشته، سوگند به نعمت است؛ چون خداوند در کلام خویش به بیشتر آفریده‌های خود از آن جهت که رحمت و نعمتند سوگند یاد کرده است؛ مانند سوگند به آسمان، زمین و…، بنابراین سوگند به قلم و دوات و نوشته، بزرگ‌ترین نشانه عظمت، اهمیت و ارزش دانش در منطق اسلام است.

اسامی سوره قلم

سوره قلم دارای دو نام دیگر است:

1. نون (ن): چون با حرف مقطعه «ن» آغاز شده است.

1. ن والقلم: چون این سوره با حرف مقطعه «ن» و سپس با سوگند به قلم ﴿ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ﴾ آغاز شده به نام سوره «ن والقلم» شهرت یافته است.

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی