آداب دعا

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث دعا است. "آداب دعا" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آداب دعا در قرآن - آداب دعا در حدیث - آداب دعا در اخلاق اسلامی

دعا کردن دارای آداب و شرایطی است که موجب استجابت آن خواهد شد. برخی از این آداب‌گونه ای است که دعا بدون آنها محقق نمی‌شود مانند: داشتن ایمان و معرفت به خداوند؛ همراه حمد و ستایش بودن؛ یقین داشتن به اجابت؛ توبه و اقرار به گناهان و... و برخی از آنها به‌صورتی است که اجابت دعا منوط به آنهاست مانند: ابتهال در دعا؛ بلند نکردن صدا؛ فراگیر بودن دعا؛ داشتن حالت ترس و امید؛ اخلاص در دعا؛ خشوع، توکل، تضرع.

مقدمه

دعا آداب و شرایطی دارد که رعایت آنها دعا را به اجابت نزدیک‌تر کرده و زمینه را برای بهره‌گیری بهتر از آن، فراهم می‌سازد. بر اساس سخنی از امام صادق(ع) می‌توان گفت توجه به خدا و دقت در چگونگی بیان خواسته و نیز دقت در چرایی و نوع آن از آداب دعاست.

آداب و شرایط دعا

مقالهٔ اصلی: آداب دعا

رعایت اداب و شرایط دعا به دو بخش تقسیم می‌‌شود:

1. آداب و شرائطی که بدون آن ماهیّت دعا محقّق نمی‌شود:
   1. دعا باید همراه ایمان و معرفت به خداوند باشد ایمان و معرفت هر اندازه بیشتر شود، دعا به اجابت نزدیک‌تر می‌‌شود به گونه‌ای که تمام فاصله‌ها بین دعا و اجابت آن از بین می‌‌رود، چنانکه این شرط در قرآن کریم چنین بیان شده است: ﴿وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ﴾. همچنین ایمان به خداوند برای ایجاد دعا توسط آیۀ ﴿رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ﴾ مورد توجه قراگرفته است. در این آیه دعا برای قرار گرفتن در صف شاهدان بعد از ایمان آوردن و تبعیت از پیامبر(ص) مطرح شده است.
   2. شروع دعا با حمد و ستایش خداوند: هیچ دعائی از اهل بیت نقل نشده مگر اینکه در ابتدا و انتهای آن، ستایش و حمد خداوند وجود دارد. امام صادق(ع) می‌‌فرمایند: «هروقت خواستید چیزی از حوائج دنیا و آخرت را از خداوند طلب کنید بدانید که شروع دعا باید با ثنای خداوند و مدح او و صلوات بر پیامبرش باشد».
   3. یقین به اجابت: خداوند هرگز از وعدۀ خود تخلّف نمی‌کند. در آیات بسیاری خداوند وعده داده که دعاکننده را از خانۀ‌اش ناامید بر نمی‌گرداند.
      1. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «هیچ بنده‌ای دست خود را به سوی خداوند عزیز جبّار دراز نمی‌کند مگر آنکه خداوند حیا می‌کند آن را خالی برگرداند، تا آنکه از رحمتش هرآنچه بخواهد به او می‌‌دهد؛ به همین دلیل هرگاه کسی از شما دعا کرد، دستش را به سر و صورتش بکشد». این روایت نشان دهندۀ این است که دعا فرد به هیچ عنوان بی ثمر و بی فایده نیست.
      2. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «چون خداوند را خواندی با قلبت متوجّه دعایت باش، آنگاه به اجابت آن یقین داشته باش».
   4. توبه و اقرار به گناه و همچنین اقرار به نعمت‌ها و اطاعت از خداوند: یکی از مهمترین عوامل مستجاب نشدن دعا انجام معصیت الهی است؛ از این‌رو در قرآن استغفار از گناه و اقرار و اعتراف به ظلم خویش اینچنین بیان شده است: ﴿قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾. همچنین اقرار و یاد کردن نعمت‌های خدا به هنگام دعا: ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيرًا لِلْمُجْرِمِينَ﴾ و اقرار و اعتراف به اطاعت و پیروی از دستورهای او: ﴿آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾ در شمار مهمترین علل پذیرش دعا محسوب می‌‌شود.
   5. توسُّل به اهل بیت: ذیل آیۀ: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾، پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «ما وسیله به سوی خداوند هستیم». امام صادق(ع) در این زمینه می‌‌فرماید: «دعا از بارگاه الهی پوشیده می‌ماند، تا آنگاه که بر محمد و آل محمد صلوات فرستاده شود».
   6. دعا باید با حکمت و مصلحت هماهنگ باشد: دعا کننده باید دعای خود را با زبان یا در دل به مصلحت مشروط کند در غیر این صورت ماهیت دعا دچار خدشه می‌‌شود.
2. آداب و شرائطی که ماهیت دعا بدون آنها محقّق می‌شود، امّا اجابت دعا منوط به وجود آنهاست:
   1. آداب و شرایط در رابطه با خدا: مهم‌ترین شرطی که باید هنگام دعا در پیشگاه پروردگار عالم رعایت کرد وصف کردن خداوند به اسمای حسنایش است، چنانکه خداوند فرموده ﴿وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا﴾. در بسیاری از دعاهای انبیا این روش عملی شده و همراه با نامی از نام‌های زیبای الهی‌ مزین شده است؛ مانند (سمیع و علیم): ﴿رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾؛ (توّاب و رحیم): ﴿وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾؛ (عزیز و حکیم): ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾.
   2. آداب و شرایط دعا کننده: این آداب، به چند دسته تقسیم می‌‌شود.
      1. امور مربوط به ظاهر:
         1. ابتهال در دعا: در روایتی امام کاظم(ع) ابتهال در آیۀ ﴿اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا﴾ را به برگرداندن کف دست‌ها هنگام دعا معنا کرده است.
         2. بلند نکردن صدا: در آیاتی از قرآن به دعاکننده توصیه شده به درگاه الهی تضرع کنند؛ ولی صدایش را در دعا کردن بالا نبرد: ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾. ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾ این احتمال نیز داده شده که منظور از تضرع، دعای آشکار و منظور از خُفیه دعای پنهانی باشد. برخی نیز براساس آیه، احتمال داده‌اند بلند بودن صدا در دعا اگر همراه تضرع باشد بی‌مانع است.
         3. فراگیر بودن دعا: فراگیر بودن دعا را می‌توان از نکات سفارش شده برای دعا کردن دانست: ﴿فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَاسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَمَثْوَاكُمْ﴾ بر این اساس، در اغلب دعاهایی که از زبان پیامبران و مؤمنان در قرآن نقل شده از الفاظ جمع استفاده شده است؛ مانند: ﴿الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ افزون بر این، قرآن به دعا کردن برای دیگران هم سفارش کرده است مانند: «فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ» دعا برای پدر و مادر: ﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَلَا تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلَّا تَبَارًا﴾ همسر و فرزندان: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾
      2. امور مربوط به روح و قلب دعا کننده:
         1. حالت ترس و امید: از مواردی که رعایت آن برای استجابت دعا بسیار نقش دارد داشتن حالت ترس و امید دعا کننده است چنانکه آیه اشاره به همین مطلب دارد: ﴿وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا﴾
         2. اخلاص در دعا: یکی از آداب و شروط برای دعا کردن اخلاص در هنگام دعا کردن است. اخلاص یعنی هماهنگی میان قلب و زبان و قطع امید از همۀ مخلوقات.</ref>.
         3. خشوع، توکل، تضرع: داشتن حالاتی چون خشوع: ﴿وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ﴾؛ توکل: ﴿فَقَالُوا عَلَى اللَّهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾ و تضرّع ﴿ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ﴾.
         4. حالت دعا کننده: دعا باید واقعی باشد، دعا کننده باید در دعای خود از اسباب مادی قطع امید کند چنانکه آیۀ ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ﴾ نشانگر همین مطلب است.
      3. از دیگر حالات دعا کننده:
         1. دعای انسان اندوهگینی که ناراحتی‌ها بر او غلبه کرده است و خود را بی پناه می‌‌بیند.
         2. دعای انسان مظلوم، به ویژه اگر ظالم را نفرین نکند، و همه چیز را به خدا بسپارد.
         3. دعای انسان مضطر، به ویژه اگر به هنگام دعا آیه شریفه ﴿أَمَّنْ يُجِيبُ﴾ را نیز قرائت کند؛ و به مظلومان عالم به ویژه سیّد مظلومان همه عالم حضرت امام حُسین (ع) توسُّل کند.
         4. دعای کسی که در حج است، به ویژه در اماکن مخصوصی همچون مسجد الحرام و مسجد النّبی و نیز اوقات خاصّی همچون روز عرفه.
         5. دعای انسان مریض، به ویژه وقتی که درد به او فشار آورد، یا به چیزی یا همراهی احتیاج داشته باشد.
         6. دعا بعد از قرائت قرآن، به ویژه سوره‌هایی که تاکید شده بعد از آن دعا خوانده شود مثل سوره‌ حمد و اخلاص و آیاتی همچون آیات آخر سوره حشر و به ویژه آیه الکرسی.
         7. دعا با دستان برافراشته و همچنین دعا به هنگام شکستن قلب به ویژه زمانیکه دعا کننده انگشتر عقیق در دست داشته باشد.
         8. دعا بعد از وضوی مستحبّی، به ویژه آنکه دعا کننده دو رکعت نماز مستحبّی نیز به جای آورد.
      4. ظرف دعا:
         1. استجابت دعا در زمان‌هایی خاص از جمله: دعا در ماه رجب، شعبان و رمضان، شب‌های قدر و ده روز اوّل ماه ذی حجّه به ویژه روز عَرَفه، عید فطر، قربان، غدیر، مبعث و روزها و شب‌های جمعه، سحر و به ویژه پیش از طلوع فجر و نیز لحظات بینَ الطّلوعین، هنگام ظهر، غروب، فاصلۀ میان نماز مغرب و عشاء.
         2. استجابت دعا در مکان‌هایی خاص از جمله: تمامی مساجد به ویژه مسجد الحرام، کنار کعبه هنگام اتمام اعمال و مناسک حج: ﴿فَإِذَا قَضَيْتُمْ مَنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا﴾. مسجد پیامبر اکرم(ص) میان محراب و منبر ایشان و نیز در کنار مرقد مطهّر آن بزرگوار، سرزمین عرفات، مشعر، مِنی، بر روی دو کوه صفا و مروه، کنار مراقد مطهر اهل بیت(ع) به ویژه در آستانۀ حضرت سیِّدالشُّهداء(ع)، کنار قبور مؤمنین، به ویژه عالمان.

منابع

1. سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳
2. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی