اهل الذکر در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اهل الذکر است. اهل الذکر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهل الذکر در قرآن - اهل الذکر در حدیث - اهل الذکر در کلام اسلامی - اهل الذکر در فلسفه اسلامی - اهل الذکر در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مدارک عامه‌

در تفاسیر اهل عامه، نصوص فراوانی ذکر شده که همگی دلالت دارد که مراد از «اهل ذکر» در آیه، اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستند. این روایات، جدای از روایات فراوانی است که امیرالمؤمنین(ع) را اعلم خلایق بعد از نبی مکرّم(ص) می‌شمارد. همان طور که بیان شد، عقلاً و بنا بر قاعده رجوع جاهل به عالم، بعد از نبی اکرم(ص)، امت می‌باید به ایشان به عنوان اهل الذکر (که اعلم مردم به ذکر الهی است) رجوع کنند. ذیلاً به برخی از این روایات اشاره می‌کنیم:

• حاکم عبیدالله بن احمد حسکانی در تفسیر خود، نام تعداد فراوانی از علمای عامه را می‌برد که مصداق «اهل الذکر» در آیه را منحصر در عترت طاهره(ع) بیان کرده‌اند. برای نمونه در اینجا به یک روایت اشاره می‌کنیم: «حَدَّثَنَا يُوسُفُ بْنُ مُوسَى الْقَطَّانُ عَنْ وَكِيعٍ، عَنْ سُفْيَانَ، عَنِ السُّدِّيِّ عَنِ الْحَارِثِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِيّاً عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّا لَنَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ، نَحْنُ‏ أَهْلُ‏ الْعِلْمِ‏، وَ نَحْنُ مَعْدِنُ التَّأْوِيلِ وَ التَّنْزِيلِ، وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) يَقُولُ: أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أَرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِهِ مِنْ بَابِهِ».
• حافظ محمد بن موسی الشیرازی (که از علمای برجسته عامّه است) از تفاسیر الاثنی عشر از ابن عباس روایت می‌کند: «قَوْلِهِ تَعَالَى‏ ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ﴾‏ قَالَ: هُوَ مُحَمَّدٌ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ هُمْ أَهْلُ‏ الذِّكْرِ وَ الْعِلْمِ‏ وَ الْعَقْلِ‏ وَ الْبَيَانِ‏ وَ هُمْ أَهْلُ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ وَ اللَّهِ مَا سُمِّيَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً إِلَّا كَرَامَةً لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ‏ و رواه سفیان الثوری عن السدی عن الحارث انتهی».
• قاضی نورالله شوشتری، صاحب احقاق الحق، نام عده‌ای از علمای اهل سنت را می‌برد که مراد از اهل ذکر در آیه را امیرالمؤمنین علی(ع) و سایر ائمه اهل بیت(ع) ذکر می‌کنند. ما به اختصار به نام برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. «الحافظ محمد بن مؤمن الشیرازی فی کتاب المستخرج من التفاسیر الاثنی عشر قال فی قوله تعالی: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ...﴾ فَسْئَلُوا عَنْ أَهْلِ الْبَیْتِ وَاللَّهِ مَا سُمِّیَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنَاً إِلَّا بِسَبَبِ حُبِّ عَلِیّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ».
2. أبو الثناء آلوسی در کتاب روح المعانی از جابر و محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل می‌کند که اهل الذکر به ائمه اهل البیت(ع) اختصاص دارد: «رَوَی ابْنُ مَرْدَوَیْهِ عَنْ أَنَسٍ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ(ص) یَقُولُ: إِنَّ الرَّجُلَ لَيُصَلِّی وَ يَصُومُ وَ يَحُجُّ وَ يَعْتَمِرُ وَ إِنَّهُ لَمُنَافِقٌ، قِيلَ: يَا رَسُولَ اللهِ! ِبمَاذَا دَخَلَ عَلَیْهِ النِّفَاقُ؟ قَالَ: يَطْعَنُ عَلَی إِمَامِهِ وَ إِمَامَةِ مَنْ قَالَ اللهُ تَعَالَی فِي كِتَابِهِ ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾».
3. الشیخ السید سلیمان القندوزی فی ینابیع المودة أخرج الثعلبی عن جابر بن عبد الله قال: «قال علی بن أبی طالب: نَحْنُ‏ أَهْلُ‏ الذِّكْرِ بِكَلَا مَعْنَیَیْهِ». مراد از دو معنا در «اهل الذکر»، دو مصداق ذکر است؛ یعنی قرآن و رسول اکرم(ص).
4. «أَبُو الْعَبَّاسِ الْفَرْغَانِيُّ... عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) فِي قَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ قَالَ: هُمُ الْأَئِمَّةُ مِنْ عِتْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ(ص)، وَ تَلَا وَ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ‏ ذِكْراً رَسُولًا».
5. «عَنِ السُّدِّيِّ عَنِ الْحَارِثِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِيّاً عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ﴾ فَقَالَ: وَ اللَّهِ إِنَّا لَنَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ، نَحْنُ أَهْلُ الْعِلْمِ، وَ نَحْنُ‏ مَعْدِنُ‏ التَّأْوِيلِ‏ وَ التَّنْزِيلِ‏، وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) يَقُولُ: أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا، فَمَنْ أَرَادَ الْعِلْمَ فَلْيَأْتِهِ مِنْ بَابِهِ».
6. «قَالَ الطَّبَرِيُّ فِي تَفْسِیرِ الْآیَةِ الْکَرِیَمةِ مِنْ تَفْسِیرِهِ: حَدَّثَنَا ابْنُ وَکِیعٍ قَالَ: حَدَّثَنَا ابْنُ یَمَانٍ، عَنْ‏ إِسْرَائِيلَ‏، عَنْ‏ جَابِرٍ عَنْ‏ أَبِي‏ جَعْفَرٍ(ع) فِي قَوْلِهِ تَعَالَی: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ قَالَ: نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ».
7. علی بن عبد العالی المحقق الکرخی المتوفی سنة ۹۴۰ فی کتابه «نفحات اللاهوت» (ص ۴۱) قال: و نقل أن الحافظ محمد بن موسی الشیرازی و هو من علماء أهل السنة روی و استخرجه من اثنی عشر تفسیراً «عن ابن عباس في تفسير قوله تعالى: ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ قَالَ هُمْ‏ مُحَمَّدٌ وَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ وَ الْحَسَنُ‏ وَ الْحُسَيْنُ‏ هُمْ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ الْعِلْمِ وَ الْعَقْلِ وَ الْبَيَانِ وَ هُمْ أَهْلُ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَعْدِنُ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ وَ اللَّهِ مَا سُمِّيَ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً إِلَّا كَرَامَةً لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ‏»

مدارک شیعه

در کلمات اهل بیت(ع)، اجماعاً «اهل الذکر» به اهل بیت پیامبر اکرم(ص) یعنی ائمه هدی(ع) این تفسیر شده است. در تفاسیر روایی شیعه مثل تفسیر قمی و نورالثقلین و برهان، به برخی از این روایات اشاره شده است. در اینجا برای نمونه به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. در برخی روایات، فقط به مصداق اهل ذکر اشاره فرموده‌اند: «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ‏ جَعْفَرِ بْنِ‏ بَشِيرٍ عَنْ‏ مُثَنًّى‏ الْحَنَّاطِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ‏ فِي قَوْلِهِ‏ ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾‏ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَ أَهْلُ بَيْتِهِ مِنَ الْأَئِمَّةِ هُمْ أَهْلُ الذِّكْرِ». امام صادق(ع) در بیانی مبسوط، به آیات قرآن در اثبات امامت اهل بیت(ع) استدلال می‌نمایند و در ضمن به آیه مورد بحث اشاره می‌کنند: «... فَقَالَ‏ ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ ‏ ثُمَّ قَالَ‏ ﴿وَإِذَا الْمَوْءُودَةُ سُئِلَتْ * بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ﴾ يَقُولُ أَسْأَلُكُمْ عَنِ الْمَوَدَّةِ الَّتِي أَنْزَلْتُ عَلَيْكُمْ فَضْلَهَا مَوَدَّةِ الْقُرْبَى بِأَيِّ ذَنْبٍ قَتَلْتُمُوهُمْ وَ قَالَ جَلَّ ذِكْرُهُ‏ ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾‏‏ قَالَ الْكِتَابُ هُوَ الذِّكْرُ وَ أَهْلُهُ آلُ مُحَمَّدٍ(ع) أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِسُؤَالِهِمْ وَ لَمْ يُؤْمَرُوا بِسُؤَالِ الْجُهَّالِ وَ سَمَّى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْقُرْآنَ ذِكْراً فَقَالَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- ﴿وَإِنَّهُ لَذِكْرٌ لَكَ وَلِقَوْمِكَ وَسَوْفَ تُسْأَلُونَ﴾».
2. چون در برخی روایات عامه، اهل ذکر در آیه بر علمای اهل کتاب تطبیق شده و این مطلب در کتب تفسیری اهل سنت به طور گسترده راه یافته، حضرات ائمه(ع) به صورت استدلالی این مطلب را در کلماتشان بیان و سپس رد می‌کردند. برای نمونه به بیانی از امام صادق(ع) اشاره می‌نماییم: «عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: إِنَّ مَنْ عِنْدَنَا يَزْعُمُونَ أَنَّ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ‏ ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾‏‏‏ أَنَّهُمُ الْيَهُودُ وَ النَّصَارَى قَالَ إِذاً يَدْعُونَكُمْ إِلَى دِينِهِمْ قَالَ قَالَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ‏ نَحْنُ أَهْلُ الذِّكْرِ وَ نَحْنُ الْمَسْئُولُونَ».
3. در برخی روایات، علاوه بر دلیل عقلی، با استفاده از آیه به وجوب رجوع به اهل بیت(ع) و سؤال از آنان استدلال شده؛ اما چون در نظر سؤال‌کننده بین وجوب سؤال و رجوع به امام و ضرورت پاسخ دادن آنان تلازم است، امام(ع) در بیاناتی، ضرورت پاسخ به همه سؤالات را رد می‌کنند؛ چنان که امام صادق(ع) به ابن خنیس می‌فرمایند: «عَنْ مُعَلَّى بْنِ أَبِي عُثْمَانَ عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع)‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ‏ ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾‏‏‏ قَالَ هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ فَعَلَى النَّاسِ أَنْ يَسْأَلُوهُمْ وَ لَيْسَ‏ عَلَيْهِمْ‏ أَنْ‏ يُجِيبُوا ذَلِكَ إِلَيْهِمْ إِنْ شَاءُوا أَجَابُوا وَ إِنْ شَاءُوا لَمْ يُجِيبُوا».
4. «عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ ﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾‏‏‏ مَنِ الْمَعْنِيُّ بِذَلِكَ قَالَ قُلْتُ فَأَنْتُمُ الْمَسْئُولُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ وَ نَحْنُ السَّائِلُونَ قَالَ نَعَمْ قَالَ قُلْتُ فَعَلَيْنَا أَنْ نَسْأَلَكُمْ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ عَلَيْكُمْ أَنْ تُجِيبُونَا قَالَ لَا ذَاكَ إِلَيْنَا إِنْ شِئْنَا فَعَلْنَا وَ إِنْ شِئْنَا لَمْ نَفْعَلْ ثُمَّ قَالَ‏ ﴿هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِسَابٍ﴾».

دلیل این امر، نه رد اصل تلازم بین وجوب پاسخ عالم در صورت وجوب سؤال جاهل است؛ بلکه به دلیل تفاوت استعدادها و سطوح مختلف درک مخاطبین است؛ چنان که رسول خدا(ص) فرمودند: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُكَلِّمَ النَّاسَ‏ عَلَى‏ قَدْرِ عُقُولِهِمْ‏».

از همین رو، گاه امام صلاح نمی‌دیدند که بعضی مطالب عمیق را برای سؤال‌کننده باز نمایند؛ چنان که وقتی سعد بن سعد از امام هشتم(ع) درباره توحید سؤال می‌کند، حضرت در پاسخی کوتاه می‌فرمایند: «بر همین اعتقاد که هستید کافی است!».

اما هنگامی که هشام بن سالم به خدمت امام صادق(ع) می‌رسد و سخن از توحید می‌شود، امام(ع) بیانات بلندی برای او می‌فرمایند که بعدها مبنای بسیاری از براهین متین عقلی در توحید، از جمله قاعده صرف الشي‏ء لا يتثنى و لا يتكرر می‌گردد: «عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَقَالَ لِي أَ تَنْعَتُ اللَّهَ فَقُلْتُ نَعَمْ قَالَ هَاتِ فَقُلْتُ‏ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ قَالَ هَذِهِ صِفَةٌ يَشْتَرِكُ‏ فِيهَا الْمَخْلُوقُونَ‏ قُلْتُ فَكَيْفَ تَنْعَتُهُ فَقَالَ هُوَ نُورٌ لَا ظُلْمَةَ فِيهِ وَ حَيَاةٌ لَا مَوْتَ فِيهِ وَ عِلْمٌ لَا جَهْلَ فِيهِ وَ حَقٌّ لَا بَاطِلَ فِيهِ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ وَ أَنَا أَعْلَمُ النَّاسِ بِالتَّوْحِيدِ»

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۶