آیات الاحکام در فقه اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آیات الاحکام است. "آیات الاحکام" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آیات الاحکام در علوم قرآنی - آیات الاحکام در معارف و سیره رضوی - آیات الاحکام در فقه اسلامی - آیات الاحکام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

مقدمه

آیات الاحکام از جهات گوناگون قابل تقسیم است که به نمونه‏‌هایی از آنها اشاره می‏‌شود.

1. از جهت نوع دلالت بر حکم: دلالت بعضی آیات بر حکم شرعی به نحو استقلال است، مانند أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا که بیع را حلال و ربا را حرام می‌داند، ولی دلالت بعضی دیگر به نحو انضمام است، مانند وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ که زمان شیرخوارگی را دو سال می‌داند و به ضمیمه آیه وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا به دست می‏‌آید که کمترین زمان حمل، شش ماه است؛ زیرا دوران آبستنی و شیرخوارگی را سی ماه دانسته است. از سوی دیگر، بعضی آیات به صیغه انشاء دلالت بر حکم دارد، مانند وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ و بعضی به هیئت اِخبار، مانند حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ
2. از جهت حکم مدلول آیه: مدلول برخی آیات، حکم تکلیفی است، مانند وجوب روزه و حرمت خوردن مردار که به ترتیب از آیه كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ و آیه حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ استفاده می‏‌شود، و مدلول برخی دیگر، حکم وضعی‏است، مانند بطلان روزه در حال مرض یا سفر که از آیه وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ استفاده شده است.

بعضی آیات، متضمّن احکام و قواعد کلّی است، مانند قاعده عسر و حرج که از آیه‏‌های مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ و يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ استفاده شده است.

بعضی آیات، ارشاد به حکم عقل است، مانند وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ و بعضی دیگر، امضای امر عرفی یا عقلایی است، مانند يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ

از سوی دیگر، بعضی آیات، بیانگر ادب معاشرت مؤمنان با رسول خدا(ص) است، مانند يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ ولی بعضی دیگر، چگونگی روابط اجتماعی مؤمنان وحدود و اصول همزیستی سالم و برادرانه را در جامعه اسلامی بیان می‏‌کند، مانند يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا که به دوری از سوء ظنّ، تجسّس در امور دیگران و غیبت امر می‏‌کند.

تعداد آیات الاحکام

به قول مشهور، تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است و حتّی برخی مفسّران، کتاب خود را بر همین اساس نام نهاده‏‌اند، مانند «النهایة فی تفسیر خمس مأة آیة»، نوشته ابن متوّج بحرانی. ممکن است مراد آنان از این رقم، تقریبی باشد.

جایگاه استنباطی

قرآن کریم، نخستین و معتبرترین منبع شریعت مقدّس، بلکه ـ از آن جهت که سنّت، تبیین کننده و شارح کتاب اللّه است نه منبعی در عرض آن ـ تنها مصدر شریعت به شمار می‏‌رود.

علاوه بر این، قرآن میزان سنجش روایات و مشروعیّت شرایطی است که در عقد ذکر می‏‌شود، یعنی آن بخش از روایات یا شرایط عقد که مخالف قرآن باشد، مورد عمل قرار نمی‏‌گیرد. از این رو، فقها در بحث اجتهاد و قضاء، شناخت آیات الاحکام را از شرایط اجتهاد دانسته‏‌اند.

برای تحقّق همین هدف، فقها از دیرباز به موضوع آیات الاحکام توجّهی ویژه داشته، در معرّفی، تفسیر و میزان دلالت آنها، کتاب‌های فراوانی نوشته‏‌اند. نخستین دانشمندی که در این موضوع کتاب نگاشته، محمّد بن سائب کلبی از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) است. کتاب‌های «فقه القرآن»، «کنز العرفان فی فقه القرآن» و «زبدة البیان فی براهین أحکام القرآن» به ترتیب، نوشته «قطب الدین راوندی»، «فاضل مقداد» و «مقدّس اردبیلی»، نمونه‏‌هایی از کتاب‌های آیات الاحکام است.

تنظیم و تفسیر آیات الاحکام، به شیوه‏‌های گوناگون صورت گرفته که شیوه رایج، بر اساس ابواب فقهی است.

منابع

1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت