آیه مسئولون

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیات امامت امام علی است. آیه مسئولون از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه مسئولون در قرآن - آیه مسئولون در حدیث - آیه مسئولون در کلام اسلامی - آیه مسئولون در گفتگوهای بین‌المذاهب - پرسش‌های مرتبط

متن آیه: ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾

شأن نزول

مقالهٔ اصلی: شأن نزول آیه مسئولون

مقدمه

• در روایاتی که از طریق شیعه و اهل سنت در تفسیر این آیه نقل شده است، آنچه افراد در قیامت از آن سؤال می‌شوند، ولایت علی بن ابی طالب(ع) است. ابن اسحاق، اعمش، شعبی، ابواسحاق سبیعی، ابن جریر طبری، حسین بن حکم حبری، ابونعیم اصفهانی، حاکم حسکانی، ابن شاهین بغدادی، ابن مردویه اصفهانی، خطیب خوارزمی، سبط ابن جوزی، ابوعبدالله گنجی، جمال الدین زرندی، جونی حمونی، نورالدین سمهودی، شهاب الدین خفاجی، شهاب الدین آلوسی و قندوزی حنفی از جمله عالمان برجسته اهل سنت‌اند که نزول آیه مزبور را درباره ولایت علی(ع) نقل کرده‌اند. در برخی از نقل‌ها ولایت اهل بیت نیز روایت شده است.
• پرسش از اهل بیت پیامبر(ص) عموماً و از ولایت علی(ع) خصوصاً در احادیث دیگری نیز بیان شده است؛ چنان که در برخی از نقل‌های حدیث ثقلین آمده است: «وَ إِنِّي سَائِلُكُمْ حِينَ تَرِدُونَ عَلَيَّ عَنِ الثَّقَلَيْنِ».
• در روایات متعدد دیگری پرسش از چهار چیز در قیامت مطرح شده است که محبت اهل بیت پیامبر(ص) یکی از آنهاست در احادیث دیگری آمده است که گذر از صراط در قیامت جز با داشتن ولایت علی(ع) امکان نخواهد داشت.
• با توجه به احادیث یاد شده در درستی سند این مطلب که ولایت علی(ع) در قیامت مورد سؤال قرار خواهد گرفت تردید روا نیست، با این حال جای شگفت است که فضل بن روزبهان گفته است این روایت از طریق اهل سنت نقل نشده است. و ابن تیمیه آن را کذب و موضوع شمرده است.
• علامه حلی در بیان استدلال به آیه و روایات یاد شده گفته است: لازمه پرسش از علی(ع) این است که ولایت برای او ثابت باشد و از طرفی ولایت برای دیگر صحابه ثابت نشده است، بنابراین، علی(ع) افضل صحابه است و در نتیجه امام آنان خواهد بود یعنی اگر چه کلمه ولایت نص در امامت نیست، ولی بر فضیلت ویژه‌ای دلالت می‌کند که از میان صحابه به علی(ع) اختصاص دارد، بر این اساس برترین اصحاب پیامبر(ص) است و چون افضلیت، شرط امامت است، امامت آن حضرت نیز ثابت می‌شود.
• از تقریر یاد شده نادرستی سخن فضل بن روزبهان روشن می‌شود که گفته است: بر فرض درستی این روایات بر این که علی(ع) از اولیای خداوند است دلالت می‌کند و ولایت به معنای محبت است، پس نص در امامت نخواهد بود.
• نادرستی سخن ابن تیمیه نیز روشن است که گفته است: لفظ مسئولون مطلق است و در سیاق نیز قرینه‌ای بر این که مقصود محبت علی(ع) است وجود ندارد (منهاج السنة) پاسخ به ابن تیمیه این است که محبت علی(ع) از سیاق آیه به دست نیامده است، بلکه از احادیث شأن نزول و شواهد بسیار آن در روایات دیگر استفاده شده است، و پاسخ فضل بن روزبهان این است که علامه حلی ولایت را نص آشکار بر امامت ندانسته است، بلکه به قرینه افضلیت که مدلول التزامی روایات است، بر امامت علی(ع) استدلال کرده است. شگفت‌آورتر این که آلوسی، ولایت خلفای راشدین را نیز بر ولایت علی(ع) عطف کرده و گفته است ولایت آنان در قیامت مورد سؤال واقع خواهد شد. اما وی هیچ دلیلی بر مدعای خود نقل نکرده است.

دهلوی چند اشکال سندی و دلالی بر استدلال شیعه به آیه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ﴾ و احادیث مربوط به آن وارد کرده است:

1. روایت از کتاب فردوس دیلمی نقل شده که احادیث ضعیف را گرد آورده و در سند آن، افراد ضعیف و مجهول قرار دارد؛
2. آیه در سیاق مربوط به مشرکان واقع شده است؛
3. مقصود از ولایت، محبت است و بر امامت دلالت نمی‌کند؛
4. بر فرض دلالت آن بر امامت، ناظر به وقت خاصی نیست، و این مطلب با مذهب اهل سنت هماهنگ است.

• پاسخ اشکال اول این است که روایت به کتاب فردوس دیلمی اختصاص ندارد، و سند برخی از نقل‌های آن معتبر است؛ چنان که شواهد بسیاری نیز آن را تأیید می‌کند، بنابراین، در اصل این مطلب که ولایت علی(ع) در قیامت مورد سؤال واقع خواهد شد، تردیدی راه ندارد. از این جا پاسخ اشکال دوم نیز معلوم گردید، زیرا با وجود روایات یاد شده، سیاق اعتبار ندارد.
• پاسخ اشکال سوم او نیز از مطالب قبل به دست آمد، زیرا دلالت ولایت و محبت بر امامت از نوع دلالت التزامی است، نه دلالت مطابقی، و پاسخ اشکال چهارم این است که پرسش از ولایت علی(ع) خلفا را نیز شامل می‌شود، بنابراین، علی(ع) امام خلفا نیز خواهد بود.

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، امامت امام علی، دانشنامه کلام اسلامی ج۱