جاسوسی در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جاسوسی است. "جاسوسی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جاسوسی در قرآن - جاسوسی در حدیث - جاسوسی در نهج البلاغه - جاسوسی در فقه سیاسی - جاسوسی در اخلاق اسلامی - جاسوسی در تاریخ اسلامی

مقدمه

واژه جاسوسی از دو بخش "جاسوس" و "یاءِ" حاصل مصدر (در نقش پسوند شغل ساز) ساخته شده و در زبان فارسی به معنای جست و جوی خبر، خبر پرسی، خبر چینی، سخن چینی، به دست آوردن اخبار و اسرار فرد، اداره یا کشوری و دادن آن به دیگری آمده است و به صورت مصدرِ مرکبِ "جاسوسی کردن" نیز کاربرد دارد. جاسوس از ریشه عربی "ج ـ س ـ س" و صفت مشبهه بر وزن "فاعول" است. شماری از واژه پژوهان، "جسّ" را در اصل به معنای لمس چیزی با دست (مانند گرفتن نبض) برای کسب آگاهی لازم، دانسته و برخی آن را فقط تفحص نامحسوس معنا کرده‌اند؛

همچنین تجسس که در زبان عربی به ویژه عربی معاصر معادل جاسوسی است، از این ریشه است. این واژه در لغت به معنای آگاهی جستن از اخبار و اموری عمدتاً پنهان آمده و اغلب کاربردی منفی دارد.

اصطلاح جاسوسی در حوزه حقوق و روابط بین الملل، حقوق جزای خصوصی و جرم‌شناسی کاربرد دارد و فارغ از پاره‌ای اختلافات جزئی، به کسب اطلاعات محرمانه نظامی، سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی در پوشش عناوین غیر واقعی، با قصد ارائه به بیگانگان و عمدتاً متخاصم تعریف شده است.

جاسوسی در گذشته با شیوه‌های ابتدایی و اغلب در حوزه‌های نظامی و سیاسی صورت می‌‌گرفت؛ اما امروزه با تغییر ماهیت تهدیدها، شیوه‌ها و حوزه‌های جاسوسی نیز تحول و توسعه یافته است. جاسوسی از پیشینه تاریخی بسیار دیرینی برخوردار است و متون بسیاری بر باستانی بودن آن گواهی می‌‌دهند.

گزارش‌های تورات درباره اتهام جاسوسی به برادران یوسف(ع) پس از ورود نخستین آنان به مصر، ارسال جاسوسان دوازده گانه بنی اسرئیل از سوی موسی(ع) برای شناسایی سرزمین کنعان و روانه شدن جاسوسان یوشع به شهر اریحا از این قبیل‌اند. اتهام برادران یوسف(ع) در پاره‌ای منابع تفسیری نیز گزارش شده و برخی مفسران، فسادانگیزی نفی شده در آیه ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ عَلِمْتُمْ مَا جِئْنَا لِنُفْسِدَ فِي الْأَرْضِ وَمَا كُنَّا سَارِقِينَ﴾ را اشاره به آن دانسته‌اند.

در تاریخ اسلام نیز نمونه‌هایی از جاسوسی در خلال درگیری‌های پیامبر اکرم(ص) با مشرکان به چشم می‌‌خورد که فرستادن افراد و گروه‌های تجسس از سوی آن حضرت برای شناسایی و گزارش اوضاع دشمنان از آن قبیل است؛ همچنین گزارش‌هایی درباره شیوه حفظ اسرار محرمانه در برخورد با جاسوسان دشمن، در سیره پیامبر(ص) به چشم می‌‌خورد. فعالیت‌های یاد شده در زمان‌ها و اوضاع گوناگون جنگی و در ارتباط با همه دشمنان اعم از قریش، هوازن، رومیان و... گزارش شده‌اند..

جاسوسی در قرآن

واژه جاسوس در قرآن به کار نرفته و هیچ معادل صریحی نیز برای آن در قرآن یافت نمی‌شود، بلکه مفسران در بیان مصادیق خیانت ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ و نیز تولّی نسبت به دشمنان ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ﴾، ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ با استناد به پاره‌ای شأن نزول‌ها به این موضوع اشاره کرده‌اند. به‌کارگیری این نوع تعابیر در ارتباط با اعمالی چون جاسوسی تا حدودی در ارتباط با ساختار قبیله ای حاکم بر نظام اجتماعی عرب است که در آن همه روابط اجتماعی، حقوقی، اقتصادی و نظامی بر پایه دو محور همگرایی و واگرایی و بیشتر در قالب مجموعه ای از پیمان‌ها سامان داده می‌‌شدند، از همین رو پایبندی به این پیمان‌ها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و شکستن آن به سختی نکوهش و خیانت تلقی می‌‌شده است. اسلام با پذیرش این ساز و کار، سمت و سوی آن را در راستای اهداف الهی تغییر داد و محور همگرایی را بر مبنای پیروی از خدا و پیامبر(ص) و محور واگرایی را بر مبنای دشمنی با خدا و پیامبر(ص) باز تولید کرد. افزون بر دو مفهوم عام یاد شده، در برخی روایات تفسیری واژه ﴿سَمَّاعُونَ﴾ به عنوان معادل دقیق و صریح "جاسوس" دانسته شده است ؛ همچنین اشتراک لفظی باعث شده است که برخی مفسران و پژوهشگران، واژه ﴿وَلَا تَجَسَّسُوا﴾ را ناظر به معنای جاسوسی نیز بدانند؛ با این توضیح که جاسوسی برای دشمنان اسلام را از مصادیق تجسس مورد نهی و گناه کبیره و جاسوسی به سود مسلمانان را به سبب منافعی که در پی دارد، از موارد استثنای آن شمرده‌اند، در حالی که آیات پیشین ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَن تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنتُمْ لا تَشْعُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ إِنَّ الَّذِينَ يُنَادُونَكَ مِن وَرَاء الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَيْهِمْ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَن تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ وَاعْلَمُوا أَنَّ فِيكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ يُطِيعُكُمْ فِي كَثِيرٍ مِّنَ الأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ فَضْلا مِّنَ اللَّهِ وَنِعْمَةً وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ وَإِن طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِن بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِن فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلا نِسَاء مِّن نِّسَاء عَسَى أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ وَلا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلا تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيمَانِ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ و نیز خطاب ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ و تعبیر ﴿لَحْمَ أَخِيهِ﴾ نشان می‌‌دهند که آیه در مقام اصلاح روابط بین مؤمنان است و آنها را از کنجکاوی و تفحص درباره معایب، لغزش‌ها و مسائل خصوصی همدیگر باز می‌‌دارد و به مقوله جاسوسی که مربوط به روابط با بیگانگان است، نفیا و اثباتا نظر ندارد. فقها نیز در بحث جاسوسی، هیچ استنادی به آیه یاد شده نکرده‌اند، به هر حال مجموعه آیات مربوط به جاسوسی در دو رده جاسوسی به سود دشمنان یا به سود مسلمانان قابل قسمت‌اند.

جاسوسی برای دشمنان

خیانت ابولبابه

در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ خداوند مؤمنان را از خیانت به خدا، رسول و امانت‌های خود باز داشته است. در ادامه، دارایی و فرزندان مؤمنان زمینه امتحان آنان خوانده شده و بر پاداش عظیم الهیِ کسانی که امانت‌های خدا و پیامبرش را پاس دارند تأکید می‌‌شود: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ از این آیه برمی آید که خیانت یاد شده با انگیزه حفظ دارایی‌ها و فرزندان از گزند دشمنان صورت پذیرفته است، چنان که جمله ﴿وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ نشان می‌‌دهد که آنان از خیانت بودن کار خویش آگاه بوده‌اند.

مفسران دو شأن نزول مختلف برای آیات یاد شده گفته‌اند که به رغم تفاوت، هر دو از مصادیق جاسوسی برای دشمنان اسلام‌اند. چنان که ابن جوزی نیز تصریح می‌‌کند، بیشتر مفسران با پذیرش دیدگاه کلبی، زهری و قتاده نزول آیات را در سال پنجم هجری، مرتبط با غزوه بنی قریظه و در شأن ابولبابه انصاری دانسته‌اند. در حدیثی منسوب به امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز این شأن نزول آمده است. براساس این دیدگاه، یهودیان بنی قریظه پس از ۲۱ روز محاصره شدن از سوی مسلمانان، خواستار صلح و خروج از مدینه شدند. پیامبر(ص) با ردّ این خواسته و با درخواست أوسیان به داوری سعدبن معاذ رئیس قبیله أوس رضایت داد. سعد به کشتن مردان جنگی، اسارت زنان و غنیمت دارایی آنان حکم کرد. یهودیان ابولبابه را به سبب الفت و روابط پیشین با وی، برای مشورت‌طلبیدند و او با اشاره دست به گلوی خود به آنان فهماند که در صورت پذیرش داوری سعد همه مردان جنگی کشته خواهند شد. گفته‌اند که دارایی و زن و فرزندان ابولبابه در میان قبیله بنی قریظه بود و او برای جلب حمایت آنان چنین کرد؛ همچنین آورده‌اند که وی پس از این خیانت و آشکار کردن راز جنگی مسلمانان به سختی نادم و اندوهگین شد و با بستن خود به ستونی در مسجد پیامبر(ص) سوگند یاد کرد که لب به آب و غذا نزند تا بمیرد یا توبه‌اش پذیرفته شود. هفت شبانه روز چنین کرد و توبه‌اش پذیرفته شد.

علامه طباطبایی با اذعان به انطباق حکایت ابولبابه بر مضمون دو آیه یاد شده بر این باور است که حکایت مذکور فاصله زمانی زیادی با جنگ بدر دارد، در حالی که مقایسه آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾ با آیات پیش از آن نشان می‌‌دهد که سیاق واحدی دارند و اندکی پس از جنگ بدر نازل شده‌اند.

شأن نزول دوم را جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده است. بر اساس این گزارش هنگامی که کاروان قریش همراه با اموالی فراوان و به سرپرستی ابوسفیان از مکه خارج شد، پیامبر به وسیله جبرئیل از محل استقرار آنان آگاه شد و مسلمانان مأمور شدند با رعایت پنهانکاری، بدون اعلام مقصد و برای غافلگیر کردن مشرکان حرکت کنند؛ اما یکی از منافقان با نامه، ابوسفیان را از حرکت مسلمانان آگاه کرد. غرابت متن و سیاق روایت، مخدوش بودن سند و عدم تناسب تعبیر ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ با منافقان از چالش‌های پیش روی این شأن نزول است. برخی دیگر از مفسران به پیروی از سدّی و ابن اسحاق و بدون اشاره به فرد یا شأن نزولی خاص، آیه را ناظر به کسانی دانسته‌اند که اخبار و اسرار جنگی را پس از شنیدن از رسول خدا(ص) آشکار ساخته، به گوش مشرکان می‌‌رساندند، در هر صورت و براساس آیه یاد شده انتقال اسرار سیاسی و نظامی مسلمان‌ها به دشمنان از مصادیق خیانت همزمان به امانت خدا، رسول و خود مسلمانان خوانده شده است که موجودیت، استقلال و منافع جامعه اسلامی و در نتیجه حیات و هویت دینی آن را به مخاطره می‌‌افکند.

جاسوسی حاطب بن ابی بلتعه

خداوند با اشاره به پاره‌ای از برخوردهای خصمانه و کینه‌توزانه دشمنان اسلام، مؤمنان را از همگرایی و ابراز مودت و دوستی نسبت به آنان نهی کرده و آن را مایه گمراهی خوانده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾ از آیات بعدی برمی‌آید که انگیزه این همگرایی و دوستی با دشمنان خدا نیز حفظ بستگان، فرزندان و دارایی‌ها از گزند آنان بوده است، از همین رو خداوند، مؤمنان را از روزی (قیامت) بر حذر می‌‌دارد که در آن روز بستگان، فرزندان و دارایی آدمیان هیچ سودی به حال آنان نخواهد داشت، پس نباید دلبستگی به آنان زمینه ساز دوستی با دشمنان خدا شود: ﴿لَنْ تَنْفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلَا أَوْلَادُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾ عموم مفسران شیعه و سنی به پیروی از امام علی(ع) و صحابیانی چون ابن عباس و دیگران، آیه را در شأن حاطب بن ابی بلتعه دانسته‌اند. براساس این روایت هنگامی که رسول خدا(ص) در سال هشتم هجری، آماده فتح مکه می‌‌شد، برای رعایت اصل غافلگیری در جنگ، میان مردم شایع ساخت که به سوی خیبر می‌‌روند. حاطب، آگاه از مقصد اصلی حرکت، با نوشتن نامه و به وسیله زنی که عازم مکه بود، درصدد اطلاع دادن به مشرکان قریش برآمد. پیامبر(ص) پس از آگاهی از طریق وحی، برخی از یاران خود همانند علی(ع) و زبیر را در پی او گسیل داشت. زن در آغاز انکار کرد؛ ولی پس از جست و جوی همه وسایل و در برابر تهدید به بازرسی کامل بدنی یا کشته شدن، نامه را از لابه لای گیسوان بافته شده خویش بیرون آورد. حاطب در پاسخ رسول خدا(ص) که چرا چنین کرده است، با نفی نفاق ورزی و ارتداد خویش، انگیزه آن را فقط به دست آوردن دل مشرکان و جلب حمایت آنان خواند، زیرا وی برخلاف بسیاری از مهاجران، کسی را در مکه نداشت که در برابر تعرض مشرکان به خانه و کاشانه و دارایی و افراد خانواده‌اش از آنها حمایت کند . بر اساس برخی گزارش‌های دیگر، وی انگیزه خود را جبران حسن رفتار و برخورد مسالمت آمیز مشرکان با خانواده و بستگان خویش خوانده است، به هرحال رسول خدا(ص) با پذیرش سخن حاطب و با استناد به اینکه وی از اصحاب بدر است، از خطای او درگذشت و از کشتن وی منع کرد..

جاسوسی از روی نیاز

قرآن کریم مؤمنان را از روابط دوستانه با قوم مغضوب خداوند نهی کرده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ﴾ شماری از مفسران با گزارش دیدگاه ابن عباس و مقاتل، روابط دوستانه یاد شده را جاسوسی و خبرچینی گروهی از مسلمانان فقیر و نیازمند برای یهودیان مدینه دانسته‌اند. آنان در برابر دریافت مقداری از فرآورده‌های کشاورزی، اخبار و اطلاعات مربوط به مسلمانان را در اختیار یهودیان قرار می‌‌داده‌اند.

جاسوسی منافقان

قرآن از روابط دوستانه منافقان با یهودیان خبر می‌‌دهد: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾، ﴿أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾ از سوگند دروغین منافقان، وعده عذاب شدید و تقبیح رابطه یاد شده می‌‌توان به دست آورد که این ارتباط بسیار آسیب رسان بوده است.

براساس گزارش‌های تفسیری منسوب به قتاده و ابن زید، گروهی از منافقان که با پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان نشست و برخاست داشته‌اند، اخبار و اسرار آنان را در اختیار یهودیان قرار داده، از آنها بدگویی می‌‌کرده‌اند. به نقل از سدّی و مقاتل این آیه به طور مشخص درباره عبدالله بن اُبیّ و عبدالله بن نبتل از سران منافقان نازل شده است. زمانی که از آنان درباره چنین کرداری سؤال می‌‌شد، از ترس جان خود، با سوگند دروغین به انکار آن می‌‌پرداختند.

جاسوسی منافقان ذیل برخی دیگر از آیات نیز گزارش شده است؛ هنگام حرکت مسلمانان برای جنگ تبوک، شماری از منافقان با سوگند مبنی بر ناتوانی خویش و نداشتن ساز و برگ و در ظاهر با اجازه رسول خدا(ص)، از شرکت در جهاد معاف شدند. خداوند آنان را دروغگو و سبب سرپیچی آنان را بی‌ایمانی به خدا و جهان آخرت ﴿ لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لاَّتَّبَعُوكَ وَلَكِن بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنفُسَهُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ عَفَا اللَّهُ عَنكَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُواْ وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ لاَ يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ أَن يُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ وَلَوْ أَرَادُواْ الْخُرُوجَ لأَعَدُّواْ لَهُ عُدَّةً وَلَكِن كَرِهَ اللَّهُ انبِعَاثَهُمْ فَثَبَّطَهُمْ وَقِيلَ اقْعُدُواْ مَعَ الْقَاعِدِينَ ﴾ معرفی کرد و نیآمدن آنها را خواست الهی و به سود مسلمانان خواند، چرا که شرکت و حضور آنان پیامدی جز ایجاد فتنه و شکاف در میان مسلمانان و در نتیجه تضعیف سپاه اسلام نداشت: ﴿لَوْ خَرَجُوا فِيكُمْ مَا زَادُوكُمْ إِلَّا خَبَالًا وَلَأَوْضَعُوا خِلَالَكُمْ يَبْغُونَكُمُ الْفِتْنَةَ وَفِيكُمْ سَمَّاعُونَ لَهُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ﴾ در این آیه نیز ﴿سَمَّاعُونَ﴾ دوگونه تفسیر شده است: شماری از مفسران متقدم و برخی متأخران

با پذیرش دیدگاه حسن، مجاهد و ابن زید، آن را به معنای "جاسوسان" گرفته‌اند، بر این اساس، منافقان بازمانده از جهاد، جاسوسانی را در سپاه اسلام گمارده بودند تا اخبار سپاه را به آنان گزارش کنند. طبری و نحّاس و قرطبی با ترجیح این تفسیر، بیشترین کاربرد "سمّاع" را به معنای جاسوس دانسته‌اند. رشیدرضا با بعید خواندن این تفسیر، کاربرد یاد شده را نمی‌پذیرد. در این صورت، نظر گروه دیگری از مفسران شیعه و سنی قابل طرح است که بر مبنای روایتی از قتاده و ابن اسحاق، "سمّاع" را به معنای کسی دانسته‌اند که بدون دقت و اندیشه هر سخنی را شنیده، باور می‌‌کند، بر این اساس با حضور منافقان یاد شده که اغلب از سران و اشراف قوم بودند، گروهی سست ایمان و نفاق پیشه، با پذیرش و باور گفته‌های آنان، سپاه اسلام را دچار تفرقه می‌‌کردند. این تفسیر که به عموم مفسران نسبت داده شده است مناسبت و هماهنگی بیشتری با سیاق آیات دارد. اشاره به فتنه انگیزی پیشین منافقان و شأن نزول آیات مربوط نیز مؤید آن است ﴿لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ حَتَّى جَاءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَهُمْ كَارِهُونَ﴾.

خبرچینی برخی یهودیان

بر اساس آیات ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَإِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جَاءُوكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئًا وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ حادثه‌ای برای یهودیان خیبر رخ داد. احبار یهود به رغم حکم صریح تورات برخلاف آن حکم کردند و سپس افرادی را نزد پیامبر اکرم فرستادند تا در این باره داوری کند و در صورتی که پیامبر(ص) حکم خلاف آنان را تأیید کرد، آن را بپذیرند وگرنه از پذیرش آن خودداری کنند. گروهی از مفسران، تعبیر ﴿سَمَّاعُونَ﴾ اول را به معنای گوش دهندگان و دومی را به معنای جاسوسان تفسیر و آیه را این گونه معنا کرده اند: گروهی از یهودیان، بسیار پای سخن پیامبر(ص) می‌‌نشینند تا با تحریف و سوء استفاده از آن بر پیامبر خدا دروغ ببندند. آنان جاسوس یهودیانی بودند که نزد پیامبر نیامده بودند و شنیده‌های خود را به آنان و دیگر دشمنان انتقال می‌‌دادند. در مقابل، شمار دیگری از مفسران شیعه و سنی به پیروی از ابن عباس، سدّی و ابن زید، ﴿سَمَّاعُونَ﴾ دومی را به معنای "پذیرندگان" معنا کرده‌اند؛ یعنی آن گروه از یهودیان عوام که نزد پیامبر(ص) آمدند، سخنان تحریف شده و دروغین عالمان خود را گوش می‌‌دادند و گفته‌های آنان را بی چون و چرا پذیرفته، از آنها پیروی می‌‌کردند. در این صورت موضوع این آیه به بحث جاسوسی مربوط نمی‌شود.

خیانت همسران نوح و لوط

مفسّران ذیل آیه ﴿ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَيْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ يُغْنِيَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَقِيلَ ادْخُلَا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ﴾ در کنار تفسیر خیانت همسران نوح و لوط به کفر، نفاق و... اغلب از جاسوسی آنان برای کافران قوم خود یاد کرده‌اند. از جمله هنگامی که کسی به نوح(ع) ایمان می‌‌آورد، همسر او به کافران خبر می‌‌داد؛ همچنین زمانی که مهمانی بر لوط(ع) وارد می‌‌شد همسر او شب‌ها با روشن کردن آتش و روزها با دود به کافران علامت و جای مهمان را به آنان نشان می‌‌داد.

جاسوسی برای مسلمانان

این موضوع در هیچ یک از آیات قرآن نیامده است؛ اما پاره‌ای از روایات تاریخی که ارسال جاسوس از سوی پیامبر اکرم(ص) را بیان می‌‌کنند، در حاشیه برخی آیات گزارش شده‌اند. این موارد به دو ماجرای غزوه حمراء الاسد و جنگ احزاب مربوط‌اند.

غزوه حمراء الاسد

پس از جنگ احد و بازگشت مسلمانان به مدینه، خبر رسید که مشرکان با توقف در منطقه ای به نام "روحاء" برای یورش و جنگ دوباره آماده می‌‌شوند. رزمندگان اسلام در پاسخ به فراخوان پیامبر اکرم(ص) به سوی دشمن حرکت کرده، پس از رسیدن به منطقه حمراء الاسد در ۸ میلی مدینه، بدون درگیری بازگشتند: ﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾، ﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾ بر اساس گزارش‌های رسیده، سپاه قریش پس از رسیدن به منطقه "روحاء" و پشیمان از نیمه تمام گذاشتن کار مسلمانان، زمزمه بازگشت دوباره سر دادند تا با کشتن پیامبر(ص) و دیگر سران، کار مسلمانان را یکسره کنند. رسول خدا پس از آگاهی از این توطئه، برای قدرت نمایی و ترساندن دشمن، با ۷۰ نفر از مسلمانان در پی دشمن روانه شدند و در منطقه حمراء الاسد اردو زدند. پیامبر(ص) داوطلبی خواست تا از وضع دشمن خبر آورد. به جز امام علی(ع) کسی داوطلب نشد و رسول خدا به او فرمود: اگر دیدی که مشرکان سوار بر شتران، از اسبان کناره گرفته‌اند، معلوم می‌‌شود که به سوی مکه روانه‌اند؛ ولی اگر سوار بر اسبان و بر کنار از شتران بودند، بدان که عازم مدینه‌اند. امام علی(ع) با تنی مجروح نزدیک دشمن رفت و عزیمت آنان به سوی مکه را به پیامبر(ص) گزارش داد .

جنگ احزاب

پیامبر اکرم(ص) در این جنگ حذیفة بن یمان را برای کسب خبر از اوضاع دشمن، روانه اردوگاه آنان می‌‌کرد. این گزارش ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنَا عَلَيْهِمْ رِيحًا وَجُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرًا﴾ بازتاب یافته است. اوضاع سخت جنگی که در آیه مزبور ترسیم شده است، موجب شد که به رغم درخواست سه باره پیامبر(ص) و وعده بهشت و همنشینی با خویش در آن، کسی از شدت ترس، گرسنگی و سرما برای کسب خبر از اردوگاه دشمن داوطلب نشود. سرانجام رسول خدا(ص) حذیفه را به نام خواند و با تأکید بر پرهیز از هرگونه اقدامی، او را روانه این مأموریت کرد. حذیفه در تاریکی شب وارد اردوگاه دشمن شد و دید که باد و توفان شعله‌های آتش آنان را خاموش کرده، خیمه‌ها را از جا کنده و اوضاعشان را به هم ریخته است و ابوسفیان دور آتش کوچکی و در حلقه ای از یاران خود ضمن تشریح اوضاع سخت و بحرانی پیش آمده، از بازگشت به مکه خبر می‌‌دهد. وی در آغاز سخن و برای اطمینان از عدم حضور جاسوسی از مسلمانان، از اطرافیان خواست که هرکس نام شخص کناری خود را بپرسد. در این هنگام حذیفه، پیش دستی کرده، نام افراد در کنار خود را پرسید و در نتیجه آنان از پرسش نام وی غفلت کردند. ابوسفیان پس از پایان سخن، سوار بر شتر به سوی مکه حرکت کرد. از حذیفه نقل شده است که اگر سفارش پیامبر(ص) نبود، با یک تیر می‌‌توانسته او را بکشد. .

حکم فقهی جاسوسی

فقهای مسلمان، جاسوسی برای دشمنان اسلام را حرام، گناه کبیره، مستوجب کیفر و جاسوسی به سود مسلمانان را ممدوح و در برخی موارد ضروری دانسته‌اند. حرمت و ضرورت مزبور، افزون بر نهی وارد شده در آیات مربوط ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاء تُلْقُونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُم مِّنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَن تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِن كُنتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاء مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِم بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنتُمْ وَمَن يَفْعَلْهُ مِنكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِيلِ إِن يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْدَاء وَيَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَأَلْسِنَتَهُم بِالسُّوءِ وَوَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ ﴾. و نیز سنت عملی پیامبر(ص) که بدان استناد شده، به قاعده "نفی سبیل" نیز استنادپذیر است: ﴿ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا﴾ که هرگونه چیرگی کافران بر مؤمنان را ناروا و خلاف رضایت خداوند می‌‌شمرد. اصل مجازات برای جاسوس مسلمان، حربی و ذمی مورد اتفاق، ولی نوع آن مورد اختلاف فقهاست. اغلب علمای شیعه و سنی در مورد جاسوس مسلمان قائل به تعزیرند، هرچند حکم به اعدام،زندان، تبعید و وانهادن به اجتهاد حاکم نیز در میان فتواها دیده می‌‌شود. درباره جاسوس حربی و ذمی نیز اغلب فتوا به قتل داده‌اند. در همه موارد مزبور، طرح یا نقد آراء با استناد به برخی آیات، احادیث و برخوردهای پیامبر(ص) با جاسوسان صورت پذیرفته است. افزون بر مجازات، مباحث دیگری هم در رویکرد فقهی به پدیده جاسوسی مطرح است..

منابع

1. اسدی، علی، مقاله «جاسوسی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹