سوره کوثر در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره کوثر است. "سوره کوثر" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره کوثر در علوم قرآنی

مقدمه

صد و هشتمین سوره قرآن و پانزدهمین آن به ترتیب نزول با موضوع نعمت کوثر که به پیامبر(ص) عطا شده و بدون نسل بودن دشمن آن حضرت و لزوم نماز گزاردن و قربانی کردن.

این سوره را «کوثر» می‌نامند زیرا که خداوند در اولین آیه آن از نعمت کوثر که به پیامبر(ص) عطا فرموده، سخن گفته است: ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾. نام دیگر آن ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ﴾ است؛ زیرا سرآغاز سوره است. به اتفاق آراء، دارای ۳ آیه و ۱۰ کلمه و ۴۳ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «قصار» و کوتاه‌ترین سوره قرآن است.

در این سوره خداوند به حضرت رسول(ص) می‌فرماید ما به تو کوثر بخشیده‌ایم. به نظر برخی از مفسران، «کوثر» یک تفسیر دارد و یک تأویل. تفسیرش آن است که کوثر را حوضی شگرف در بهشت می‌دانند که دارای «خیر کثیر» است (و کوثر با کثیر رابطه لفظی دارد). تأویل‌اش نیز آن است که بر خلاف طعنی که عاص بن وائل به پیامبر(ص) زده بود و او را «ابتر» (بلاعقب و بدون نسل) شمرده بود، خداوند از طریق فرزندش حضرت فاطمه(س) ذریه بسیاری به او خواهد بخشید.

میبدی در تأویل آن نوشته است: قوله تعالی: ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾ أَي أَعْطَيْنَاكَ الْخَيْرِ الْكَثِيرِ. ای مهتر کائنات، ای نقطه دائره حادثات، ما تو را نیکی فراوان دادیم که به فیض جود خود تو را در وجود آوردیم و سراپرده نیوت تو از قاف تا به قاف باز کشیدیم و تو را بر تخت بخت در صدر رسالت بنشاندیم. و تو را به محلی رسانیدیم که آب و باد و خاک و آتش از صفات کمال و جمال تو مدد گرفت. حلم تو خاک را ثبات افزود، طهارت تو آب را صفوت افزود، خلق تو باد را سخاوت افزود، قوت تو آتش را هیبت افزود.

﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾ ای محمد! ما تو را نیکویی فراوان بخشیدیم که نام تو برداشتیم و آوای تو بلند کردیم. داغی از لطف خود بر جوهر فطرت تو نهادیم و نام تو شطر سطر توحید کردیم. ای محمد! جوهر فطرت تو از جوار قدس قدم هنوز قدم در طینت آدم ننهاده بود که ما مقربان حضرت را وصف تو کردیم و فضائل و شمایل تو ایشان را گفتیم. تو پیغامبری امی نادییر هرگز به هیچ کتاب نرفته و هیچ معلم را ندیده و نه به هیچ کتاب نظر کرده، تو را علم اولین و آخرین در آموختیم.

و شرایع دین و احکام اسلام و مکارم اخلاق تو را بیان کردیم. هر کس را معلمی بود، معلم تو ما بودیم. هر کس را مؤدبی بود، مؤدب تو ما بودیم.

«أَدَّبَنِي رَبِّي فَأَحْسَنَ تَأْدِيبِي». خبر معروف است و در کتب صحاح مسطور و مشهور که شب معراج چون به حضرت رسید، حق جل جلاله از وی پرسید و خود داناتر.

گفتا: اثری از آثار جلال ذوالجلال به سینه من رسید، ذوق آن و روح آن به جان من رسید. دل من بیفروخت، عطر محبت بر سوخت، علم اولین و آخرین در من آموخت. این است حقیقت کوثر، نواخت و کرامت بی‌شمار از خداوند اکبر. قوله: ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ﴾

‌"ای فصل لربک صلاة العید یوم النحر" ﴿وَانْحَرْ﴾ نسکک، ای سید چون روز عید آید، نماز عید بگزار و چون نماز کردی قربان کن. این خطاب با مهتر عالم است، لکن مراد بدین امت است. می‌گوید: ای سید آنچه فرمودیم به جای آر و امت را بفرمای تا به جای آرند، ایشان را در آن خیری است. ﴿لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ﴾ این خیر در چه چیز است؟ مصطفی(ص) بیان کرد، گفت: اگر مرد مؤمن پوست گوسفند پر زر کند و به درویشان دهد هنوز به ثواب آن یک گوسفند نرسد که روز عید، قربان کند. مصطفی(ص) را پرسیدند اگر کسی درویش بود و طاقت قربان ندارد چه کند تا ثواب قربان او را حاصل شود؟ گفت: چهار رکعت نماز کند، در هر رکعتی یک بار «الحمد» خواند و یازده بار سوره ﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾. الله تعالی ثواب شصت قربان در دیوان وی ثبت کند.

در خبر است از مصطفی(ص) که وی گفت هر که سوره الکوثر برخواند خدای تعالی او را از حوض کوثر سیراب گرداند.

این آیات برای تسلی خاطر رسول خدا(ص) نازل شده است. پس از اینکه فرزندان ذکور پیامبر(ص) (قاسم و عبدالله) در کودکی از دنیا رفتند، عاص بن وائل سهمی که از کفار قریش بود از روی شماتت گفت: نسل محمد قطع شده و او ابتر و بی‌دنباله است، آنگاه خداوند این سوره را در پاسخ او نازل فرمود. «کوثر» به معنای خیر کثیر است و مطابق روایات، مراد از کوثر، ذریه فاطمه زهرا(س) هستند، چون خداوند در این خانواده برکت و خیر کثیر قرار داده است به گونه‌ای که هم در ظاهر و از نظر تعداد رو به تزاید و کثرت هستند و اولاد آن حضرت و سادات با وجود آن همه بلایا که از حکام جور متحمل شده‌اند، باز هم از نظر کثرت هیچ نسلی معادل آنان دیده نمی‌شود و هم از نظر حقیقت و باطن، امامان معصوم(س) از ذریه آن حضرت، منشأ خیر و برکت و واسطه فیض الهی در عالم وجود و مظهر اسماء حسنای الهی می‌باشند. به هر جهت خداوند تعالی خطاب به رسول اکرم(ص) می‌فرماید: ای محمد ما به تو کوثر را عطا کردیم، پس شایسته است که به شکرانه این نعمت برای پروردگارت نماز به جا آوری و قربانی کنی و یا دستان خود را برای تکبیر بلند گردانی، چون بنابر روایتی که از طریق ائمه(ع) رسیده است «نحر» عبارت است از بلند کردن دست به جانب گردن در هنگام تکبیر نماز و در پایان سوره می‌فرماید: همانا دشمن خشمگین و بد خلق تو، بدون دنباله و اجاق کور و بی‌عقب است.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره کوثر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس