تفسیر تابعین: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ کنونی تا ‏۵ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۵۱

تغییرمسیر به:

تفسیر عصر تابعین

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{امامت}}
+#تغییر_مسیر [[تفسیر عصر تابعین]]
-<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
-<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;"> [[تفسیر تابعین در علوم قرآنی]]  </div>
-==مقدمه==
-[[تابعین]]، ابتدا براساس [[قرآن کریم]]، [[سنت نبوی]]، اقوال [[صحابه]] و پس از آن، [[تدبر]] و [[تعقل]] خود در [[قرآن]]، قرآن را [[تفسیر]] می‌کردند.
-در این باره که [[حکم]] تفسیر [[تابعان]] چیست و آیا جایی که نصی از کتاب، [[سنت]] و قول [[صحابی]] در دست نیست، قول [[تابعی]] می‌تواند در [[تفسیر قرآن]] معتبر باشد، به سه نظریه برمی‌خوریم:
-#جواز مطلق؛
-#عدم جواز مطلق؛
-#قول به تفصیل: اگر تابعی در بیان مسئله تنها باشد و [[شاهد]] یا مؤیدی نداشته باشد قول وی مردود است؛ اما اگر تابعین بر یک قول [[اجتماع]] کنند، بی‌شک [[حجّت]] است. البته اگر دسته‌ای از تابعین بر مطلبی [[اجماع]] کنند و دسته‌ای دیگر بر خلاف آن، قول هیچ‌کدام [[حجت]] نیست.
-[[زرکشی]] می‌گوید: از [[احمد بن حنبل]] دو قول در [[رجوع]] به اقوال تابعین نقل شده، و [[ابن عقیل]] هم قائل به منع رجوع شده و همین نظر از [[شعبة بن حجاج]] نقل شده، اما [[عمل]] [[مفسران]] بر خلاف این است و در کتاب‌های خود اقوال تابعین را حکایت می‌کنند<ref>زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)، جلد۲، صفحه ۱۵۸؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، جلد۱، صفحه (۱۳۱-۱۳۲)؛ عک، خالد عبد الرحمان؛الفرقان والقرآن، صفحه (۳۴۵-۳۴۷)؛ عمیدزنجانی، عباسعلی، مبانی وروشهای تفسیرقرآن، صفحه ۵۱؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر؛صفحه (۳۸-۵۱)؛ معرفت، محمد هادی، التفسیروالمفسرون فی ثوبه القشیب، جلد۱، صفحه ۳۱۱.</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۱۷۷۵.</ref>
-==تفاسير تابعين==
-[[تابعین]] - بنابر مصطلح رایج - به کسانی گفته می‌شود که [[صحابه پیامبر]]{{صل}} را [[درک]] کرده‌اند. اینها عمدتاً در عصر ما قبل تدوین به سر برده‌اند؛ لذا [[روایات تفسیری]] آنها به‌صورت شفاهی و سینه به سینه به [[مفسران]] دوره‌های بعد رسیده است.
-در دوره تابعین با گسترش [[تفسیر]] استنباطی و [[اجتهادی]]، [[تفسیر به رأی]] و [[اختلاف]] در [[تفسیر قرآن]] پدیدار شد و کم‌کم جریان‌های مختلف در تفسیر‌نگاری رخ نمود. همچنین در این دوره با اسلام‌آوردن گروهی ازیهودیان و [[مسیحیان]] زمینه گسترش [[اسرائیلیات]] فراهم آمد<ref>سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۴، صفحه ۲۴۰؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیروالمفسرون، جلد۱، صفحه (۹۹-۱۳۱)؛ جلالیان،حبیب الله،تاریخ تفسیرقرآن کریم،صفحه (۸۳-۹۲)و۶۸؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر،صفحه (۳۷-۹۷)</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۱۶۹۰.</ref>
-==تفسير عصر تابعين==
-[[تفسیر]] عصر [[تابعین]] را باید سومین مرحله از [[مراحل تفسیر]] دانست. در این عصر که از پایان [[عهد]] [[صحابه]] آغاز می‌شود، [[فتوحات اسلامی]] گسترش یافت و بسیاری از صحابه در سرزمین‌های مختلف [[اسلامی]] پراکنده شدند؛ مثلاً [[ابن‌عباس]] به [[مکه]] و [[ابن‌مسعود]] به [[کوفه]] روانه شدند. این صحابه بزرگوار به [[تعلیم]] [[قرآن]] و [[حدیث]] به تابعین - که پیرامونشان گرد آمده بودند - پرداختند و به این طریق، سه مدرسه معروف [[تفسیری]] مکه، کوفه و [[مدینه]] شکل گرفت.
-مصادر [[تفسیر در عصر تابعین]] عبارت بود از: [[قرآن کریم]]؛ [[سنت نبوی]]؛ اقوال صحابه؛ [[قوه]] [[فهم]] و [[قدرت]] [[استدلال]].
-ویژگی‌های تفسیر در عصر تابعین:
-#وارد شدن [[اسرائیلیات در تفسیر]] قرآن، به دلیل گرویدن بسیاری از [[اهل‌کتاب]] در این دوران به [[اسلام]].
-#[[استوار]] بودن تفسیر بر مدار برداشت شخصی [[مفسر]]. هر مفسری تفسیر خویش را از یک [[صحابی]] می‌گرفت.
-#جدا شدن حدیث از تفسیر در این دوره.
-#فزونی [[اختلاف]] در تفسیر بین تابعین در مقایسه با عصر صحابه. گرچه همین اختلاف[[فهم]] نسبت به بعد از دوره تابعین اندک بود.
-#پیدا شدن [[اختلافات]] [[کلامی]] پیدا شد و به تبع آن، استفاده از [[تفسیر قرآن]] برای [[اثبات]] [[حقانیت]] [[مذاهب]] و آرای کلامی.
-#نگه داشتن آنچه تفسیر می‌شد به حسب ترتیب [[مصحف]]؛ هر چند لازم نبود یک مفسر همه قرآن را تفسیر کند<ref>عک، خالد عبد الرحمان،الفرقان والقرآن،صفحه (۳۴۵-۳۴۹)؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر،صفحه (۳۷-۹۷)؛ ذهبی، محمد حسین،التفسیروالمفسرون،جلد۱،صفحه (۱۰۳-۱۳۵)؛ معرفت، محمد هادی، التفسیروالمفسرون فی ثوبه القشیب،جلد۱،صفحه ۳۱۱</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۱۸۰۲.</ref>
-==طبقه [[مفسران]] [[تابعین]] [[اهل‌سنّت]]==
-با پایان یافتن مرحله اول [[تفسیر]] که در [[عهد]] [[صحابه]] بود، در نظر [[اهل سنت]] مرحله جدیدی در [[تفسیر قرآن]] به دست افرادی آغاز شد که تفسیر را از صحابه یاد گرفته بودند.
-در دوره [[تابعان]]، توجه به تفسیر به صورت گسترده‌تری درآمد؛ زیرا دورشدن از عهد [[نبوت]]، سبب پدید آمدن دشواری‌هایی در تفسیر برخی [[آیات]] و نیز پیداشدن مسائل جدیدی از [[عقاید]] و [[مذاهب]] و [[احکام]] شد که بایستی برای آنان به استناد [[قرآن]] راه حلی می‌یافتند.
-تابعان برای [[فهم]] [[کلام الهی]]، نخست به خود قرآن، پس از آن به [[روایات]] صحابه از [[رسول خدا]]{{صل}} و سپس به گفته‌های صحابه در تفسیر، و در پایان به [[اجتهاد]] خویش نظر می‌کردند.
-همان‌گونه که صحابه را نمی‌توان از نظر [[آشنایی با معارف قرآن]] و تفسیر برابر دانست، تابعان نیز در تفسیر، برخی بر دیگران [[برتری]] داشته‌اند.
-مفسران معروف دوره تابعان در [[مکه]]، [[مدینه]] و [[عراق]] عبارتند از:
-'''مفسران مکه:'''
-# [[سعید بن جبیر|سعید بن جبیر بن هشام اسدی]]،
-# [[مجاهد بن جبر مکی مخزومی]]،
-# [[عکرمه بربری مدنی]]،
-# [[طاووس بن کیسان یمانی]]،
-# [[عطاء بن ابی رباح|عطاء بن ابی‌رباح مکی]].
-'''مفسران مدینه:'''
-# [[رفیع بن مهران ریاحی]]،
-# [[زید بن اسلم عدوی مدنی]]،
-# [[محمد بن کعب بن سلیم بن اسد قرظی مدنی]].
-'''مفسران عراق:'''
-# [[علقمه بن قیس نخعی|علقمة بن قیس بن عبدالله بن مالک نخعی کوفی]]،
-# [[مسروق بن اجدع بن مالک همدانی]]،
-# [[اسود بن یزید نخعی]]،
-# [[شراحیل بن مرة همدانی|مرة بن شراحیل همدانی کوفی]] معروف به [[مرّة الطیب]] و [[مرّة الخیر]]،
-# [[عامر بن شراحیل شعبی حمیری کوفی]]،
-# [[حسن بن ابی الحسن یسار بصری]] معروف به [[حسن بصری]]،
-# [[قتادة بن دعامة سدوسی]] و...<ref>جلالیان،حبیب الله،تاریخ تفسیرقرآن کریم،صفحه (۶۸-۸۳)؛ عنایت، غازی، هدی الفرقان فی علوم القرآن، جلد۳، صفحه ۴۳؛ سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، جلد۴، صفحه (۲۴۰-۲۴۲)؛ کمالی دزفولی، علی، شناخت قرآن،صفحه ۲۸۱؛ معرفت، محمد هادی، التفسیروالمفسرون فی ثوبه القشیب،جلد۱،صفحه (۳۱۳-۳۵۰)؛ ذهبی، محمد حسین،التفسیروالمفسرون،صفحه (۱۰۵-۱۴۲)</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۳۳۶۴.</ref>
-==طبقه [[مفسران]] [[تابعین]] تابعین==
-کسانی که پس از ربع اول [[قرن دوم]] (تقریباً از آغاز [[خلافت بنی‌عباس]]) [[احادیث]] [[پیامبر]]{{صل}} را از [[تابعان]] نقل و [[روایت]] می‌کردند و مطالب زیادی بر آنها می‌افزودند، به «تابعین تابعین» معروف شده‌اند.
-این دوره با ورود [[افکار]] جدیدی از [[اقوام]] و [[ملل]] یونان و [[ایران]] به حوزه [[فکری]] و [[عقیدتی]] [[مسلمانان]]، تحت تأثیر قرار گرفت. در نتیجه، [[فرقه‌ها]] و [[مذاهب]] مختلف [[سیاسی]] و [[اعتقادی]] به وجود آمد و هرکدام می‌کوشیدند [[قرآن]] را براساس [[اعتقاد]] خویش [[تفسیر]] کنند.
-در این میان، مفسران [[قرآن مجید]] پا به پای گسترش [[معارف اسلامی]]، [[تفسیر قرآن]] را تنوع بخشیدند. از مشهورترین مفسران این عصر که تا پایان قرن دوم ادامه داشت می‌توان افراد ذیل را معرفی کرد:
-#[[مقاتل بن سلیمان]]؛
-#[[شعبة بن حجاج]]؛
-#[[سفیان بن سعید]] معروف به [[سفیان ثوری]]؛
-#[[وکیع بن جراح]]؛
-#[[سفیان بن عیینه]]؛
-#[[یزید بن هارون]]  و...
-همه این افراد دارای تفسیر بوده‌اند که از آن میان، سه تفسیر سفیان ثوری، مقاتل بن سلیمان و [[عبدالرزاق بن همام صنعانی]] باقی مانده است<ref>حیدری، محمد، مختصری ازسیرتکاملی قرآن وتفسیر،صفحه (۲۴۴-۲۴۸)؛ عنایت، غازی،هدی الفرقان فی علوم القرآن،جلد۳،صفحه ۴۷؛ شحاته، عبد الله محمود،تاریخ القرآن والتفسیر،صفحه (۹۷-۹۸)؛ طباطبایی، محمد حسین، ۱۲۸۱ - ۱۳۶۰،قرآن دراسلام،صفحه ۷۶</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۳۳۶۵.</ref>
-==طبقه [[مفسران]] [[تابعین]] تابعین [[اهل‌سنّت]]==
-این طبقه بر طبقه سوم [[مفسران اهل‌سنّت]] منطبق است و مراد، آن دسته از مفسرانی هستند که [[شاگرد]] مفسران از [[تابعان]] بوده، از آنها نقل قول می‌کردند. برخی از افراد مشهور این طبقه عبارتند از: [[ربیع بن انس]]؛ [[عبدالرحمان بن زید بن اسلم]]؛ و [[ابوصالح کلبی]].
-طریقه تابعان در [[تفسیر]] این بود که [[تفسیر آیات]] را گاهی در شکل [[روایت]] از [[پیغمبر اکرم]]{{صل}} یا صحابه نقل می‌کردند و گاهی معنای [[آیه]] را بدون اسناد به کسی، به شکل اظهارنظر ایراد می‌کردند، و متأخران مفسران با این اقوال نیز مانند [[روایات نبوی]] [[رفتار]] کرده، آنها را [[روایات]] موقوفه (روایتی که مرویٌ‌عنه در آن ذکر نشده است) می‌شمارند.
-به دو طبقه مفسران تابعان و مفسران تابعین تابعین، قدمای مفسران اطلاق می‌شود<ref>سیوطی، عبد الرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن،جلد۴،صفحه ۲۴۲؛ طباطبایی، محمد حسین، قرآن دراسلام،صفحه ۷۶؛ جمعی از محققان، علوم القرآن عندالمفسرین،جلد۳،صفحه ۴۳۵.</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۳۳۶۶.</ref>
-==طبقه [[مفسران]] [[تابعین]] [[شیعه]]==
-این طبقه، [[شاگردان]] [[صحابیان]] [[مفسر]] هستند و برخی از آنان نزد [[اهل‌سنت]] نیز به عنوان مفسر شناخته شده‌اند. گروهی از این مفسران که در [[مکه]] می‌زیستند، از روش [[ابن‌عباس]] [[پیروی]] می‌کردند. گروهی نیز در [[مدینه]] از [[ابی بن کعب]] و دسته دیگر در [[عراق]] از [[ابن‌مسعود]] بهره می‌بردند.
-مشهورترین مفسران از طبقه [[تابعان]]:
-#[[سعید بن جبیر]]: از مفسران شیعی است و چون به [[حضرت علی]]{{ع}} [[وفادار]] بود، به دست [[حجاج]] [[شکنجه]] و کشته شد. [[وثاقت]] او [[مورد اتفاق]] [[اصحاب]] [[صحاح سته]] [[اهل سنت]] و صاحبان [[کتب اربعه]] شیعه می‌باشد. ابن‌عباس او را به عنوان مطمئن‌ترین [[حجت]] و سند [[دینی]] توثیق کرده است.
-#[[طاووس بن کیسان یمانی]]: برخی او را ایرانی‌الاصل خوانده‌اند. نقل است که ابن‌عباس درباره او گفته است: «من طاووس را [[اهل بهشت]] می‌دانم».
-#[[یحیی بن یعمر]]: او نخستین کسی است که [[قرآن]] را نقطه‌گذاری کرد. وی از [[شیعیان]] و [[معتقد]] به [[برتری]] [[ائمه]]{{ع}} بود و توسط حجاج به [[خراسان]] [[تبعید]] شد.
-#[[ابوصالح میزان بصری]]: وی از شاگردان ابن‌عباس بود. [[شیخ مفید]] در کتاب [[الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة (کتاب)|الکافیة فی ابطال توبة الخاطئة]] روایتی از ایشان نقل و سپس سند آن را [[تأیید]] می‌کند و می‌فرماید: «راویانش از مردان جلیل‌القدر هستند».
-#[[محمد بن سائب کلبی]]: [[سیوطی]] می‌گوید: «او [[روایات]] شایسته‌ای دارد و در میان تابعان هیچ کس [[تفسیری]] پربارتر از او عرضه نکرده است».
-#[[جابر بن یزید جعفی]]: وی از تابعان و [[اصحاب]] [[امام باقر]] و [[امام صادق]]{{ع}} بوده است.
-#[[اسماعیل سدی کبیر]]: سیوطی او را از تابعان شمرده و [[تفسیر]] او را [[بهترین]] [[تفسیرها]] [[وصف]] کرده و [[نجاشی]] نام او را در زمره مؤلفان شیعه آورده است<ref>عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی وروشهای تفسیرقرآن،صفحه ۸۰؛ جلالیان،حبیب الله،تاریخ تفسیرقرآن کریم،صفحه ۲۰۲و۷۰؛ زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن،جلد۲،صفحه ۲۳</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۳۳۶۸.</ref>
-==طبقه [[مفسران]] [[تابعین]] تابعین [[شیعه]]==
-این طبقه شامل آن دسته از مفسران [[شیعی]] می‌شود که [[تابعان]] [[صحابه]] را [[درک]] کرده‌اند، و در طبقه‌بندی مفسران در طبقه سوم قرار می‌گیرد. جمعی از [[اصحاب ائمه]]{{ع}} که به [[تفسیر]] یا تألیف درباره [[علم تفسیر]] [[شهرت]] دارند، از این زمره‌اند و معروف‌ترین آنها عبارتند از: [[ابوحمزه ثمالی]]؛ [[ابان بن تغلب]]؛ [[ابوبصیر]]، [[یحیی بن قاسم اسدی]]؛ [[حصین بن مخارق]]؛ [[حسین بن سعید]]؛ [[علی بن اسباط]]<ref>جلالیان، حبیب الله، تاریخ تفسیر قرآن کری]]،صفحه (۲۰۲-۲۰۴)</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ۳۳۶۷.</ref>
-==[[مفسّران]] [[تابعین]]==
-بسیاری از تابعین در محضر [[صحابه]] [[رسول اکرم]]{{صل}} [[تفسیر قرآن]] را فراگرفتند. از آنها افراد ذیل معروفند:
-[[سعید بن جبیر]]؛ [[مجاهد بن جبر]]؛ [[عکرمه]]؛ [[طاووس بن کیسان]]؛ [[عطاء بن ابی‌رباح]] که [[تفسیر]] را از [[ابن‌عباس]] و در مدرسه [[تفسیری]] [[مکه]] آموختند.
-[[رفیع بن مهران|ابوالعالیه]]، [[محمد بن کعب]] و [[زید بن اسلم]] نیز از مفسّران [[تابعی]] هستند که در حلقه درس [[ابی بن کعب]] در مدرسه تفسیری [[مدینه]] تفسیر آموختند.
-دسته سوم در محضر [[ابن‌مسعود]] و در مدرسه تفسیری [[عراق]] به فراگیری تفسیر [[همّت]] گماشتند؛ مانند: [[علقمة بن قیس]]، [[مسروق بن اجدع بن مالک همدانی|مسروق]] و [[اسود بن زید]]<ref>زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن(باحاشیه)،جلد۲،صفحه ۱۵۸؛ ذهبی، محمد حسین، التفسیر والمفسرون، جلد۱، صفحه (۳۰-۱۰۵)؛ کمالی دزفولی، علی، تاریخ تفسیر،صفحه (۳۷-۹۷)؛ عک، خالد عبد الرحمان،الفرقان والقرآن،صفحه (۳۴۰-۳۵۷)؛ معرفت، محمد هادی، التفسیروالمفسرون فی ثوبه القشیب،جلد۱،صفحه ۳۲۳؛ جلالیان، حبیب الله،تاریخ تفسیرقرآن کریم،صفحه (۶۸-۸۳).</ref>.<ref>[[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|فرهنگ نامه علوم قرآنی]]، ج۱، ص۴۴۸۸.</ref>
-{{تفسیر}}
-== منابع ==
-{{منابع}}
-# [[پرونده: 9030760879.jpg|22px]] [[فرهنگ‌نامه علوم قرآنی (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه علوم قرآنی''']]
-{{پایان منابع}}
-== پانویس ==
-{{پانویس}}
-[[رده:تفسیر تابعین]]
-[[رده:تفسیر]]
-[[رده:مدخل]]