سوره انسان

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فضایل امام علی است. سوره انسان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره انسان در علوم قرآنی - سوره انسان در معارف و سیره رضوی - سوره انسان در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

سوره انسان که با نام‌های سوره هل اتی، سوره دهر نیز شناخته می‌شود درپی نذر امام علی و حضرت فاطمه(ع) برای شفای دو فرزند بیمار خود نازل شد که هنگام افطار در سه روز پیاپی، مسکین و یتیم و اسیر به در خانۀ آنان آمد و ایشان افطار خود را به آنان ایثار کردند. این واقعه نهایت ایمان، ایثار و اخلاص علی(ع) را می‌رساند.

مقدمه

سوره هل اتی، سورۀ ۷۶ قرآن کریم که نام‌های دیگرش سوره انسان، سوره دهر و ابرار است. درپی نذری که علی و فاطمه(ع) برای شفای دو فرزند بیمار خود (حسن و حسین) کردند تا سه روز روزه بگیرند، هنگام افطار در سه روز پیاپی، مسکین و یتیم و اسیر به در خانۀ آنان آمد و ایشان افطار خود را به آنان ایثار کردند. این سوره در پی انفاق خالصانۀ این خانواده و تجلیل از آنان نازل شد. آیات ۷ تا ۱۰ تصریح به این موضوع دارد: ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا* وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا﴾.

به این موضوع با عنوان آیه ابرار هم اشاره شده است، چون پیش از این، از اهل بیت (ع) به عنوان ابرار یاد شده و در کتب و روایات اهل سنت نیز آمده است. این واقعه که نهایت ایمان، ایثار و اخلاص علی(ع) را می‌رساند، از مناقب و فضایل مهمّ اوست. شاعران نیز در سروده‌های خود به آن اشاره کرده‌اند.

وجه نامگذاری

قرآن کتاب هدایت و موضوع هدایت، انسان است. «انسان» جدای از الفاظ مترادف آن، به تنهایی ۶۵ بار در قرآن آمده است. موضوع بحث در این سوره به‌ویژه در آیه نخست آن ﴿هَلْ أَتَى عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئًا مَذْكُورًا﴾؛ «انسان» است. از آنجا که محور این سوره، «انسان» و عمل و اخلاص و ایثار و عاقبت کار او در قیامت و نعمت‌های خوب برای نیکان است، به سوره «انسان» نامگذاری شده است.

این سوره در آغاز، خلقت انسان را بعد از آنکه نامی از او در میان نبود، خاطرنشان می‌سازد و در ادامه، به خلقت انسان و قرارگرفتن او بر سر دو راهی «شکر» و «کفران» اشاره می‌کند. سپس می‌فرماید خدای تعالی او را به راهی که تنها راه اوست هدایت کرد، حال یا این انسان شکر هدایتش را می‌گزارد و یا کفران می‌کند. آنگاه می‌فرماید برای کافران انواعی از عذاب و برای ابرار الوانی از نعمت آماده کرده و اوصاف آن نعمت‌ها را در طی هجده آیه شرح می‌دهد و همین دلیل است بر اینکه مقصود اصلی هم بیان همین نعمت‌ها بوده و پس از بیان اوصاف آن نعمت‌ها، روی سخن را به رسول گرامی خود نموده می‌فرماید: قرآن نازل شده از ناحیه اوست، و مایه تذکر بشر است، پس باید که در برابر حکم پروردگار خود صابر باشد و هوا و هوس‌های کفار را پیروی نکند، و باید که پروردگار خود را صبح و شام به یاد بیاورد و برای او شب‌ها به سجده بیفتد، و شبی طولانی تسبیح گوید.

مکی یا مدنی بودن سوره

برخی بر این باورند این سوره به شهادت سیاقی که دارد یا همه‌اش و یا دست کم اوائل آنکه دوازده آیه است، در مدینه و نُه آیه ذیلش در مکه نازل شده است. روایات ائمه اهل بیت(ع) همه متفقند بر اینکه این سوره در مدینه نازل شده، روایات اهل سنت هم در این باره بسیار زیاد است. با این حال بعضی گفته‌اند: این سوره تمامیش در مکه نازل شده‌ است.

شأن نزول سوره

این سوره در شأن و فضیلت اهل‌بیت پیامبر(ص) یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) نازل شد و داستان معروف نذر این بزرگواران و اطعام کریمانه آنان را مطرح می‌کند که خداوند این صفات عالی آنان را ستود. ثعلبی در تفسیرش، زمخشری در الکشاف، اوحدی و اخطب خوارزم از عامه، و امامیه بالاتفاق گفته‌اند سوره ﴿هَلْ أَتَى﴾ در شأن اهل‌ بیت پیامبر(ص) نازل شده است؛ به ویژه آیات ﴿ يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا ﴾. کتاب‌های مستقلی درباره این سوره نوشته شده است.

ویژگی‌های سوره دهر

1. دارای ۳۱ آیه، ۲۴۰ یا ۲۴۳ کلمه و ۱۰۵۰، ۱۰۵۴ یا ۱۰۸۹ حرف است.
2. در ترتیب نزول، نود و هشتمین و در قرآن کریم هفتاد و ششمین سوره است. پس از سوره الرحمن و پیش از سوره طلاق نازل شد.
3. به نظر مشهور مدنی است و آیه مکی ندارد.
4. از سوره‌های مفصل طوال و بخشی از یک حزب است.
5. برخی مفسران معتقدند در این سوره نسخی واقع نشده است، و در مقابل، برخی دیگر گفته‌اند در این سوره دو یا سه آیه منسوخ وجود دارد.

مطالب مهم سوره

1. اشاره به خلقت انسان و ماده اولیه آفرینش او؛
2. هدایت تکوینی و تشریعی انسان از سوی خداوند؛
3. اراده و آزادی انسان در تعیین سرنوشت خود؛
4. وضعیت کافران در روز قیامت؛
5. ویژگی‌های پارسایان در قیامت؛
6. داستان نذر خاندان پیامبر(ص) و بیان اخلاص و ایثار آنان؛
7. نکات اخلاقی همچون صبر، کناره‌گیری از گناهکاران و....

اسامی سوره انسان

سوره انسان، علاوه بر این اسم، دارای نام‌های ذیل است:

1. دهر: واژه «دهر» به معنای روزگار و برهه‌ای از زمان، در آیه نخست این سوره به کار رفته، و نام سوره دهر از همین آیه نخست گرفته شده است.
2. ابرار: «أبرار» جمع «برّ» به معنای نیکان. از آن‌جا که در سوره دهر طی ۱۸ آیه ﴿إِنَّ الأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الأَرَائِكِ لا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِيرًا وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلا وَيُطَافُ عَلَيْهِم بِآنِيَةٍ مِّن فِضَّةٍ وَأَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَارِيرَا قَوَارِيرَ مِن فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِيرًا وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِيلا عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلا وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَّنثُورًا وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَمُلْكًا كَبِيرًا عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاء وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا﴾ به معرفی ابرار و نشانه‌های آنان و سرنوشت سعادتمندانه آنان پرداخته، به این اسم نامیده شده است.
3. هل أتی: چون سوره دهر با جمله ﴿هَلْ أَتَى﴾ آغاز شده، به همین عنوان نیز نام گرفته است.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی