ابوخداش

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوخداش در تراجم و رجال - ابوخداش در تاریخ اسلامی

مقدمه

به اتفاق محدثان و تراجم‌نگاران، نامش جبان بن زید است. بخاری و ابن حبان ضبط نام او را در برخی منابع به "حیان" اشتباه تصحیف دانسته‌اند. وی به شربی، لخمی، حمصی و شامی منسوب شده است. ابن حجر که خود می‌گوید ابوخداش، همان شرعبی است، افزودن مدخلی دیگر با عنوان ابوخداش شرعبی از سوی او وجهی ندارد.

سمعانی شرعبی را به شرعب بن قیس، تیره‌ای از حمیر منسوب کرده است، ولی ابن اثیر شرعب را فرزند مالک بن ذُعر بن حجر بن جزیلة بن لخم دانسته است. از این‌رو، بر ابن منده و ابونعیم ایراد گرفته که شرعبی را غیر از لخمی پنداشته‌اند؛ در حالی که اگر می‌دانستند شرعب، تیره‌ای از لخم است، مغایرتی میان این دو قائل نمی‌شدند و همانند ابن عبدالبر، هر دو را یکی می‌شمردند. ابن حجر نقد ابن اثیر را وارد نمی‌داند؛ زیرا ابن منده، شرعبی و لخم را مغایر هم نپنداشته است، بلکه وی ابوخداش را غیر از ابو خالد سلمی می‌داند؛ چرا که اولی از تابعین شناخته شده و دومی از اصحاب رسول خدا(ص) است. متأسفانه کتاب ابن منده موجود نیست تا پاسخ ابن حجر را با آن مطابقت دهیم، ولی سخن او درباره ابونعیم که برای ابوخداش لخمی، مدخلی غیر از شرعی قرار داده، صحیح نیست. مؤید نظر ابونعیم اینکه ابن حزم بطون لخم و حمیر را نام برده و شرعب بن قیس را تیره‌ای از حمیر برشمرده است. تعجب از گفتار ذهبی است که ابو خداش شرعبی را صحابی ندانسته، ولی ابو خداش را که ابوعثمان راوی اوست، از اصحاب برشمرده و ابوخداش لخمی را همان نفر دوم دانسته است؛ در حالی که ابوعثمان، همان حریز بن عثمان است که حدیث «لمُسلِمونَ شُرَكاءٌ في ثَلاثَ» را از ابوخداش شرعبی شامی روایت کرده است. بنابراین، ذهبی می‌بایست هر سه را یکی می‌دانست.

ابونعیم و ابن اثیر برخلاف دیگران، ابوخداش را صحابی دانسته‌اند و مستند آن روایتی است که در آن، ابو خداش به "رجل من أصحاب النبی(ع)" توصیف شده است. وی می‌گوید: در یکی از غزوات با پیامبر بودم که فرمود: مسلمانان (با مردم) در سه چیز با هم شریک‌اند: آب، گیاه و آتش. این حدیث را به همین‌گونه، ابن منده و ابونعیم آورده‌اند. همچنین هیثمی از آنان در این نقل پیروی کرده است.

به یقین صحابی بودن ابوخداش اشتباه است؛ زیرا در این روایت، کلمه "عن" پس از ابوخداش افتاده و در حقیقت راوی اصلی که به "صحابی رسول خدا(ص)" توصیف شده، مردی است که نامش نیامده است؛ یعنی روایت چنین بوده است: "حريز بن عثمان عن أبي خداش عن رجل من أصحاب النبي"؛ این روایت را به همین‌گونه، ابوداود، احمد بن حنبل، ابن ابی شیبه، بیهقی، ابن عدی، ابن عبدالبر، مغلطای، ابن اثیر، زیلعی و ابن حجر نقل و ابوخداش را به "روى عن رجل النبي" توصیف کرده‌اند. ابن عبد البر، مغلطای و ابن حجر و از معاصران البانی به این اشتباه ابونعیم تصریح کرده و توضیح داده‌اند که حذف حرف "عن"، سبب این اشتباه گردیده و ابوخداش حبان بن زید شرعبی، از تابعین معروف و شناخته شده است.

منابع

1. هدایت‌پناه، محمد رضا، مقاله «ابوخداش»، دانشنامه سیره نبوی ج۱