خاتم

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

خاتم در قرآن - خاتم در حدیث

مقدمه

«خاتم»، بر وزن حاتم، به گفته ارباب لغت، چیزی است که به وسیله آن پایان داده می‌شود. طریحی درباره این واژه گفته است: الخاتم بفتح التاء، و کسرها أشهر کما نص علیه البعض: واحد الخواتیم، و هو حلقة ذات فص من غیرها، فإن لم یکن لها نص فهی فتحة - بالفاء و التاء و الخاء المعجمة - کقصبة. و محمد خاتم النبیین یجوز فیه فتح التاء و کسرها.

خاتم به فتح تا و کسر آن مشهورتر است چنان که برخی تصریح نموده‌اند، جمع آن خوانیم و آن حلقه‌ای است که نگینی از غیر خودش داشته باشد اگر نگینی نداشته باشد به آن «فَتحه» مثل قَصبه گفته می‌شود و در محمد خاتم النبیین هم فتح تا و هم کسر تا هر دو جایز است.

این کلمه با کسره نیز آمده است و به معنای عاقبت و پایان هر چیزی است: خاتِمُ کل شيء و خاتِمته: عاقبته و آخِرُه. نیز به معنای چیزی آمده است که با آن اوراق و مانند آن را مهر می‌کنند؛ از این رو در بعضی کتب لغت، در معنای خاتم چنین آمده است: مَا يُوضَعُ عَلَى الطِّينَةِ؛ «چیزی است که بر گل می‌زنند».

در کتاب التحقیق، بعد از بررسی جامع منابع لغوی و اقوال بزرگان لغت عرب آمده است: «تحقیق این است که این ماده، ریشه واحدی دارد و آن در مقابل آغاز است؛ یعنی کامل شدن چیزی و به آخر و انتها رسیدن». اگر می‌بینیم یکی از معانی خاتم، انگشتر است، آن نیز به این دلیل است که نقش مهرها را در قدیم معمولاً روی انگشتر‌هایشان حک می‌کردند و به وسیله انگشتر، نامه‌ها را مهر می‌کردند.

خاتمیت، در اصطلاح، خاتمه یافتن ارسال نبی از طرف خداوند است. اینکه پیامبر اسلام(ص) را خاتم النبیین می‌گویند، به همین معناست؛ چون بعد از پیامبر اسلام(ص) دیگر پیامبری به رسالت مبعوث نخواهد شد؛ به عبارت دیگر، در مفهوم خاتمیت دو معنا نهفته است: یک معنای سلبی: یعنی این پیامبر آخرین پیامبر است و بعد از آن پیامبری نخواهد آمد؛ دیگر معنای ایجابی، یعنی این دین، دین جاودانی است.

در قرآن مجید، در موارد متعددی، ماده خاتمیت به معنای پایان دادن و مهر نهادن آمده است؛مانند:

1. ﴿الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ﴾.
2. ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾.

یکی از حوادث سال ششم هجری این بود که به پیامبر(ص) عرض کردند: پادشاهان نامه‌های بدون مهر را نمی‌خوانند. ایشان دستور داد انگشتری برایش ساختند که روی آن ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ﴾ حک شده بود. از آن پس حضرت نامه‌های خود را با آن مهر می‌کرد.

با این بیان، به خوبی روشن می‌شود که خاتم، گرچه امروزه به انگشتر تزئینی نیز اطلاق می‌شود، ریشه اصلی آن از ختم، به معنای پایان، گرفته شده است و به انگشتر‌هایی می‌گفتند که با آن نامه‌ها را مهر می‌کردند.

منابع

1. محمودی، حسن علی، مقاله «شیعه و خاتمیت»، موسوعه رد شبهات ج۱۳