بنی‌نضیر در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی‌نضیر است. بنی‌نضیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌نضیر در قرآن - بنی‌نضیر در نهج البلاغه - بنی‌نضیر در حدیث - بنی‌نضیر در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بنی‌‌نضیر از قبایل برجسته و اثرگذار و دارای نقش فراوانی در روند حوادث صدر اسلام بوده است. روابط گسترده این قبیله، با دیگر قبایل، توان بالای نظامی و اقتصادی و دامنه نفوذ فرهنگی آنان موجب چنین جایگاهی شده بود. روابط خصمانه و احتجاجهای دینی میان مسلمانان و یهود و تأثیر غیر مستقیم آنها در جنگ‌هایی چون سویق، احزاب، بنی قریظه و خیبر برخاسته از همین موقعیت بود، افزون بر این دو تن از همسران پیامبر، صفیّه و ریحانه نیز از بنی نضیر بودند.

در قرآن به نام این قبیله تصریح نشده است؛ اما نام دیگر سوره حشر را سوره بنی‌‌نضیر دانسته‌‌اند. در قرآن واژه بنی‌‌اسرائیل بیش از واژه اهل کتاب یا یهود به‌‌کار رفته و محدثان و مفسران نخستین، برای بیان شأن نزول و گاه برای تطبیق واژه بنی‌‌اسرائیل بر یهودیان یثرب از جمله بنی نضیر روایاتی را ذیل آیاتی در سوره‌‌های بقره، آل عمران و مائده نقل کرده‌‌اند.

نسب و خاستگاه بنی نضیر

درباره بنی‌‌نضیر دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: برخی آنها را از بنی‌‌اسرائیل دانسته‌‌اند که نسبشان از طریق هارون به یعقوب می‌‌رسد و برخی دیگر آنها را عرب‌های یهودی شده دانسته‌‌اند. در میان مؤرخان مسلمان تنها یعقوبی است که آنان را از عرب‌های یهودی قبیله جذام می‌‌داند. نسب‌‌نامه‌‌های معدودی هم که در منابع اسلامی از بنی‌‌نضیر باقی مانده مبهم و ناکافی است.

بنا به نظر ولفنسون (Wolfenson) با توجه به دقت یهودیان در کتابت تاریخ خود، محققان تاریخ یهود از سکوت منابع یهودی درباره یهودیان شمال حجاز درشگفت‌‌اند. کاسکل (Caskel)، مارگولیوت (Margoliouth)، وستنفلد (Wustenfeld) و هیتّی (Hitty) بر اساس زبانشناسی و مطالعه نامها، اصطلاحات و اشعار شاعران بنی‌‌نضیر آنها را از قبایل عرب یهودی شده دانسته‌‌اند. وینکلر (Winkler) نیز با تکیه بر تفاوت فرهنگ یهودیان یثرب با یهودیان فلسطین، بنی‌‌اسرائیل بودن آنها را نامعقول دانسته است. این در حالی است که نولدکه (Noldeke)، اولیری (Oleary) و بروکلمان (Brokelman) تغییرات فرهنگی و زبانی یهودیان را ناشی از اوضاع اقلیمی و فرهنگی حجاز دانسته، بر اسرائیلی بودن بنی‌‌نضیر تأکید دارند.

در بیشتر منابع اسلامی دو قبیله بنی‌‌نضیر و بنی‌‌قریظه به "کاهنان" شهرت دارند که اشاره به انتساب آنها به هارون است، زیرا هارون در میان یهودیان به کاهن شهرت دارد و در تأیید انتساب بنی‌‌نضیر به هارون گفته شده که پیامبراکرم(ص) همسرش صفیّه نضیری را از فرزندان هارون دانسته است. همچنین در روایتی منتسب به ایشان از بنی‌‌نضیر و بنی‌‌قریظه با صفت "کاهنان" یاد شده که بیانگر نسبت این دو قبیله به بنی‌‌اسرائیل از طریق هارون نبی است. نشانه‌‌هایی هم در برخی آیات قرآنی می‌‌توان یافت که از اسرائیلی تبار بودن یهودیان یثرب و حجاز حکایت می‌‌کنند؛ در آیات متعددی واژه بنی اسرائیل به کار رفته است که برخی از آنها در قصص قرآنی است و حکایت از بنی‌‌اسرائیل در دوران‌های قبل از پیامبر دارد؛ اما برخی دیگر از آن آیات خطاب به یهودیان دوره پیامبر است که با توجه به وجود چند نمونه از این آیات، در سوره بقره (اولین سوره نازل شده در مدینه) و اینکه در آن سالها هنوز پیامبر با یهودیان دیگری جز یهودیان یثرب مواجه نبوده است، می‌‌توان نتیجه گرفت که یهودیان یثرب اسرائیلی تبار بوده‌‌اند، چنان که برخی مفسران نیز اشاره‌‌هایی به این امر داشته‌‌اند.

در آیات ۴۰ به بعد سوره بقره یهود یثرب، با نام بنی‌‌اسرائیل مورد خطاب الهی قرار گرفته‌‌اند و خداوند از آنها خواسته که نعمت‌های الهی را به یاد آورند و حق را با باطل نپوشانند و نماز را برپای دارند و زکات بدهند و با رکوع‌‌کنندگان رکوع کنند: ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُوا نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾، ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾. در آیات ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ وَاتَّقُواْ يَوْمًا لاَّ تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئًا وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ﴾ خداوند از آنها خواسته روز قیامت را در نظر بگیرند.

خداوند طی آیه‌‌ ﴿سَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَمْ آتَيْنَاهُمْ مِنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَمَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ از پیامبر خواسته که از بنی اسرائیل پرسشی بکند. و در آیه ﴿إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي وَإِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾ به پیامبر اطمینان می‌‌دهد که نمی‌‌گذارم خطری از جانب بنی اسرائیل تو را تهدید کند. مؤرخان و محدثان مسلمان تحت تأثیر ادبیات قرآنی تلاش کرده‌‌اند با تکیه بر منابع یهودی زمان، نحوه و علت مهاجرت یهودیان حجاز از جمله بنی‌‌نضیر از فلسطین به یثرب را تعیین کنند. آنان علل متفاوتی را برای مهاجرت یهود از فلسطین به حجاز طرح کرده‌‌اند؛ اما کمتر به نام قبایل از جمله بنی‌‌نضیر تصریح کرده‌‌اند.

ابوالفَرَج حمله‌‌های رومیان به فلسطین در سده نخست میلادی را عامل مهاجرت بنی‌‌نضیر به یثرب دانسته است. دیگر منابع نیز این احتمال را تقویت کرده‌‌اند. ابوالفرج در جایی دیگر بنی‌‌نضیر را از بازماندگان سپاهی دانسته که موسی(ع) برای سرکوبی قومی به نام عمالقه به حجاز فرستاد اما ابن ‌‌خلدون و سهیلی در صحت گزارش اخیر تردید کرده‌‌اند، زیرا از زمان موسی(ع) تا دوره کتابت این روایات، زمانی طولانی گذشته و از سوی دیگر خود یهودیان به چنین مهاجرتی در عصر حضرت موسی(ع) اعتراف ندارند ازدیاد جمعیت یهود و محدودیت امکانات منطقه را نیز می‌‌توان به عوامل مهاجرت از فلسطین افزود.

بنی نضیر پس از استقرار در یثرب

بنی‌‌نضیر پس از مهاجرت به یثرب در آغاز در منطقه سافله آن (پایین دست) مستقر شدند؛ امّا به مرور و بر اثر شناسایی مناطق مستعد به منطقه عالیه یثرب نقل مکان کردند. منابع درباره نام منطقه مسکونی آنان از غَرَس، بُوَیره، ناحیه فرع، روستای زهره و دره بطحان نام برده‌‌اند.

در قرآن کریم از محل استقرار آنها به روستاهایی مستحکم: ﴿قُرًى مُحَصَّنَةٍ﴾ یاد شده است. بنی‌‌نضیر در مناطق مسکونی خود دژهای مستحکمی را بنا کردند. این قلعه‌‌ها از فضایی فراخ برخوردار بود و امکان نگهداری دام، آب و مواد غذایی مورد نیاز برای مدتهای طولانی در آن وجود داشت. هرچند شمار قلعه‌‌های یهودیان را در زمان غلبه آنان بر یثرب در دوره‌‌ جاهلی، ۵۹ قلعه برشمرده‌‌اند؛ اما از تعداد و نام قلعه‌‌های بنی‌‌نضیر در دوره صدر اسلام اطلاعی در دست نیست و منابع در میان قلاع بنی‌‌نضیر تنها از بَرَج و فاضجه نام برده‌‌اند.

درباره ریاست بنی‌‌نضیر و شاخه‌‌های آن اطلاع چندانی در اختیار نیست. بر اساس برخی شجره‌‌نامه‌‌ها نضیر نام جدّ هشتم صفیّه، همسر پیامبر است و در نتیجه، به نظر می‌‌رسد بنی‌‌نضیر دارای تیره‌‌های متعددی بوده که هریک قلعه‌‌ای از آن خود داشته‌‌اند.

گزارش‌های دوره جاهلی و حتی تا سال سوم هجری، خبر از ریاست سلام بن مشکم در قبیله بنی‌‌نضیر می‌‌دهند؛ امّا در حوادث بعدی نام حُیَیّ‌‌ بن أَخْطَب به عنوان رئیس قبیله بارها به چشم می‌‌خورد. این دو از برجسته‌‌ترین سران خاندان‌های بنی‌‌نضیرند. پس از حُیَیّ که در سال پنجم هجری و همراه با مردان بنی‌‌قریظه کشته شد ابورافع سلام‌‌ بن ابی‌‌الحُقَیقْ و پس از او اسیر بن رزام ریاست بنی‌‌نضیر را بر عهده گرفته‌‌اند.

روابط بنی نضیر با دیگر قبایل

از بنی غطفان و بنی عامر ‌‌بن صعصعه به عنوان همپیمانان منطقه‌‌ای بنی‌‌نضیر یاد شده است. از روابط بنی‌‌نضیر با اوس و خزرج در زمانی که یهودیان بر یثرب مسلط بودند اطلاع چندانی وجود ندارد؛ امّا در دوره تسلط عربها بر یثرب، بنی‌‌نضیر همپیمان اوس شدند، هرچند منابع تفسیری از همپیمان بودن آنها با خزرج نیز خبر داده‌‌اند. وات (Watt) برای حل این تعارض حدس زده که احتمالا روایات مربوط به ارتباط بنی‌‌نضیر با اوس حکایت از مقطع زمانی متأخرتری دارد و آنان در آغاز با خزرج همپیمان بوده‌‌اند؛ امّا پس از مدتی که قدرت‌‌یابی و سلطه خزرج را تهدیدی بر ضدّ خود دانستند، با اوس پیمان بسته‌‌اند. وی آغاز همپیمانی بنی‌‌نضیر با اوس را در جنگ بُعاث دانسته که هریک از قبایل اوس و خزرج سعی کرد از همپیمانان خود در جنگ کمک گیرد و چون خزرج نگران اتحاد اوس با بنی‌‌نضیر بود تنی چند از آنان را به عنوان ضمانت عدم شرکت در جنگ، در اختیار گرفت؛ امّا چون عَمرو‌‌ بن نُعمان خزرجی نتوانست با استفاده از اهرم گروگان‌ها آنها را به ترک دیار خود وادار کند، گروگانهای خود را کشت؛ امّا شاخه‌‌ای از خزرج به رهبری عبدالله بن اُبَیّ در مخالفت با این سیاست گروگانهای خود را آزاد کردند. در پی این اقدام بنی‌‌نضیر با اوس پیمان بست و در جنگ بزرگ بعاث، بر ضدّ عمروبن نعمان خزرجی به پیروزی رسیدند.

روابط بنی‌‌نضیر با اوس، بیش از همپیمانی آنان در جنگ بعاث است که وات به آن باور دارد. بر‌‌اساس برخی نقلها آنان در جنگ‌های متعددی بر ضدّ خزرج و در کنار اوس قرار داشتند و در همه این جنگ‌ها برای آزادی اسیران خود به خزرج فدیه پرداخت کردند. همپیمانی آنان با اوس در جنگ سُمیر که از نخستین درگیریهای اوس و خزرج بود و سپس در جنگ فجار دوم خبر از قدمت بیشتر روابط بنی‌‌نضیر و اوس می‌‌دهد. به نظر می‌‌رسد روابط اجتماعی این دو قبیله نیز بسیار گسترده باشد، به گونه‌‌ای که بروکلمان از تعبیر "زندگی با اوس" در این زمینه استفاده کرده است. شواهد متعدد دیگری نیز هست که نشان می‌‌دهد روابط بنی‌‌نضیر با اوس از پیشینه قابل توجهی برخوردار بوده است، از جمله اینکه بسیاری از اوسیان دوره شیرخوارگی خود را در میان بنی‌‌نضیر سپری کرده، یهودی شده بودند در نقلهای دیگری به خویشاوندی برخی از بنی‌‌نضیر با انصار اشاره شده است، از این رو زمانی‌‌که بنی‌‌نضیر پیمان خود را با پیامبر شکستند، پیامبر به نشانه ابطال پیمان اوس با آنان در امور مقدماتی غزوه‌‌ای که بر ضدّ آنان شکل داد از عناصر اوسی بهره برد و رفتار اوسیان در این زمینه مایه شگفتی و حیرت بنی‌‌نضیر شد و پس از تبعید بنی‌‌نضیر، به نشانه قدردانی، شمشیر معروف آل ابی‌‌الحُقَیْق، از خانواده‌‌ای برجسته از بنی‌‌نضیر را به سعد‌‌بن مُعاذ بزرگ اوسیان بخشید.

در مورد روابط بنی نضیر با قبایل خرد و کلان یهودی یثرب، اطلاع چندانی در دست نیست، جز آنکه آنان در برابر یهودیان بنی‌‌قَیْنُقاع که همپیمان خزرج بود جنگیده بودند. تنها نکته‌‌ای که از روابط بنی‌‌نضیر با یهودیان بنی‌‌قُرَیظَه مورد توجه قرار گرفته آن است که آنان در روابط حقوقی خود با بنی‌‌قریظه تبعیض‌‌آمیز عمل می‌‌کردند و بنی‌‌قریظه ناچار بود دیه خود را به صورت مضاعف به بنی‌‌نضیر بپردازد. آنان بدین منظور توافقنامه‌‌ای را در دوره جاهلی بر بنی قریظه تحمیل کرده بودند که مفاد آن متفاوت گزارش شده است؛ بنا‌‌به روایتی در حادثه‌‌ای چون قتل اگر قاتل از بنی‌‌قریظه بود افزون بر پرداخت دیه قصاص هم می‌‌شد؛ امّا اگر از بنی‌‌نضیر بود نیمی از دیه را می‌‌پرداخت و در مراسمی با گِل صورتش را سیاه کرده، سوار بر الاغ در میان مردم می‌‌گردانند. بنا به روایت ابن ‌‌عباس بابت دیه قتل نفس، بنی‌‌قریظه ۱۴۰ و بنی‌‌نضیر ۷۰‌‌بار شتر خرما پرداخت می‌‌کردند. در روایت ابن‌‌ ابی‌‌ زنّاد این میزان به ۱۰۰ بار شتر برای بنی‌‌قریظه و ۵۰ بار شتر برای بنی نضیر تقلیل یافته است. به روایت سدّی بنی‌‌نضیر ۶۰ بار شتر می‌‌پرداخت؛ امّا قاتل قُرَظی قصاص می‌‌شد. بنی‌‌قریظه در سالهای نخست هجرت، با توجه به شناختی که از موقعیت پیامبر پیدا کرده بودند برای لغو توافقنامه مذکور از پیامبر خواستند تا میان آنان و بنی‌‌نضیر داوری کند. بر اساس روایات تفسیری، خداوند طی آیات ﴿ وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِندَهُمُ التَّوْرَاةُ فِيهَا حُكْمُ اللَّهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَمَا أُوْلَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُواْ لِلَّذِينَ هَادُواْ وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُواْ مِن كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُواْ عَلَيْهِ شُهَدَاء فَلاَ تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ بر آنها خرده گرفته که با وجود تورات چرا از تو خواسته‌‌اند میان آنها قضاوت کنی؟ مگر در آن نیامده که جان در برابر جان و چشم در برابر چشم و... به روایت واقدی در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَإِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ از توافقنامه این دو قبیله به "تحریف ‌‌کلمه" یاد شده است: ﴿يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ﴾ بنی‌‌نضیر از عبدالله‌‌ بن‌‌ ابی خواستند نزد پیامبر وساطت کند تا پیامبر پیمان سابق را به رسمیت بشناسد و ابن‌‌ابیّ از آنها خواست که چنانچه بر‌‌ضدّ شما حکم کرد آن را نپذیرید که بنابر روایتی آیه ﴿سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جَاءُوكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَإِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئًا وَإِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ نازل گردید. بنا به گزارش مفسران خداوند طی این آیه آنان را شنوای دروغ و خورنده حرام خواند و از پیامبر خواست بر اساس عدالت حکم کند و از نارضایتی بنی‌‌نضیر نگران نباشد.

براساس آیات ﴿ وَكَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَعِندَهُمُ التَّوْرَاةُ فِيهَا حُكْمُ اللَّهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِن بَعْدِ ذَلِكَ وَمَا أُوْلَئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُواْ لِلَّذِينَ هَادُواْ وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُواْ مِن كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُواْ عَلَيْهِ شُهَدَاء فَلاَ تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ و ﴿وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾ این سوره خداوند بنی‌‌نضیر را که بر خلاف آنچه خداوند نازل کرده، حکم می‌‌کنند کافر، ظالم و فاسق معرفی کرده، در آیه ﴿أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ﴾ آنان را به جهت پیروی از حکم جاهلی و ترک حکم خدا ملامت می‌‌کند. پیامبر در میان این دو قبیله به برابری دیه حکم کرد؛ امّا بنی‌‌نضیر آن را نپذیرفت، از این رو آنان به پیشنهاد منافقان نزد یکی از کاهنان مدینه به نام ابی‌‌بَرزه رفتند و پاداش فراوانی برای داوریش تعیین کردند؛ امّا او بر جان خود ترسید و از داوری میان آنان پرهیز کرد. بنابه روایاتی از ابن عباس و سدّی خداوند طی آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا﴾ بدین جهت آنان را مذمت کرده است بنی‌‌نضیر در جنگ‌های جاهلی، ضمن همپیمانی با بت پرستان، با همکیشان خود به ویژه بنی‌‌قینقاع جنگیده، اموال یکدیگر را غارت می‌‌کردند؛ امّا پس از پایان جنگ، اسرای یهود را با توجه به حکم تورات با پرداخت فدیه آزاد می‌‌کردند. بر اساس روایات سدّی و ابن عباس خداوند در آیات ﴿ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلاَ تُخْرِجُونَ أَنفُسَكُم مِّن دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنتُمْ تَشْهَدُونَ ثُمَّ أَنتُمْ هَؤُلاء تَقْتُلُونَ أَنفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِّنكُم مِّن دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِم بِالإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِن يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاء مَن يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالآخِرَةِ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ﴾ درباره عمل آنان به بخشی از کتاب و بی‌‌توجهی به بخش دیگر آنان را ملامت کرده، ابراز می‌‌دارد که چرا خون یکدیگر را می‌‌ریزید و همدیگر را از خانه و کاشانه خود بیرون می‌‌کنید، حال آنکه از شما پیمان گرفته بودیم که چنین نکنید ابن کثیر افزون بر آیات پیشین آیه ﴿مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ﴾ را نیز بر بنی‌‌نضیر تطبیق کرده است.

اقتصاد بنی نضیر

بعید به نظر می‌‌رسد که مناطقی را که بنی‌‌نضیر برای سکونت و فعالیت اقتصادی برگزیده بودند پیش از آن سهمی از آبادانی نداشته باشند، هرچند اطلاع بیشتری در این زمینه وجود ندارد. بر اساس گزارش یاقوت، منابع آبی این منطقه از جمله آب مهزور توانایی آبیاری ۲۰۰۰۰ اصل خرما را داشت و گاه سیلاب آن، مناطق مسکونی یثرب را تهدید می‌‌کرد. اقتصاد بنی‌‌نضیر بیشتر بر باغداری و دامداری مبتنی بوده که در آن بر گونه‌‌های مرغوب خرما تأکید شده است. آنان افزون بر حومه یثرب در خیبر و ذی‌‌الجدی نیز باغهایی با گونه‌‌های متعدد خرما چون عَجْوه، لین و بَرْنی در اختیار داشتند. که هریک پس از ۳۰ سال به بار می‌‌نشست. منابع در مورد نام باغهای بنی‌‌نضیر سکوت کرده‌‌اند و در آنها تنها به ۷‌‌باغ که به مُخَیریق تعلق داشته اشاره شده‌‌است. بنا به روایاتی منبت یا دلال نام باغی از باغهای بنی‌‌نضیر بوده که احیای آن به دست سلمان فارسی شرط آزادی او از قید بردگی تعیین شده بود.

انتقال بنی‌‌نضیر به عالیه اثر مستقیمی بر بهبود وضع اقتصادی آنان نهاد و بنا به گفته سران این قبیله آنچه مایه برتری آنان در میان دیگر یهود شده ثروت آنهاست و گرنه همچون دیگر یهودیان خوار و تنگدست می‌‌ماندند. این امر مایه رشک و طمع قبایل عرب شده بود، هرچند نمی‌‌توان وضع مشابه اقتصادی را برای تمامی شاخه‌‌های بنی‌‌نضیر تصور کرد. بنی‌‌نضیر به مرور توانستند گنجینه‌‌ای گرانبها از جواهرات و زیورآلات فراهم سازند و آن را در پوست شتر نگهداری می‌‌کردند.

در برخی نقل‌ها از بنی‌‌نضیر در دوره جاهلی به عنوان خراجگزار مرزبان ساسانی یاد شده؛ امّا مستشرقان نسبت به پرداخت خراج اهل یثرب به مرزبان ساسانی حیره یا بحرین تردید کرده‌‌اند. از ابن عباس روایت شده که آیه ﴿وَلَقَدْ بَوَّأْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ مُبَوَّأَ صِدْقٍ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ فَمَا اخْتَلَفُوا حَتَّى جَاءَهُمُ الْعِلْمُ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ که در آن خداوند از سکونت دادن بنی‌‌اسرائیل در سرزمینی مناسب و روزی دادن آنان از چیزهای پاک سخن می‌‌گوید، اشاره به بنی‌‌نضیر و دیگر یهودیان عصر پیامبر دارد. بنا به روایت خباب، مسلمانان مهاجر که در فقر شدیدی به سر می‌‌بردند، توجهشان به وضع مالی آنها جلب شده بود که آیه ﴿وَلَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِي الْأَرْضِ وَلَكِنْ يُنَزِّلُ بِقَدَرٍ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرٌ بَصِيرٌ﴾ نازل شد. هرچند سوره شوری مکّی است؛ امّا آیه مذکور را مدنی دانسته‌‌اند.

بنا به روایتی از عطا برخی سران ثروتمند بنی‌‌نضیر یاران مهاجر و تهیدست پیامبر به ویژه اصحاب صفّه پیامبر را مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌‌دادند که آیه ﴿زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾ نازل شد و به مؤمنان بشارت داد که در قیامت برتر خواهند بود و خداوند روزی را به هرکه بخواهد بدون حساب می‌‌بخشد.

جایگاه دینی بنی نضیر

جایگاه دینی بنی‌‌نضیر در منابع اسلامی نسبت به دیگر قبایل یهود برتری نسبی دارد. شاید برتری سیاسی حقوقی بنی‌‌نضیر بر بنی‌‌قریظه و انتساب کعب بن اشرف بدانها، از علل این امر باشد. کعب از احبار ثروتمند بنی‌‌نضیر بود که با کمکهای مالی خود، نفوذ فراوانی بر دیگر احبار یهود داشت. نفوذ او در میان ساکنان یثرب از قضاوتهای او در میان آنها به دست می‌‌آید. سیره‌‌نگاران تنها از آن دسته از احبار بنی نضیر نام برده‌‌اند که نقش برجسته‌‌ای در رویارویی با پیامبر داشتند و از حُیَی ‌‌بن اَخْطَب و برادرانش ابویاسر و جَدِّی، سلام بن مُشْکَم، کنانه و سلام بن ربیع‌‌ بن اَبی‌‌الْحُقَیْق، سلام‌‌ بن اَبی الحُقَیْق، عمرو ‌‌بن ‌‌حجاش، کعب بن اشرف و همپیمانانش کردم‌‌ بن قیس و حجاج بن عمرو (عمر) به عنوان احبار بنی نضیر نام برده‌‌اند. زهری در یکی از گزارشها به ۳۰ تن از آنان اشاره کرده‌‌است. در برخی منابع اسلامی نیز مطرح شده که چون از منطقه ظهور پیامبر آخرالزمان خبر داشتند به یثرب مهاجرت کرده بودند. این گزارشها چنانچه صحت داشته باشد، حکایت از آن دارد که بنی‌‌نضیر احتمال ظهور پیامبری از خودشان یعنی از تبار هارون برادر موسی(ع) را بسیار جدّی می‌‌دیدند؛ پیامبری که حاکمیت آنان را محقق می‌‌ساخت.

ذیل آیه ﴿وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾ نقل شده که یهودیان بنی‌‌نضیر، هرگاه از قبایل کافر عرب ستمی می‌‌دیدند از خداوند می‌‌خواستند که با ظهور پیامبرش در آخرالزمان آنان را یاری کند و در آستانه ظهور اسلام ظهورش را بشارت می‌‌دادند.

اعتبار آنها در میان یثربیان، به گونه‌‌ای بود که زنان عرب برای زنده ماندن فرزندانشان نذر می‌‌کردند آنان را یهودی کنند و فرزندان خود را به بنی‌‌نضیر می‌‌سپردند؛. امّا هنگام تبعید بنی‌‌نضیر خواستار اسلام آوردن فرزندانشان بودند که آیه ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ﴾ نازل ‌‌شد. هیئتهای دینی که در زمان پیامبر به یثرب می‌‌آمدند با احبار بنی‌‌نضیر مشورت می‌‌کردند. زمانی که جمعی از خیبریان برای گریز از حدّ زنای محصنه برخی از سرانشان آمدند تا حکم پیامبر را بدانند ابتدا نزد بنی‌‌نضیر رفتند. آنها پیش‌‌بینی کردند‌‌ پیامبر به رغم میل آنان به سنگسار حکم خواهد کرد. به روایت ابن عباس مسیحیان نجران پس از گفت و گو با پیامبر و نزول آیه مباهله سه روز از پیامبر فرصت خواستند و در این مدت با بنی نضیر نیز مشورت کردند. آنان پس از حضور نزد پیامبر با احبار بنی‌‌نضیر بر سر مسیحی یا یهودی بودن ابراهیم(ع) نزاع کردند که آیات ﴿ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فِي إِبْرَاهِيمَ وَمَا أُنزِلَتِ التَّوْرَاةُ وَالإِنجِيلُ إِلاَّ مِن بَعْدِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ هَاأَنتُمْ هَؤُلاء حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُم بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيًّا وَلاَ نَصْرَانِيًّا وَلَكِن كَانَ حَنِيفًا مُّسْلِمًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴾ نازل شد و طرفین را مذمت کرد که چرا درباره آنچه علم ندارید با یکدیگر محاجّه می‌‌کنید. مشخص نیست که نقش احبار بنی‌‌نضیر در دوره مکی که قریش برای تحت فشار قرار دادن پیامبر از یهود یثرب مدد جست، چه حد بوده؛ اما به لحاظ نسبتشان به هارون و شمار احباری که از آنها سخن در میان است نمی‌‌توان آنان را سهیم ندانست.

روابط مذهبی و سیاسی بنی نضیر با پیامبر

با ورود پیامبر به یثرب و رواج اسلام در آنجا و پس از پیمان نامه‌‌ای که پیامبر میان بطون انصار، مهاجران و برخی شاخه‌‌های یهود منعقد کرد، سران بنی نضیر نزد پیامبر آمدند. پیامبر دین آنان را به رسمیّت شناخت و آنان را به اسلام فراخواند و پیشگویی‌های راهب شامی به نام ابن هیِّبان (راجع به ظهور پیامبر آخرالزمان) را ـ که برای درک پیامبر از شام به یثرب آمده بود ـ برای آنان یادآور شد. آنها به پیامبر امید دادند که در آینده و با شناخت بیشتر از اسلام، مسلمان خواهند شد و موافقت کردند که تا آن زمان متعرض یکدیگر نشوند.

به گزارش آیات قرآنی آنان دانستند که او همان پیامبر موعود است؛ اما چون پیامبر را از ذریّه هارون ندیدند، به او ایمان نیاوردند: ﴿وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِّنْ عِندِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ وَكَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ فَلَمَّا جَاءَهُم مَّا عَرَفُواْ كَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّه عَلَى الْكَافِرِينَ بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن يَكْفُرُواْ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ بَغْيًا أَن يُنَزِّلُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ فَبَاؤُواْ بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴾. منابع تاریخی نیز به این نکته اشاره کرده‌‌اند که یهودیان پیامبر موعود را شناخته بودند. در میان مفسران نخستین، مجاهد و قتاده و علی‌‌بن ابراهیم از این حادثه (ملاقات اولیه سران بنی‌‌نضیر با پیامبر(ص)) با عنوان عهد یاد کرده و بندهای دیگری برای آن ذکر کرده‌‌اند. براساس روایت علی بن ابراهیم در این عهدنامه شرط شده بود که هر کدام از طرفین پیمان در صورتی که پیمان را نقض کند، ناقض این عهد با کشتار مردان، اسارت زنان و فرزندان و مصادره اموال مجازات شود. چنین بندی با توجه به مجازات سنگین پیمان شکنان در آیین یهود بعید نمی‌‌آید. واقدی بند دیگری افزوده مبنی بر اینکه چنانچه یهودیان به جنگ پیامبر بیایند، یهود مدینه او را یاری کنند؛.امّا منابع دیگر به این بند اشاره نکرده‌‌اند.

ابن سعد، واقدی و ابن شبه باور دارند که بنی‌‌نضیر مجبور شدند برای امنیت خود در سال سوم هجری پیمانی ببندند، هرچند در سال چهارم و پس از حادثه بئر‌‌معونه عهد خود را شکستند؛ اما زهری معتقد است آنان که تا سال سوم پیمانی نبسته بودند، باز حاضر نشدند با انعقاد قراردادی به پیامبر اطمینان دهند که خطری برای او نخواهند‌‌بود. برخی مستشرقان بر اساس روایت زهری منکر هرگونه پیمان میان بنی نضیر و پیامبر شده‌‌اند؛ امّا برخی دیگر بر این باورند که قبایل بزرگ یهود مدینه در سال اول هجری طی پیمان نامه عمومی با پیامبر پیمان بستند؛ اما مؤرخان مسلمان نام قبایل خائن به پیامبر از جمله بنی نضیر را از متن پیمان نامه حذف کرده‌‌اند.

روابط یهودیان با مسلمانان در مدتی که از حضور پیامبر در یثرب می‌‌گذشت به چند دوره قابل تفکیک است. از دوره نخست می‌‌توان به عنوان دوره مدارا و فرصتی برای شناخت متقابل یاد کرد. از روایات برمی‌‌آید که سران بنی‌‌نضیر در آغاز به پیامبر به عنوان رقیبی سیاسی نگاه کردند. و از این فرصت برای مقابله با روند گسترش اسلام و در تنگنا قرار دادن پیامبر استفاده کردند در واقع انگیزه‌‌های دینی و سیاسی به موازات یکدیگر عمل می‌‌کردند، خصوصا که بزرگان بنی‌‌نضیر خود از احبار هم بودند، از این رو ولفنسون بر مستشرقان دیگر خرده گرفته است، که چگونه ابای یهودیان از پذیرش پیامبری از غیر بنی‌‌اسرائیل را در تحلیلهای خود در نظر نگرفته و در موضع‌‌گیری بر ضدّ پیامبر(ص) از یهود جانبداری کرده‌‌اند. آنان در این دوره مشابهتهای موجود در میان مناسک یهود و مسلمانان، از جمله روزه روز عاشورا و نماز خواندن به سمت بیت‌‌المقدس، را دلیلی بر حقانیت و اصالت آیین خود دانسته، پیامبرانی چون ابراهیم، اسماعیل و اسحاق را یهودی و سعادت اخروی را از آن یهودیان می‌‌دانستند: ﴿أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ كَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾؛ ﴿وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ به روایت ابن عباس احبار بنی‌‌نضیر یهودی شدن را هدایت یافتن می‌‌دانستند: ﴿وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾. برپایه برخی منابع، آیه ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ که اشاره به همین امر دارد، در مورد سران بنی‌‌نضیر نازل شده است با این همه پیامبر هم که به اسلام آوردنشان امیدوار بود، با آنان مدارا می‌‌کرد و از بدرفتاری آنان درمی‌‌گذشت و کوچک و بزرگشان را گرامی می‌‌داشت.

به روایت زهری آیه ﴿لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ﴾ نیز از مسلمانان می‌‌خواهد در برابر آزردگی‌‌ای که برخی یهود بنی‌‌نضیر عامل آن بودند صبر پیشه کنند. به نظر می‌‌رسد رفتار مسلمانان نسبت به یهود در این دوره به آنها القا می‌‌کرد اسلام همان یهودیت تکامل یافته است.

به مرور زمان یهودیان منازعات دینی و کلامی خود را آشکارتر کردند و برای همگان روشن شد که آنها ایمان نخواهند آورد. آیات ۷۳ ـ ۱۷۶ سوره بقره کامل‌‌ترین گزارش‌ها در این باره است؛ امّا در این گزارشها همه یهودیان یک مجموعه تلقی شده‌‌اند و از این رو معلوم نیست سهم هر‌‌یک از قبایل یهود در این منازعات چه میزان بوده است، با این حال با ردیابی نام احبار بنی نضیر در این گزارشهای تفسیری می‌‌توان به نقش آنان پی برد.

برخی از احبار بنی نضیر سعی کردند با استفاده از روابط صمیمانه خود با ساکنان یثرب، آنها را از اسلام باز گردانند. برخی از مسلمانان به انصار مرتبط با یهود هشدار دادند که با یهود، صمیمی نمانند؛ اما جواب رد شنیدند. به روایت ابن عباس همین‌‌جا بود که آیه ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾ نازل شد

به نقل قتاده و حسن یکی از احبار آنها با شنیدن آیه ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾، ضمن مسخره کردن مسلمانان، خداوندِ آنها را فقیر و خود را بی‌نیاز دانست که آیه ﴿لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِيرٌ وَنَحْنُ أَغْنِيَاءُ سَنَكْتُبُ مَا قَالُوا وَقَتْلَهُمُ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَنَقُولُ ذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ﴾ نازل شد.. برخی از احبار آنها با ارتباط با قبایل یثرب، انصار را از انفاق در راه خدا بازمی‌‌داشتند و به آنها می‌‌گفتند: ما نگران فقیر شدن شماییم و معلوم نیست در آینده چه خواهد شد که آیه ﴿الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا﴾ نازل شد

تغییر قبله در این دوره، بیانگر تغییر استراتژی پیامبر در برابر یهود بود. این امر ضمن آنکه بحثهایی درباره مسئله بداء را به همراه داشت، اعتراض یهود را نیز برانگیخت. به روایتی تنی چند از احبار بنی‌‌نضیر با درخواستی فریبکارانه از پیامبر(ص) خواستند به قبله پیشین خود بازگردد تا بدو ایمان بیاورند که خداوند آنان را نادان خواند: ﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾. برخی دیگر قرآن را ناسازگار با تورات خواندند و از او خواستند کتابی ارائه کند که برای آنها پذیرفتنی باشد. به روایت کلبی برخی از آنها از پیامبر معجزه‌‌ای خواستند که آیه ﴿الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّى يَأْتِيَنَا بِقُرْبَانٍ تَأْكُلُهُ النَّارُ قُلْ قَدْ جَاءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِي بِالْبَيِّنَاتِ وَبِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ نازل گردید بنا به روایتی خداوند طی آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ پیامبر را از برآوردن خواسته‌‌های آنان برحذر داشت به روایت ابن‌‌عباس آیه ﴿ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ نیز بیانگر همین نکته است چنانچه نزول آیات سوره احزاب را در سال پنجم هجری و نزول آیات سوره جاثیه را در دوره مکی بدانیم این شأن نزول‌ها، تطبیق‌های مفسران خواهد بود.

سردی روابط تا بدانجا رسید که برخی از احبار بنی‌‌نضیر آشکارا ادعا کردند که او پیامبر موعود تورات نیست. بنا به روایتی از عطا خداوند طی آیه ﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾ به بنی‌‌نضیر هشدار داده که گمان نکنند مهلتی که دارند به سود آنهاست، بلکه برای آن است که بر گناهان خود بیفزایند با این همه به رغم اینکه هیچ یک از بنی نضیر ایمان نیاورده بودند برخی از اوسیان ‌‌مسلمان به ایمان آوردنشان امیدوار بودند. خداوند در آیه ﴿أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ يُؤْمِنُوا لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾ فرمود: چگونه به اسلام آوردن آنان امید دارید و حال آنکه آنان کلام الهی را تحریف می‌‌کنند‌‌ اوسیان مسلمان تلاش کردند آن دسته از نزدیکان خود را که به بنی نضیر پیوسته بودند به اسلام گرایش دهند و از آنجا که این عده از ضعف اقتصادی رنج می‌‌بردند و مسلمانان نیز از اعطای صدقه به غیر مسلمانان منع شده بودند، برخی از اوسیان کوشیدند تا با وعده کمکهای مالی بستگان یهودی شده خود را به اسلام ترغیب کنند که آیه ﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾ در مورد آنان نازل شد گفته شده: خداوند با آیه ﴿وَلَنْ تَرْضَى عَنْكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾ از پیامبر خواسته که هیچ امیدی به ایمان آنان نداشته باشد. برخورد اولیه و همچنین رفتارهای بعدی سران بنی‌‌نضیر زمینه رویارویی آنها را با پیامبر فراهم آورد. پیامبر همواره نگران عهد شکنی آنان بود.

بنا به روایتی از مجاهد گفته شده آیه ﴿وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ﴾ به همین امر اشاره دارد بنا به نظر ابوالفتوح رازی خداوند در آیه ﴿لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ﴾ به مؤمنان اطمینان داده که آنان به شما زیانی نخواهند رسانید و اگر با شما بجنگند روبه‌‌روی شما نمی‌‌توانند بایستند و کسی هم به یاریشان نخواهد آمد. از نظر قرطبی آیه ﴿فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ نیز به همین مفهوم است.

زمینه شکل‌گیری جنگ

طبیعی بود که یهودیان و از جمله بنی‌‌نضیر در واکنش به حضور پیامبر در یثرب، ابتدا منتظر سرکوب مسلمانان به دست قریش باشند. جنگ بدر به مثابه هشداری جدّی، موقعیت مخالفان پیامبر در مدینه را تضعیف کرد. برخی از بزرگان بنی نضیر که نفوذ گسترده‌‌ای بر یهودیان قبایل دیگر نیز داشتند به همراه جمعی از احبار یهود مخفیانه به مکه رفتند و کنار کعبه با ابوسفیان پیمان بستند در رویارویی با پیامبر با یکدیگر همکاری کنند. بنابر نقلهای دیگر آنان بر کشته‌‌های بدر گریستند و قریش را برضدّ پیامبر تحریک کردند. قتل‌‌ کعب بن اشرف (از ‌‌بنی‌‌نضیر) نیز برای محدود کردن زمینه‌‌های همکاری بنی‌‌نضیر و قریش صورت گرفت.

در ماه‌های پایانی سال دوم هجری ابوسفیان که در جنگ بدر شرکت نکرده بود با سپاهی اندک به نزدیکی مدینه آمد. برخی سران بنی‌‌نضیر با آگاهی از تصمیم وی مبنی بر حمله به مسلمانان، به یاری او شتافته، شبانه او را جای دادند و اطلاعات مورد نیاز را در اختیارش نهادند. وات (Watt) برای ردّ معاونت بنی‌‌نضیر با قریش، جانبدارنه در روایت مذکور تردید کرده و آن را یک مهمانی ساده دانسته‌‌است. علت اصلی درگیری مسلمانان با بنی‌‌نضیر به پیمان شکنی، کمک آنها به ابوسفیان و تصمیمشان برای کشتن پیامبر باز می‌‌گردد. تفاوت عمده منابع در مورد علت و زمان جنگ به سبب تفاوت گزارش ابن اسحاق و زهری است، هرچند هردو از عروة‌‌بن زبیر روایت کرده‌‌اند. به روایت زهری مدتی پس از غزوه سویق پیرو‌‌نامه تهدیدآمیز قریش، بنی نضیر تصمیم گرفتند با ترفندی پیامبر را به قتل برسانند و از این رو از او خواستند تا در منطقه‌‌ای میان یثرب و مساکن بنی‌‌نضیر، همراه با ۳۰ تن از اصحاب خود برای گفت و گو به ملاقات ۳۰ تن از احبار بیاید تا اگر احبار او را تأیید کردند و بدو ایمان آوردند همگی به او ایمان بیاورند؛ امّا پس از حضور پیامبر متوجه شدند که با وجود یارانش نمی‌‌توانند او را بکشند و از او خواستند با سه تن از یاران خود به گفت و گوی سه تن از احباری بیاید که مخفیانه خنجری با خود حمل می‌‌کردند. با افشای تصمیم بنی نضیر، به وسیله یکی از زنان آنان، پیامبر به مدینه بازگشت و فردای آن روز در حالی‌‌که تنها ۶ ماه از جنگ بدر گذشته بود به محاصره بنی‌‌نضیر پرداخت و از آنها خواست برای امنیت خود، با او پیمان ببندند؛ اما چون نپذیرفتند با آنان جنگید و غزوه بنی‌‌نضیر شکل گرفت. محدثان و مفسران این روایت را به طرق متعددی از زهری نقل کرده‌‌اند. منابع دیگری هم بخشهایی از روایت زهری را طرح کرده‌‌اند. سهیلی در شرح سیره ابن هشام، بر وی خرده گرفته که چگونه در سیره خود روایات دیگر را بر روایت زهری ترجیح داده است. از میان مؤرخان تنها ذهبی روایت زهری را مبنای نگارش خود قرار داده و غزوه بنی‌‌نضیر را در سال سوم طرح کرده است. در میان مستشرقان نیز کیستر (Kister) براساس روایت زهری، خودداری بنی‌‌نضیر در انعقاد پیمان با پیامبر را عامل اصلی جنگ در سال سوم هجری دانسته است. همه منابعی که به نحوی روایت زهری را نقل کرده‌‌اند زمان غزوه بنی‌‌نضیر را ۶ ماه پس از جنگ بدر (پیش از‌‌احد) دانسته‌‌اند. روایاتی که خبر از کشته شدن کعب بن اشرف در آستانه غزوه بنی‌‌نضیر یا در هنگامه آن می‌‌دهند هماهنگی و همخوانی بیشتری با روایت زهری دارند، به ویژه آنکه مشهور است که کعب بن اشرف پس از پیروزی مسلمانان در بدر و در سال سوم کشته شد و پس از آن بود که پیامبر به بنی‌‌نضیر حمله‌‌کرد.

در برابر روایت زهری روایت ابن اسحق قرار می‌‌گیرد که براساس آن پس از حادثه بئر معونه در سال چهارم هجری یکی از یاران پیامبر دو تن از بنی‌‌عامر ‌‌بن صعصعه را کشت و چون پیامبر(ص) قبلا به آنان امان داده بود ملزم شد که دیه آنها را بپردازد و چون از پرداخت آن در آن مقطع ناتوان بود تصمیم گرفت از بنی‌‌نضیر (همپیمان بنی عامر) کمک بگیرد، از این رو در روز شنبه که مورد احترام یهودیان است به همراه معدودی از اصحاب نزد آنان رفت. آنان از پیامبر(ص) خواستند تا قدری درنگ کند تا این مبلغ را برای او جمع‌‌آوری کنند و مخفیانه تصمیم گرفتند با رها کردن سنگی از روی قلعه بدون آنکه خود مسئولیت قتل را بپذیرند، آن‌‌حضرت را از بین ببرند؛ اما پیامبر(ص) که متوجه این امر شد به گونه‌‌ای آنجا را ترک کرد که همگان تصور کردند پیامبر(ص) در همان حوالی است و به زودی نزد یارانش باز می‌‌گردد؛ امّا پیامبر به سرعت به مدینه بازگشته بود تا بدانها فرصت ترور ندهد.

گزارش ابن‌‌شبه، ابن سعد و واقدی زمانی با روایت زهری سازگاری دارند که بحث از پیمان بنی‌‌نضیر با پیامبر است؛ امّا هنگامی که بحث از تاریخ جنگ بنی‌‌نضیر است گزارشهای آنها با گزارش ابن‌‌اسحاق مطابقت می‌‌یابد. مجاهد، عکرمه و کلبی پس از بیان مضمونی مشابه روایت ابن اسحق، به نزول آیه‌‌ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾ در این هنگام اشاره کرده‌‌اند که بر اساس آن قرآن کریم تلاش بنی‌‌نضیر برای ترور پیامبر را به مؤمنان یادآوری کرده و نجات پیامبر را خواست و نعمت الهی دانسته است امّا به نظر می‌‌رسد نزول آیه مزبور مدتها پس از غزوه بنی‌‌نضیر باشد، چرا که این آیه به دنبال یادآوری این امر است: ﴿اذْكُرُوا﴾، ضمن آنکه تطبیق این آیه بر هر قصد تروری صادق است و اختصاصی به بنی‌‌نضیر ندارد.

شمار همراهان پیامبر را هنگام حضور نزد بنی نضیر کمتر از ۱۰ تن شمرده‌‌اند. کمی یاران پیامبر را یکی از عوامل وسوسه بنی نضیر برای طراحی توطئه قتل پیامبر و اسارت و فروش یارانش به قریش دانسته‌اند. بنا به روایتی از عطا آیه ﴿أَوَكُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَرِيقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ پس از پیمان شکنی بنی‌‌نضیر و بنی‌‌قریظه فرود آمد در مطالعات جدید ادلّه دیگری برای غزوه بنی‌‌نضیر طرح شده است؛ ولفنسون که پیمان بنی‌‌نضیر با پیامبر را براساس پیمان نامه عمومی پذیرفته، علت حمله به بنی‌‌نضیر را عدم همراهی با پیامبر در جنگ احد دانسته است. براساس معاهده، بنی‌‌نضیر می‌‌بایست در حادثه احد از مدینه دفاع می‌‌کرد. او در مورد علت حمله نکردن پیامبر به بنی‌‌قریظه اظهار داشته که احتمالا پیمان آنها متفاوت بوده و چنین تعهدی نسبت به پیامبر نداشته‌‌اند. شاید همراهی مُخَیْریق یهودی با پیامبر در غزوه احد ـ که تنها بنابر روایت واقدی از اعضای بنی‌‌نضیر است ـ مستند سخنان ولفنسون است. مخیریق که خود در غزوه احد شرکت کرد، از یهود خواست به یاری پیامبر بیایند، امّا آنان عذر آوردند که امروز شنبه است. از نظر ولفنسون آنان با این‌‌کار خود پیمان خود با پیامبر را شکستند.

بروکلمان غزوه بنی‌‌نضیر را ناشی از بهانه جویی پیامبر برای جبران ضربه سنگین حادثه بئر معونه دانسته است که در آن ۷۰ یا ۴۰ تن از مسلمانان به شهادت رسیدند. نادیده گرفتن اقدام‌های یهود و نسبت بهانه‌‌جویی به پیامبر از جانب بروکلمان، جانبدارانه است. هرچند پیروزی بر بنی‌‌نضیر می‌‌توانست تا حدی از فشار ناشی از حادثه بئر معونه را بر مسلمانان جبران کند؛ اما بنا به فرموده قرآن﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾ این پیروزی غیر ‌‌قابل پیش‌‌بینی بود.

پس از بروز دشمنی بنی‌‌نضیر، پیامبر از طریق پیکی از اوسیان به آنان اعلام کرد که چنانچه تا ۱۰ روز دیگر محل سکونت خود را ترک نکنند، خونشان هدر خواهد بود. با این اقدام، آنان دریافتند که بر خلاف پیمان دوره جاهلی، اوس در برابر بنی‌‌نضیر خواهد ایستاد، از این رو به جمع‌‌آوری دارایی خود پرداختند و برای حرکت از قبایل عرب شتر کرایه کردند. عبدالله بن اُبیّ با آگاهی از تصمیم پیامبر طی پیامی از آنان خواست ایستادگی کنند. وی گفت: من با ۲۰۰۰ نفر از قومم (بنی عوف بن خزرج) به همراه یهود بنی‌‌قریظه و غَطفان به یاری شما خواهیم آمد خداوند در آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لِإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلَا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّكُمْ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾ آنها را منافق دانسته، وعده‌‌های آنها را دروغ می‌‌خواند. سلام ‌‌بن مشکم ضمن یادآوری خیانت عبدالله بن ابیّ و عدم حمایت وی از بنی قَینقاع در سال دوم هجری و مبارزات بنی‌‌نضیر برضدّ خزرج در عهد جاهلی، از حُیَی خواست حال که ما مالک مزارع، نخلستان‌ها و داراییهای خود هستیم به عبدالله‌‌ بن ابیّ اعتماد مکن؛ اما حُیَی با توجه به برتری نظامی و دفاعی خود، با پذیرش پیشنهاد عبدالله‌‌ بن ابیّ آماده مقابله با پیامبر شد. در آیه ﴿لَا يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعًا إِلَّا فِي قُرًى مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾ به منازعات و اختلافات درونی سران بنی‌‌نضیر اشاره شده است. حُیَی به ترمیم دژهای بنی‌‌نضیر پرداخت. و تدارکات لازم را همراه با چارپایان در درون آنها جای داد و پیامبر را از مخالفت خود آگاه ساخت: ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾. گفته‌‌های سلاّم برخلاف اظهارات ولفنسون که گفته: پیامبر آمال و آرزوهای اوس و خزرج (دستیابی به ثروت یهود) را محقق می‌‌ساخت، حاکی از آن است که پیامبر در این مرحله درصدد تصرف دارایی آنها نبوده است.

جنگ با بنی نضیر

در روایت زهری جزئیات جنگ نیامده؛ امّا بنا بر روایت ابن‌‌اسحاق، پیامبر پس از آنکه از ترور نافرجام آنان جان سالم به در‌‌برد به مدینه بازگشت. در دوازدهم ربیع‌‌الاول سال چهارم با گماردن ابن ام مکتوم بر مدینه به طرف قلعه‌‌های آنان به راه افتاد. او علی(ع) را به عنوان فرمانده تعیین کرد و پرچم خود را به دستش داد. و از سپاه خواست به طرف بنی‌‌نضیر حرکت کنند و نماز عصر را در آنجا بگزارند.. سپاه پیاده پیامبر حرکت کرده، حوالی عصر به اراضی بنی نضیر رسیدند. بنی‌‌نضیر با مشاهده پیامبر از فراز دژهای خود به پرتاب تیر و سنگ پرداختند. مسلمانان پس از اقامه نماز عصر در آنجا مستقر شدند.

خیمه پیامبر را ابتدا در اراضی تیره‌‌ای از اوس به نام بنی‌‌حطمه که تا آن زمان هنوز مسلمان نشده بودند و از همپیمانان بنی‌‌نضیر به حساب می‌‌آمدند برپا کردند که بعدها به مسجد‌‌الصغیر شهرت یافت؛ امّا چون از جانب تیراندازان بنی‌‌نضیر مورد اصابت تیر قرار گرفت آن را به منطقه‌‌ای میان اراضی بنی‌‌نضیر و بنی‌‌قریظه که بعدها مسجد فضیخ نام گرفت، منتقل کردند. پیامبر با تنی چند از اصحاب خود به مدینه بازگشت و شب را آنجا گذراند. بلال حبشی صبح در مدینه اذان گفت و در همان روز پیامبر به جمع سپاه اسلام بازگشت. دلایل متعددی می‌‌توان برای رفت و بازگشت پیامبر در نظر گرفت؛ نخست آنکه احتمالا منطقه از امنیت کافی برخوردار نبوده و بیم ترور پیامبر می‌‌رفته است. دوم آنکه حضور پیامبر(ص) در مدینه می‌‌توانست زمینه توطئه عبدالله بن ابیّ در پیوستن او به بنی‌‌نضیر را خنثا کند.

مدت محاصره بنی‌‌نضیر ۶ شب یا ۱۵ روز یا بیش از ۲۰ شب ادامه یافت. در این مدت کسی گمان نداشت که بتوان بر آنها چیره شد ﴿مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا﴾ و مسلمانان گمان می‌‌کردند که آنها نیروهایی متحدند، در حالی‌‌ که قرآن به اختلافات جدی میان شاخه‌‌های بنی‌‌نضیر اشاره دارد﴿لَا يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعًا إِلَّا فِي قُرًى مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾ در طول این مدت سعد بن عباده از بزرگان خزرج با ارسال خرما، تدارکات لازم سپاه اسلام را تأمین می‌‌کرد. بنی‌‌نضیر که منتظر رسیدن نیروهای کمکی بودند به انداختن سنگ و تیراندازی از روی دژها بسنده کردند. تنها اقدام نظامی بنی نضیر در محاصره آن بود که به غَزْوک سردسته شجاع تیراندازان مأموریت دادند تا با تنی چند پیامبر را ترور کنند. در آن شب اصحاب پیامبر متوجه شدند که علی بن ابی طالب(ع) در جمعشان نیست و سپس خبر یافتند که او با چند تن از انصار مأموران بنی نضیر را کشته و سرهایشان را در چاههای منطقه انداخته‌‌اند. این امر ناتوانی بنی‌‌نضیر را آشکارتر ساخت. وعده‌‌های عبدالله بن ابیّ هم محقق نشد، هرچند او تلاش کرد بنی‌‌قریظه را همراه خود سازد؛ اما کعب بن اسد رئیس بنی‌‌قریظه به هیچ یک از اعضای قبیله خود اجازه نداد به یاری بنی‌‌نضیر بشتابند.

آیات ﴿أَلَمْ تَر إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِن قُوتِلْتُمْ لَنَنصُرَنَّكُمْ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ لَئِنْ أُخْرِجُوا لا يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِن قُوتِلُوا لا يَنصُرُونَهُمْ وَلَئِن نَّصَرُوهُمْ لَيُوَلُّنَّ الأَدْبَارَ ثُمَّ لا يُنصَرُونَ لَأَنتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِم مِّنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لّا يَفْقَهُونَ لا يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعًا إِلاَّ فِي قُرًى مُّحَصَّنَةٍ أَوْ مِن وَرَاء جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لّا يَعْقِلُونَ كَمَثَلِ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ قَرِيبًا ذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ كَمَثَلِ الشَّيْطَانِ إِذْ قَالَ لِلإِنسَانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِّنكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ فَكَانَ عَاقِبَتَهُمَا أَنَّهُمَا فِي النَّارِ خَالِدَيْنِ فِيهَا وَذَلِكَ جَزَاء الظَّالِمِينَ﴾ وعده منافقان و خیانت آنان به بنی‌‌نضیر را به حکایت شیطان تشبیه کرده که پس از به کفر کشیدن انسان، از او برائت می‌‌جوید خداوند در آیه ﴿لَا يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعًا إِلَّا فِي قُرًى مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَرَاءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾ به پیامبر(ص) فرموده بود که آنها همگی رو در روی تو نمی‌‌آیند، بلکه از پشت دیوار] قلعه‌‌ها [و به صورت پراکنده و در روستاهای حصار شده با تو می‌‌جنگند؛ امّا چون محاصره به طول انجامید، پیامبر که از دلبستگی آنها به درختانشان خبر داشت فرمان داد آنها را قطع کنند. برخی از سران یهود فریاد زدند: چگونه کسی که دیگران را از فساد پرهیز می‌‌دهد درختان را قطع می‌‌کند؟ در نتیجه جمعی از مسلمانان بر کرده خود مردد شدند که آیه﴿مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيُخْزِيَ الْفَاسِقِينَ﴾ به همین مناسبت نازل شد و این امر را خواست خدا دانست این دستور تأثیر بسزایی بر بنی‌‌نضیر نهاد، به ویژه که زنانشان شیون کرده، بر سر و صورت خود زدند، از این رو سعی کردند خطری متوجه نخلستان‌ها نشود تا شاید با مصالحه یا بعدها با جنگی دیگر، بتوانند دوباره آنها را باز یابند و در نتیجه به مقاومت خود پایان دادند. حُیَی تصمیم گرفت بر اساس پیشنهاد پیشین با پیامبر که دارایی آنها را هنوز محترم شمرده بود مصالحه کند؛ امّا پیامبر نپذیرفت و از آنها خواست همه تجهیزات نظامی، مزارع و باغات خود را وا نهند و تنها دارایی منقول خود را ببرند؛ امّا وی چند روزی درنگ کرد. در این فاصله دو تن از بنی‌‌نضیر به نامهای یامین بن عمیر و ابوسعد‌‌بن وهب حفظ جان و مال خود، مسلمان شدند. سران بنی‌‌نضیر از ترس اینکه مبادا شرایط سخت‌‌تر شود، به شرایط پیامبر تن دردادند. آنها در مخالفت خود با پیامبر پافشاری کردند و در این مسیر از نخلستانها و خانه و کاشانه دیرینه خود نیز گذشتند. خداوند در این ‌‌باره در آیات نخستین سوره حشر بیان می‌‌دارد که نه شما و نه خودشان باور نمی‌‌کردند که بیرون روند. گمان می‌‌کردند قلعه‌هایشان مانعی در برابر] اراده [خداست؛ امّا خداوند از جایی که گمان نداشتند به طرف آنها رفت و در دلهایشان هراس افکند ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾. آنها اثاثیه خود را بر پشت شتران بار زدند و خانه‌‌های خود را ویران کردند تا قابل سکونت نباشد و در و چارچوبه‌‌های خانه را نیز با خود بردند. برخی مسلمانان نیز به نشانه علاقه نداشتن به خانه‌‌هایشان در تخریب آنها همراهی می‌‌کردند. خداوند از مؤمنان می‌‌خواهد تا از این رخداد عبرت بگیرند: ﴿يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾ بنی‌‌نضیر سعی کردند به هنگام خروج از یثرب قدرت و شوکت خود را با نمایش مال و منال خود نشان دهند. بنا به روایتی پیامبر نیز به هنگام خروج به این امر گواهی داده است. شعرای متعددی متأثر از فراق بنی‌‌نضیر شعر سرودند. منافقان نیز نتوانستند ماتم و اندوه خود را پنهان کنند، زیرا بنی‌‌نضیر سعی کردند همچنان استواری خود را به مردم مدینه بنمایانند. ۶۰۰ شتر در یک صف، اثاثیه و اعضای بنی‌‌نضیر را با خود از محله‌‌های مدینه گذرانیدند. زنان زیبای بنی‌‌نضیر که در آغاز این قافله بودند بهترین لباسهای رنگارنگ خود را پوشیده و زیور آلات خود را به نمایش گذاشته بودند. دسته نوازندگان و خوانندگان پس از آنها قرار داشتند و مردم مدینه هم در دو طرف قافله نظاره‌‌گر آنان بودند. گنجینه بنی‌‌نضیر در معرض دید همگان قرار گرفت و اعلام شد که این را برای زیر و زبر کردن زمین اندوخته‌‌ایم و در خیبر نخلستان داریم، گرچه درختان خرمای خود را از دست دادیم. محمد بن مسلم اوسی هدایت آنها را به خارج از مدینه به عهده گرفت. و پس از خروج آنها، بنی‌‌غطفان محافظت از آنان را در مسیر بر عهده گرفتند گفته شده که بنی‌‌نضیر پس از تبعید، در حیره، أریحا و اَذْرَعات شام پراکنده شدند و تنها آل ‌‌ابی‌‌الحُقَیق و آل حُیَی بن أَخْطَب در خیبر سکونت گزیدند: ﴿وَلَوْلا أَن كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاء لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ شَاقُّوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَمَن يُشَاقِّ اللَّهَ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾.

در این هنگام جمعی از انصار نزد پیامبر آمدند و از او خواستند تا مانع همراهی فرزندانشان با بنی‌‌نضیر شود، زیرا در دوره جاهلی برخی از زنان اوس برای زنده ماندن فرزندان خود نذر می‌‌کردند آنان را یهودی کنند و فرزندان خود را به بنی‌‌نضیر می‌‌سپردند. والدین اینها از پیامبر خواستند به زور متوسل شود که بنا به گزارشهایی در پاسخ آنان آیه ﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ نازل شد و از مسلمانان خواست که چون حق از باطل روشن شده، دیگران را بر پذیرش دین اکراه نکنند.

غنایم غزوه بنی نضیر

آیات ﴿ وَمَا أَفَاء اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَن يَشَاء وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الأَغْنِيَاء مِنكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ لِلْفُقَرَاء الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِن دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ وَالَّذِينَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالإِيمَانَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَالَّذِينَ جَاؤُوا مِن بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالإِيمَانِ وَلا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِّلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴾ درباره غنایم غزوه بنی‌‌نضیر نازل شده است. براساس آیه ﴿وَمَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمَا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلَكِنَّ اللَّهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ چون نبرد و لشکرکشی خاصی صورت نگرفته بود تمامی غنایم از جمله تجهیزات نظامی، ساختمانها، منابع آبی، مزارع و نخلستانها جزو خالصه پیامبر قرار گرفت و زمانی که عمر‌‌بن خطاب از پیامبر درباره توزیع غنایم در میان جنگجویان پرسید، بر اساس همین آیه پاسخ گرفت . ۳۴۰‌‌شمشیر، ۵۰ زره و ۵۰ نیزه حجم غنایم نظامی بود که پیامبر به دست آورد که از میان آنها شمشیر معروف ابی الحُقَیق را به سعد بن مُعاذ از بزرگان اوس بخشید. در آیه ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ خداوند بیان می‌‌دارد که این اموال شامل چه کسانی می‌‌شود. در مورد باغها، زمینها و منابع آبی بنی نضیر پیامبر دو پیشنهاد کرد تا انصار یکی را برگزینند: نخست آنکه پیامبر بخشی از اموال بنی‌‌نضیر را میان مهاجران و انصار نیازمند قسمت کند و دوم آنکه بخشی از آن اراضی را تنها در میان مهاجران توزیع کند و در مقابل، انصار اموالی را که در یثرب از آغاز هجرت در اختیار مهاجران قرار داده بودند پس گیرند. سعد ‌‌بن معاذ و سعد ‌‌بن عباده ضمن مشورت با یکدیگر از پیامبر خواستند تا افزون بر اینکه آن اراضی را در میان مهاجران تقسیم کند مهاجران همچنان در اموال انصار شریک بمانند. انصار هم به حمایت از بزرگانشان ندای رضایت و تسلیم سر دادند و اینجا پیامبر برای انصار دعا کرد. آیه ﴿وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ ضمن قدردانی از انصار اشاره دارد که انصار هر چند خود بسیار نیاز داشتند؛ امّا مهاجران را بر خود ترجیح دادند. آنان مهاجران را دوست دارند و رستگار خواهند بود. پیامبر برخی از زمینها را در میان حدود ۱۰۰ تن مهاجر و تنی چند از فقرای انصار که برخی از آنها در کشتن تیزاندازان بنی نضیر نقش داشتند توزیع کرد﴿لِلْفُقَرَاءِ الْمُهَاجِرِينَ الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ﴾. عمده زمینهای بنی‌‌نضیر در اختیار پیامبر ماند و پبامبر غلام خود ابورافع را بر آن گمارد و خود در آن کشاورزی می‌‌کرد و مواد غذایی سالانه خانواده خود و بنی عبدالمطلب را تأمین می‌‌کرد، آنگاه مازاد درآمد این زمینها صرف هزینه‌‌های نظامی می‌‌شد یا در بیت‌‌المال جمع می‌‌گردید.

بنابر روایت واقدی ۷ باغی که مُخَیْریق یهودی پیش از شهادتش در احد، به پیامبر بخشیده بود نیز بخشی از اراضی بنی نضیر بود. از نحوه بیان قسمت پایان آیه ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ برمی‌‌آید که برخی نسبت به نحوه اختصاص اراضی بنی‌‌نضیر به اصحاب راضی نبوده‌‌اند و خداوند طی این آیه به آنها هشدار داده است. از آنجا که ازدواج پیامبر با ماریه قبطیه موجب حسادت برخی از زنان پیامبر شد، پیامبر ماریه را در یکی از باغهای مخیریق سکونت داد تا به این مشکل خاتمه دهد و چون ماریه در آنجا ابراهیم را به دنیا آورد، به مَشْرَبه اُمّ ابراهیم معروف شد. گفته شده: پیامبر هنگامی که در سال ششم هجری تصمیم گرفت از برخی از زنان خود جدا شود آنان را به مدت یک ماه در این باغ سکونت داد و خود از آنان کناره گرفت. بنابه روایتی از امام صادق(ع) پیامبر در همین باغ و در روزی که به "يوم مشربة ام‌‌ابراهيم" شهرت یافت، در کنار اصحاب خود از امامت و وصایت [[علی ‌‌بن ابی‌‌طالب(ع) سخن گفت، هرچند سخنان ایشان در آن روز همچون سخنانش در غدیر خم، مورد بی‌اعتنایی مردم قرار گرفت. پس از رحلت پیامبر اراضی مذکور که بنابر روایت زهری از عمر بن خطاب، خالصه پیامبر و وقف بازماندگان او بود، از سوی ابوبکر مصادره شد. بنابر شهادت علی(ع) باغهای هفتگانه مخیریق وقف فاطمه(س) شده بود. بقیه اموال بنی‌‌نضیر بر‌‌اساس حق ارث، مورد نزاع عباس و فاطمه(س) بود و هر دو این اراضی را از خلیفه درخواست کردند.

بشارت پیامبر به آل محمد پس از جنگ بنی‌‌نضیر که "توانگری و ثروت به شما روی آورده" دلیل مدعای فاطمه(س) بود؛ امّا ابوبکر سخن پیامبر را به گونه‌‌ای دیگر تفسیر کرد و در تأیید سخن خود از فاطمه خواست از عمر یا ابوعبیده هم بپرسد اینجا بود که فاطمه(س) پی برد که این سه قبلاً با یکدیگر تبانی کرده‌‌اند.. بنا به گزارش دیگری ابوبکر گفت: از پیامبر شنیده‌‌ام که پیامبران ارث نمی‌‌نهند یا اینکه این اراضی ثروتی است که خدا به من بخشیده و چون بمیرم از آن مسلمانان خواهد بود. ابوبکر مدعی بود درآمدهای این اراضی را طبق عملکرد پیامبر هزینه می‌‌کند. به روایت ضحاک، ابوبکر سهم ذی القربی را از درآمد اراضی مذکور حذف کرد و آن را به سهم سبیل اللّه و هزینه‌‌های نظامی افزود و تنها یکی از ‌‌باغهای مخیریق به نام الاعواف را در اختیار فاطمه(س) نهاد. پس از وفات فاطمه(س)، علی(ع) با درخواست سهم الارث وی از ابوبکر، سیاست ابوبکر را ظالمانه و مخالف سیره نبوی دانست؛ امّا ابوبکر این سیاست را مطابق با سیره نبوی تعریف کرد. عمر تا دو سال. یا چند سال پس از خلافتش همچنان بر سیره ابوبکر پا فشرد؛ امّا پس از آن تصمیم گرفت آن اراضی را باز گرداند، مشروط بر آنکه آنان براساس سیره نبوی درآمدهای آن را هزینه کنند.واگذاری املاک مذکور باعث نزاع علی(ع) و عباس گردید و به رغم سفارش اصحاب پیامبر به عمر بن خطاب، خلیفه این اختلاف را لاینحل باقی نهاد. با دست برداشتن فرزندان عباس از ادعای خود در زمان خلافت عثمان اراضی مذکور در اختیار بنی فاطمه قرار گرفت تا آنکه بنی عباس در دوره خلافت خود آن را مصادره کردند..

بنی نضیر پس از تبعید

سران بنی نضیر پس از تبعید از مدینه و سکونت در خیبر به مکه رفته، در جلسات خود برای رویارویی با پیامبر از سران قریش کمک خواستند و به آنان وعده حمایتهای مالی دادند. به همین مناسبت سران قریش از اهل کتاب پرسیدند که آیا ما (بت‌‌پرستان) بر حقّیم یا محمّد؟ و سران بنی‌‌نضیر آنان را بر حق و پیامبر را بر باطل شمردند که بنا به روایتی آیه ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا﴾ نازل گردید و آنان را مورد لعن خداوند معرفی کرد آنان با وعده‌‌های مالی، قبایل بزرگی چون غطفان و قَیس‌‌ بن عیلان را نیز با خود همراه ساختند و زمینه جنگ احزاب را فراهم آوردند بنا به روایتی آیه ﴿مَثَلُ مَا يُنْفِقُونَ فِي هَذِهِ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَثَلِ رِيحٍ فِيهَا صِرٌّ أَصَابَتْ حَرْثَ قَوْمٍ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَأَهْلَكَتْهُ وَمَا ظَلَمَهُمُ اللَّهُ وَلَكِنْ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ﴾ ناظر به اقدام آنهاست و صرف هزینه‌‌های آنان در این زمینه را به بادی تشبیه کرده که سوزِ سرمای آن کشتزارهای خودشان را نابود می‌‌کند. بخشی از بنی‌‌نضیر خود در سپاه حاضر بودند و وعده یاری یهودیان بنی‌‌قریظه ساکن در مدینه را نیز به سپاه احزاب داده بودند حُیَی، رهبر بنی‌‌نضیر مخفیانه نزد بنی‌‌قریظه شتافت و آنان را در جنگ احزاب همراه خود ساخت و این‌‌گونه فشار زیادی بر مسلمانان وارد آورد؛ امّا چون جنگ به پایان رسید و پیامبر بنی‌‌قریظه را محاصره کرد، در میان بنی‌‌قریظه و به حکم سعدبن معاذ کشته شد. شاخه‌‌هایی از بنی‌‌نضیر چون آل ابی الحقیق که گنجینه بنی‌‌نضیر نیز در اختیار آنان بود در یکی از دژهای خیبر به نام کتیبه مستقر بودند. این قلعه از آخرین قلعه‌‌هایی بود که در غزوه خیبر در سال هفتم هجری مورد حمله قرار گرفت. آنان پس از‌‌۱۴‌‌روز محاصره، با پیامبر مصالحه کردند که در برابر پرداخت همه داراییها و تسلیحات خود اجازه یابند از خیبر کوچ کنند. آنان گنجینه خود را در خرابه‌‌ای مخفی کرده، به بهانه اینکه تمامی آن را هزینه کرده‌‌اند از دادن آن به پیامبر سر‌‌باز زدند. در این مدت تلاش یکی از زنان بنی‌‌نضیر برای مسموم ساختن پیامبرناکام ماند.

به روایتی از ابن‌‌عباس آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾ به همین مناسبت نازل گردید. و رهایی پیامبر از این حادثه را نعمت خداوند برشمرد. پیامبر چون گنجینه مزبور را یافت و مصالحه مذکور نقض گردید، عده‌‌ای از مردان آنها را کشت و زنان و فرزندانشان را به اسارت گرفت.اینها تنها اسرای غزوه خیبر بودند، چون پیامبر(ص) با دیگر یهودیان مصالحه کرده بود. بنابر روایت ابن زبیر ﴿فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا﴾ در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا﴾. و بنابر نظر قرطبی "امر الهی" در آیه ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾. به تبعید بنی‌‌نضیر اشاره داشته، آن را در میان مسلمانان پیشگویی کرده است. خداوند طی آیاتی که گذشت از آنان به عنوان فاسق، ظالم و کافر یاد کرده و به بنی‌‌نضیر وعید داده است: ﴿ثُمَّ أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ يَأْتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنْكُمْ إِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾؛ ﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ خَيْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾؛ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ لَا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قَالُوا آمَنَّا بِأَفْوَاهِهِمْ وَلَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَمِنَ الَّذِينَ هَادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هَذَا فَخُذُوهُ وَإِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا أُولَئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾؛ ﴿وَلَوْلَا أَنْ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلَاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ﴾؛ ﴿كَمَثَلِ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَرِيبًا ذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ ﴿وَلَمَّا جَاءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾.

منابع

• اسماعیلی، مهران، مقاله «بنی نضیر»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶