بهداشت

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

بهداشت در قرآن - بهداشت در حدیث - بهداشت در نهج البلاغه - بهداشت در اخلاق اسلامی - بهداشت در معارف دعا و زیارات - بهداشت در معارف و سیره نبوی - بهداشت در معارف و سیره فاطمی - بهداشت در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

• از مسائلی که در سیره و قول رسول اکرم(ص) به آن توجه شده، مسئله بهداشت جسمانی انسان هاست. احادیث بسیاری درباره پاکیزگی و پیراستگی محیط زندگی و بهداشت فردی و نقش آن در سلامت فرد و جامعه از رسول خدا(ص) نقل شده که نشان دهنده توجه ویژه ایشان به سلامت فرد و جامعه و پیراستگی محیط زیست انسان است. نویسنده این مقاله تلاش دارد که هر چند کوتاه، به این رهنمودها، آموزه‌ها و تعالیم بهداشتی پرداخته، مواردی از این رهنمودها و آموزه‌ها را در سیره و کلام نبوی(ص) برای خوانندگان گرامی بیان دارد.

بهداشت فردی

نظافت

• پاکیزگی، جایگاه والایی در سیره و کلام رسول خدا(ص) دارد و ایشان پاکیزگی را می‌ستود و پیوسته مسلمانان را به رعایت آن توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "خداوند، پاک است و شخص پاک را دوست دارد؛ پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد". پس "خودتان را با هر وسیله‌ای که می‌توانید، پاکیزه کنید؛ زیرا خداوند متعال اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز کسی به بهشت نمی‌رود، مگر اینکه پاکیزه باشد". و می‌فرمود: "همانا اسلام، پاکیزه است، پس شما هم پاکیزه باشید؛ زیرا جز فرد پاکیزه، کسی به بهشت نمی‌رود" و "خداوند، عبادت کننده پاکیزه را دوست دارد".
• نظافت بدن نیز جزئی از این پاکیزگی هاست که همواره رسول خدا(ص) بر آن تأکید داشت. نقل شده است، آن حضرت، هر هفته موهای سر و محاسنش را با سدر یا گل خطمی می‌شست و سبیل خود را کوتاه می‌کرد؛ کوتاه کردن موی سبیل به طوری که لب، آشکار شود، از سنت‌های ایشان به شمار می‌رفت. ایشان می‌فرمود: "سبیل و موی بینی خود را بچینید و خود را بر این کار مجبور کنید"؛ "چرا که سبیل بلند، مخفی‌گاه و جولانگاه شیطان [آلودگی است]".
• غسل جمعه هم از دیگر سنت‌های ایشان بود و مردم را نیز بدین امر سفارش بسیار می‌کرد. آن حضرت در سفارش‌های خود به امیرالمؤمنین علی(ع) فرموده است: "ای علی! مردم باید هر هفت روز یک بار، غسل کنند (حمّام بروند). پس هر جمعه غسل کن؛ حتی اگر لازم شود که برای تهیّه آب آن، خوراک روزانه‌ات را بفروشی و گرسنه بمانی؛ زیرا هیچ امر مستحبّی، بالاتر از غسل جمعه نیست".
• همچنین نوره کشیدن در هر پانزده روز یک بار، از سنت‌های ایشان بود و در این می‌فرمود: "هیچ کدام از شما شارب و موی شرمگاه و زیر بغل را بلند نگذارد؛ زیرا شیطان آن جا را برای مخفی شدن انتخاب می‌کند و در آن پنهان می‌شود".
• آن حضرت پیش از نماز جمعه، ناخن‌هایش را کوتاه می‌کرد و از گرفتن ناخن با دندان نهی می‌فرمود. ایشان کوتاه کردن ناخن‌ها را مانع [بروز] درد بزرگ و از عواملی می‌دانست که بر روزی انسان می‌افزاید.
• رسول اکرم(ص) برای تقویت چشم، هر شب، سرمه می‌کشید و این کار را باعث زیادشدن نور چشم می‌دانست. روایت شده است که ایشان پیش از خوابیدن، چهار مرتبه به چشم راست و سه مرتبه به چشم چپ، سرمه می‌کشید.
• توجه پیامبر(ص) به بهداشت فردی به حدی بود که حتی در مسافرت هم از آن غافل نبود و پیوسته پنج چیز را همراه داشت: "آیینه، سرمه دان، شانه، مسواک و قیچی".

بهداشت دهان و دندان

• رسول خدا(ص) مسواک می‌زد و بر آن بسیار تأکید داشت. آن حضرت پیش از خواب و پس از آن و پیش از هر نماز مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "اگر نبود که کار را بر امتم دشوار سازم، به آنان امر می‌کردم که برای هر نماز مسواک بزنند". و می‌فرمود: "آن قدر به مسواک زدن فرمان داده شدم که ترسیدم بر من واجب شود". و همچنین می‌فرمود: "اگر مردم از فواید مسواک آگاه بودند، آن را با خویش به بستر می‌بردند". آن حضرت، از عرض دندان مسواک می‌کرد و می‌فرمود: "دندان هایتان را از عرض (عمودی) مسواک بزنید، نه از طول (افقی)". آن حضرت، مسلمانان را از مسواک کردن در حمام نهی می‌کرد.
• خلال کردن دندان نیز از دیگر اموری بود که رسول خدا(ص) بر آن تأکید داشت و مسلمانان را به خلال کردن سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "خلال کنید، به درستی که خلال برای لثه‌ها مفید و آن، تمییز کننده دهان است". استنشاق و مضمضه کردن هم از سنت‌های ایشان به شمار می‌آمد و بر آن تأکید می‌ورزید و می‌فرمود: «تَخَلَّلُوا عَلَى الطَّعَامِ وَ تَمَضْمَضُوا»؛ پس از غذا، خلال و مضمضه کنید.

بهداشت لباس

• همواره لباس ایشان پاکیزه بود و دیگران را نیز به نظافت لباس توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس که لباسی به تن می‌کند، لازم است آن را تمیز کند". آن حضرت به رنگ‌ها نیز توجه داشت و رنگ سبز را برای لباس خود می‌پسندید و از میان جامه‌های گوناگون، پوشیدن پیراهن سفید را بیشتر دوست داشت و می‌فرمود: "لباس سفید بپوشید؛ چرا که لباس سفید، پاک‌تر و پاکیزه‌تر است و مردگانتان را در پارچه‌های سفید کفن کنید"؛ از لباس سیاه کراهت داشت و رنگ سیاه را نمی‌پسندید؛ مگر در سه چیز: عمامه، کفش و عبا.
• جنس لباسش بیشتر از پنبه بود و جز در حال ناچاری، لباس پشمی و مویی نمی‌پوشید. عطر را دوست می‌داشت و بوی خوش را مایه تقویت قلب و افزونی عقل می‌شمرد. همچنین بر پوشیدن کفش خوب تأکید می‌کرد و پوشیدن کفش خوب و مناسب را باعث طولانی‌تر شدن عمر می‌دانست.

بهداشت تغذیه

• از مصادیق بارز رعایت بهداشت، رعایت بهداشت تغذیه است. رسول خدا(ص) در این باره نیز توصیه‌های بسیاری به مسلمانان داشت. ایشان معده را خانه همه دردها و پرهیز را ریشه همه درمان‌ها معرفی کرده و فرموده است: "آدمی ظرفی بدتر از شکم را پر نکرده است و حال آنکه برای او تنها چند لقمه‌ای که نیرویش را تأمین کند، کافی است؛ چنانچه که نفس بر او غلبه یافت [و نتوانست خویشتن داری کند] پس یک سوم [معده اش] برای غذا و یک سوم آن را برای آب و یک سوم دیگر آن برای نفَسش باشد". ایشان بر کم خوری و پرهیز از پرخوری تأکید می‌ورزید و چاره تندرستی را در چهار چیز می‌دانست: "کم گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن، کم خوردن".
• نقل شده است، رسول خدا(ص) تا گرسنه نمی‌شد غذا نمی‌خورد و می‌فرمود: "ما گروهی هستیم که تا گرسنه نشویم، نمی‌خوریم و چون خوردیم، پیش از سیر شدن، از غذا دست می‌کشیم". آن حضرت، پیش از خوردن و پس از آن، دستانش را می‌شست. شروع غذای رسول خدا(ص) با نمک بود و دیگران را نیز به این کار توصیه می‌کرد و می‌فرمود: "غذا را با نمک آغاز کنید که داروی هفتاد درد است". دست راستش مخصوص غذا بود و با آن لقمه بر می‌داشت و دست چپش بیشتر به دیگر امور اختصاص داشت. به خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها نمی‌دمید و دیگران را از این کار نهی می‌کرد.
• غذا را داغ نمی‌خورد و می‌فرمود: "خداوند به ما آتش نخورانیده است؛ غذای داغ برکت ندارد پس، آن را سرد کنید". افراد را از ترک کردن خوردن شام برحذر می‌داشت و می‌فرمود: "شام خوردن را ترک نکنید، گرچه به خوردن چند دانه خرمای خشکیده باشد"؛ زیرا "ترک آن باعث خرابی بدن و پیری و درهم شکستگی جسم است". ظروف سرپوش‌دار را می‌پسندید و می‌فرمود: "بر درهایتان قفل بزنید؛ روی ظرف‌ها را بپوشانید و دهانه مشک‌ها را ببندید؛ زیرا شیطان (آلودگی) نمی‌تواند از در بسته وارد شود".
• رسول خدا(ص) به نوشیدن آب در سه جرعه تأکید داشت و می‌فرمود: "هر کس از شما آب را در سه نفس بنوشد، ایمن خواهد بود". از نوشیدن آب در حال بی‌میلی منع می‌کرد و می‌فرمود: "هرگاه میل دارید، آب بنوشید؛ وگرنه از نوشیدن آن خودداری کنید". در هنگام آشامیدن، نفس نمی‌کشید و اگر می‌خواست نفس بکشد، ظرف آب را از دهانش دور نگه می‌داشت. از ظروف شکسته آب نمی‌نوشید و از نوشیدن آب در ظروف طلایی و نقره‌ای نهی می‌کرد.
• ایشان هرگاه غذایی چرب می‌خورد، کمتر آب می‌نوشید؛ از ایشان پرسیده شد: "چرا کم آب می‌نوشید؟" می‌فرمود: "برای این‌گونه غذا بهتر است کم آب بنوشید".
• رسول خدا(ص) بر خوردن سحری در سحرهای ماه رمضان بسیار تأکید داشت و سحری خورندگان را مشمول سلام خداوند و فرشتگانش دانسته، می‌فرمود: "لازم است هر کدامتان سحری بخورید؛ هر چند به نوشیدن جرعه‌ای آب یا خوردن دانه‌ای خرمای خشکیده باشد". همچنین، آن حضرت به روزه‌داران توصیه می‌کرد که در زمان افطار، با خرما افطار کنند و اگر خرما نیافتند، با آب؛ چرا که آب، پاک کننده است.

تغذیه سالم

• در سیره و کلام رسول خدا(ص) تغذیه سالم از اصول بهداشت و سلامت جسمی فرد به شمار می‌آمد و ایشان در کنار توصیه‌های بهداشتی، بر لزوم تغذیه سالم پیوسته تأکید داشته، افراد را به خوردن غذاها و میوه‌های مقوی و مغذی توصیه می‌فرمود؛ از غذاهایی که حضرت افراد را بسیار به خوردن آن سفارش می‌کرد، شیر بود و می‌فرمود: «لَيْسَ شیء يُجْزِي مَكَانَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ غَيْرُ اللَّبَنِ »؛ جانشینی بهتر [و کامل تر] از شیر برای غذا و نوشیدنی یافت نمی‌شود. نبی خاتم(ص) عسل را نیز غذایی بسیار مفید دانسته، بر خوردن آن، بسیار تأکید می‌ورزید.
• ایشان عسل را "شفای دردها معرفی کرده"، می‌فرمود: «مَنْ أَرَادَ الْحِفْظَ فَلْيَأْكُلِ الْعَسَلَ»؛ هر که می‌خواهد سلامتی اش حفظ شود، پس، عسل بخورد. ایشان درباره استفاده از روغن زیتون می‌فرمود: «كُلُوا الزَّيْتَ وَ ادَّهِنُوا بِهِ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَكَةٍ »؛ روغن زیتون بخورید و آن را [برای استشفا] به بدن بمالید؛ به درستی که درخت زیتون، درختی خجسته است.
• همچنین افراد را به خوردن پیاز توصیه می‌فرمود و سفارش می‌کرد که "چون به سرزمینی در آمدید، از پیاز آن بخورید تا وبای (بیماری‌های) آن سرزمین را از شما دور کند". به خوردن سیر نیز سفارش می‌کرد و می‌فرمود: "سیر بخورید و آن بیماری‌ها را درمان کنید؛ چرا که درمان هفتاد درد، در آن است". حضرت، برنج را می‌ستود و می‌فرمود: "برنج، نیکو دارویی است؛ سرد است و سالم و برکنار از هر بیماری". ایشان پنیر را "درد" می‌خواند؛ ولی می‌فرمود که اگر با گردو خورده شود، درمان است.

حجامت

• رسول خدا(ص) در کنار دیگر توصیه‌های بهداشتی، حجامت را نیز از راه‌های پیشگیری و درمان بیماری‌ها می‌دانست و حجامت را "بهترین داروها"، معرفی کرده، می‌فرمود: "اگر در چیزی درمانی باشد، در نیشتر حجامتگر و شربتی از عسل است. رسول خاتم(ص) از حجامت در روزهای چهارشنبه و جمعه نهی می‌کرد.

 

تفریح و عبادت؛ دیگر عوامل سلامت

• رسول خدا(ص) عبادات و تفریحات سالم را از عوامل مهم سلامت می‌دانست. آن بزرگوار، مسافرت را مایه تندرستی و تفریحاتی چون سوارکاری و نگاه به طبیعت را از عوامل شادی و ابتهاج روح بر می‌شمرد. ایشان همچنین عبادات را مایه سرزندگی و سلامت مردم و عباداتی چون روزه و نماز شب را سبب تندرستی می‌دانستند و دور. ه شدن امراض از بدن می‌دانست. رسول اکرم(ص) اندوه فراوان را مایه بیماری می‌دانستند.

بهداشت محیط و اجتماع

1. نظافت و پاکیزگی محیط منزل: پیامبر خدا(ص) خاکروبه را لانه شیطان دانسته، مردم را از انباشتن آن در پشت درها برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد که زباله را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید و می‌فرمود: "برکت از خانه‌ای که در آن، خاکروبه باشد، برداشته می‌شود". همچنین آن حضرت، لانه عنکبوت را خانه شیطان‌ها (آلودگی ها) در منزل و همچنین دستمال آلوده به چربی و بوی گوشت را خوابگاه شیطان‌ها دانسته، توصیه می‌کرد که آن را در خانه نگه ندارید.
2. پاکیزگی کوچه و خیابان : رسول خدا(ص) آب و جارو کردن کوچه و تمیزی جلوی درب خانه‌ها را عامل بی‌نیازی خوانده، مسلمانان را به این کار تشویق می‌کرد. همچنین مسلمانان را به تمیز کردن محل رفت و آمدها از اشیای مزاحم ترغیب می‌کرد و می‌فرمود: "هر کس از راه مسلمانان چیزی را بردارد که مایه آزار آنان است، خداوند، ثواب قرائت چهارصد آیه از قرآن را به او عطا می‌کند که هر حرفی از آن ده حسنه دارد".
3. پاکیزه نگه داشتن اماکن عمومی: رسول خدا(ص) به نظافت اماکن عمومی مانند مساجد بسیار تأکید داشت. ایشان ضمن برحذر داشتن مسلمانان از آلوده کردن مساجد به نجاسات، به آنان توصیه می‌کرد که دستشویی‌های مسجد را در فاصله‌ای دورتر از مسجد در کنار درهای ورودی [حیاط] مسجد قرار دهند. همچنین ایشان مسلمانان را به نظافت مساجد و زدودن آلودگی‌ها از آن تشویق کرده، می‌فرمود: "هر کس مسجدی را جارو کند، خداوند، ثواب آزاد کردن بنده‌ای را برایش می‌نویسد و اگر پر کاهی (خاشاکی) را از مسجد بیرون ببرد، خداوند از رحمت خود دو برابر برای او می‌نویسد" و در حدیثی دیگر فرموده است: "هر که شب جمعه مسجدی را تمیز کند و به اندازه ذره خاکی که در چشم می‌رود، خاکروبه از مسجد بیرون ببرد، خداوند او را می‌آمرزد".
4. نهی از آلوده کردن محیط: رسول خدا(ص) مسلمانان را از انداختن آب دهان در چاه آب آشامیدنی برحذر می‌داشت و می‌فرمود: کنار چاه آب آشامیدنی، زیر درخت میوه دار، میان قبرها، در جاده‌ها و حیاط خانه‌ها قضای حاجت نکنید. آن حضرت، بول کردن کنار چاه آب یا نهرهای آب شرب را زشت می‌شمرد و از آن منع می‌کرد.

• همچنین رسول خدا(ص) بول کردن در آب‌های راکد را ظلم می‌شمرد. روایت شده است که پیغمبر خدا(ص) دستور داده بودند، مسلمانان، هفت چیز خود را در زمین دفن کنند: مو، ناخن، خون، دستمال حائض، بچه دان، علقه و دندان. در سیره آن حضرت نیز آمده است که ایشان آب دهان و آب بینی یا خلط سینه‌اش را پس از دفع، دفن می‌کرد.
• پیامبر اکرم(ص) حتی به نظافت محیط زندگی حیوانات اهلی نیز تأکید داشت و می‌فرمود: "جایگاه گوسفندان خود را پاکیزه کنید و خاک و آب بینی او را بزدایید؛ زیرا آنان از حیوانات بهشتی‌اند. این نظافت باید به گونه‌ای باشد که بتوانید در آنجا نماز بخوانید".

جستارهای وابسته

• سلامتی

منابع

• حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم