آب در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

[[امام رضا]]{{ع}} درباره [[نعمت]] بودن آب و وابسته بودن [[زندگی]] همه موجودات زنده به آب، سخن گفته است که همه اینها از جایگاه مهم آب و نقش حیاتی آن در زندگی خبر می‌دهد. همچنین درباره انواع آب‌ها و تأثیر آنها در [[بهداشت]] و درمان و بعضی از [[احکام فقهی]] آب‌ها و [[آداب]] [[نوشیدن آب]]، مطالبی در [[سخنان امام رضا]]{{ع}} وجود دارد.

هنگامی که از امام رضا{{ع}} درباره طعم آب سؤال شد فرمود: {{متن حدیث|الْمَاء طَعْمُ‏ الْحَيَاةِ}}<ref>المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۵۳.</ref>؛ “طعم آب، طعم زندگی است”. این تعبیر از [[امام صادق]]{{ع}} نیز نقل شده است<ref>الکافی، ج۶ ص۳۸۱.</ref>. آن [[حضرت]] در ادامه فرمود: “در آغاز همه چیز، آب بود و [[عرش خدا]] نیز بر آب قرار داشت”<ref>المناقب، ابن شهر آشوب، ج۴، ص۳۵۳.</ref>. این سخن حضرت به [[آیه]] ۷ [[سوره هود]] اشاره دارد در آن آیه آمده است [[خدا]] [[آسمان]] و [[زمین]] را در شش [[روز]] آفرید، و عرش خدا بر آب قرار داشته است: {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ}}<ref>«و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷.</ref>. آن حضرت{{ع}} در [[حدیث]] دیگری در [[تفسیر]] این آیه فرمود: “خدا [[عرش]]، آب و [[ملائکه]] را پیش از [[آفرینش آسمان]] و زمین آفرید و [[فرشتگان]] برای [[اثبات وجود خدا]] به وجود خود و عرش و آب [[استدلال]] می‌کردند. سپس [[خدای متعال]] عرش خود را بر آب نهاد تا [[قدرت]] خود را به [[ملائکه]] نشان دهد و بدانند که [[خدا]] بر هر کاری تواناست”<ref>التوحید، ص۳۲۰، ۳۲۱.</ref>. تعدادی از [[مفسران]] در [[تفسیر آیه]]، [[عرش]] را کنایه از [[سیطره]]، [[حکومت]] و [[تدبیر الهی]] دانسته، چنین دریافته‌اند که پیش از [[آفرینش آسمان]] و [[زمین]]، هستی به آب منحصر بود و خدا بر آب‌ها سیطره و حکومت داشت<ref>المیزان، ج۱۰، ص۱۵۱؛ التحریر و التنویر، ج۱۱، ص۲۰۹.</ref> و آن‌گاه [[آسمان]]، زمین و به طور کلی موجودات مادی را از آب [[خلق]] کرد<ref>التمهید، ج۶، ص۳۲.</ref>. این [[تفسیر]] با [[روایت]] [[امام رضا]]{{ع}} و روایت‌هایی از [[امامان معصوم]]{{عم}} [[تأیید]] می‌شود<ref>الکافی، ج۸، ص۹۴.</ref>. برخی مراد از عرش را همه موجودات عالم و مقصود از آب را که عرش از آن برآمده و با آن هستی یافته، نَفَس رحمانی دانسته‌اند که گاه از آن به [[حیات]] [[ساریه]] در موجودات تعبیر می‌شود<ref>شرح فصوص الحکم، قیصری، ص۲۴۵.</ref>. گروهی دیگر هم آب را کنایه از [[علم]] و [[دانش]] با [[زندگی]] دانسته‌اند<ref>جامع الأسرار، ص۵۲۲.</ref><ref>[[یعقوب علی برجی|برجی، یعقوب علی]]، [[آب - برجی (مقاله)|مقاله «آب»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۲.</ref>

امام رضا{{ع}} به نقل از پدرانش از [[امام علی]]{{ع}} آب را مصداق [[نعمت]] در این [[آیه]] برشمرده است: {{متن قرآن|ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ}}<ref>«آنگاه در آن روز از نعمت (ناسپاسی شده) بازخواست خواهید شد» سوره تکاثر، آیه ۸.</ref> فرمود: منظور از نعمتی که در [[روز قیامت]] سؤال می‌شود، خرما و آب خنک است: {{متن حدیث|الرُّطَبُ وَ الْمَاءُ الْبَارِدُ}}<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۳۸.</ref><ref>[[یعقوب علی برجی|برجی، یعقوب علی]]، [[آب - برجی (مقاله)|مقاله «آب»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۲.</ref>

امام رضا{{ع}} درباره انواع آب‌های مصرفی و آثار بهداشتی و درمانی آنها، مقدار و [[موارد مصرف]] آنها توصیه‌هایی دارد. آن [[حضرت]]{{ع}} به نقل از پدرانش از [[پیامبر]]{{صل}}، [[بهترین]] نوشیدنی [[دنیا]] و [[آخرت]] را آب معرفی کرده است: {{متن حدیث|سَيِّدُ شَرَابِ‏ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ الْمَاءُ}}<ref>صحیفة الإمام الرضا{{ع}}، ص۵۲.</ref> درباره تأثیر آب سالم بر [[سلامت]] [[انسان‌ها]]، به نقل از [[پدر]] بزرگوارش از [[امام سجاد]]{{ع}} انار و آب نیم‌گرم را مایه سلامت معرفی کرده است<ref>بحار الأنوار، ج۶۳، ص۱۵۶.</ref>. در الرسالة الذهبیة منسوب به آن حضرت انواع آب‌ها و آثار بهداشتی هر یک چنین آمده است: آب چشمه‌ای که سبک، شفاف و زلال باشد، [[بهترین]] آب مصرفی است و [[برتر]] از آن چشمه‌ای است که سرچشمه آن به سمت [[شرق]]، یا [[غرب]] باشد. [[برترین]]، گواراترین و سالم‌ترین آب‌ها، آبی است که علاوه بر ویژگی‌های فوق از [[دل]] کوه‌های خاکی و ماسه‌ای بگذرد<ref>بحار الأنوار، ج۵۹، ص۳۵۳.</ref>. شاید به این دلیل باشد که [[خاک]] یکی از بهترین [[تصفیه]] کننده‌های آب است. [[حضرت]] در ادامه می‌فرماید: [[نوشیدن]] این نوع آب‌ها موجب لینت شکم و برای مزاج‌های گرم نیز سودمند است، اما آب‌های [[شور]] و سنگین موجب یبوست شکم می‌شود و نیز آب‌هایی که از برف یا یخ یا تگرگ به دست می‌آید با [[بدن]] ناسازگار است و [[مصرف]] مداوم آن ضررهای زیادی به [[بدن انسان]] وارد می‌سازد. در ادامه آن حضرت آب‌های [[چاه]] را سبک، گوارا، صاف و زلال توصیف کرده و آن را در صورتی که زیاد در چاه نمانده باشد برای بدن سودمند معرفی کرده است. اما آب مرداب‌ها و آب‌هایی که در دره‌ها جمع شده باشد، به علت رکود و نیز تابش طولانی اشعه [[خورشید]] گرم و غلیظ‌اند و مصرف طولانی آنها موجب تشدید صفرا و بزرگی طحال می‌شود<ref>بحار الأنوار، ج۵۹، ص۳۵۳.</ref>. این سخنان از اهمیت مصرف آب بهداشتی و سالم و تأثیر آن بر [[سلامت]] [[انسان]] حکایت دارد.

آن حضرت به [[تعادل]] در خوردن [[غذا]] و [[نوشیدن آب]] توصیه کرده است<ref>طب الإمام الرضا{{ع}}، ص۳۵۷.</ref> و در [[حدیثی]] [[دستور]] می‌دهد که کم آب بنوشید: {{متن حدیث|وَ أَقِلَ‏ مِنْ‏ شُرْبِ‏ الْمَاءِ...}}<ref>مکارم الأخلاق، ص۱۸۱.</ref> شاید مراد حضرت همان تعادل در نوشیدن آب باشد و یا در شرایط زمانی و مکانی خاصی این دستور را فرموده است. [[امام رضا]]{{ع}} درباره [[موارد مصرف]] آب نیز توصیه‌هایی دارد. به فرموده آن حضرت نوشیدن آب سرد بعد از خوردن ماهی تازه باعث بروز فلج و [[سستی]] اندام است<ref>طب الإمام الرضا{{ع}}، ص۲۶- ۲۷.</ref>. نیز [[نوشیدن آب]] سرد پس از غذای گرم و بعد از خوردن شیرینی را موجب فاسدشدن دندان‌ها دانسته است<ref>طب الإمام الرضا{{ع}}، ص۲۶- ۲۷.</ref>. [[حضرت]] در توصیه دیگری فرمود: کسی که می‌خواهد به [[آزار]] شکم [[مبتلا]] نشود در بین طعام آب نیاشامد، زیرا [[آشامیدن]] آب میان [[غذا]] [[بدن]] را مرطوب و معده را [[ضعیف]] می‌گرداند، در نتیجه عروق خاصیت غذا را نمی‌گیرد؛ ریختن آب روی طعام، معده را دچار اختلال می‌کند<ref>طب الإمام الرضا{{ع}}، ص۲۶- ۲۷.</ref>. ایشان [[دستور]] دیگری درباره [[مصرف]] آب در [[مسافرت]] دارد و برای [[حفظ]] [[سلامت]] در [[سفر]] سفارش کرده است پیش از آن‌که از آب منزلگاهی بیاشامند آن را با آب [[منزل]] سابق مخلوط کنند بایسته است که مسافر مقداری از [[خاک]] [[شهر]] خود و سرزمینی را که در آن [[تربیت یافته]] بردارد و به هر شهری که وارد می‌شود خاک را در ظرف آب [[آشامیدنی]] خود بریزد و خوب آن را به هم آمیخته، به کناری بگذارد تا گل آن کاملاً رسوب کند و آب صاف را بیاشامد. این کار باعث می‌شود آب همانند آبی گردد که بدنش به آن [[عادت]] دارد<ref>طب الإمام الرضا{{ع}}، ص۶۷.</ref>. حضرت برای دفع بادهای سرد، ماساژ با آب گرم را سفارش کرده است<ref>طب الإمام الرضا{{ع}}، ص۶۷.</ref>. و نیز برای کم کردن درد فصد سفارش کرده که محل فصد با آب گرم ماساژ داده شود<ref>طب الإمام الرضا{{ع}}، ص۶۷.</ref><ref>[[یعقوب علی برجی|برجی، یعقوب علی]]، [[آب - برجی (مقاله)|مقاله «آب»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۳.</ref>

از دیرباز افرادی به آبِ [[حیات]] [[باور]] داشته‌اند و [[معتقد]] بوده‌اند در هستی آبی وجود دارد که اگر کسی از آن بنوشد [[جاودانه]] می‌شود. شاید این یکی از مهم‌ترین و کهن‌ترین باورهایی است که در بین بسیاری از [[مردم]] [[دنیا]] وجود داشته و دارد. دست‌کم در [[منابع اسلامی]] از سه فرد نام برده شده است که در پی آب حیات بودند: [[خضر]]{{ع}}، [[الیاس]]{{ع}} و [[ذوالقرنین]] که دو نفر نخست به آب حیات دست یافتند ولی ذوالقرنین به آن نرسید. طبق [[نقلی]] منسوب به [[امام رضا]]{{ع}} [[حضرت خضر]] به [[آب حیات]] دست یافته و تا [[زمان ظهور امام زمان]]{{ع}} زنده خواهد ماند<ref>بحار الأنوار، ج۱۳، ص۲۹۹.</ref>. در [[منابع اسلامی]] در [[احادیث]] و تفسیر‌های مربوط به جریان [[ملاقات]] [[موسی]]{{ع}} با [[خضر]]{{ع}} که در [[آیات]] ۶۰-۶۶ [[سوره کهف]]<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِفَتَاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا * فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا * فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِن سَفَرِنَا هَذَا نَصَبًا * قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنسَانِيهُ إِلاَّ الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا * قَالَ ذَلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلَى آثَارِهِمَا قَصَصًا * فَوَجَدَا عَبْدًا مِّنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِندِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا * قَالَ لَهُ مُوسَى هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَى أَن تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا}} “و (یاد کن) آنگاه را که موسی به شاگرد خود گفت: پا از رفتن باز نکشم تا به جای به هم پیوستن دو دریا برسم یا آنکه روزگاری دراز راه بپیمایم * و چون به جایگاه به هم پیوستن آن دو (دریا) رسیدند ماهی خود را فراموش کردند و (ماهی) راه خود را در دریا سرازیر در پیش گرفت (و رفت) * و چون (از آنجا) گذشتند، (موسی) به شاگرد خود گفت: چاشتمان را بیاور که به راستی از این سفر خویش خستگی دیده‌ایم * گفت: آیا دیدی (چه بر سرمان آمد) آنگاه که بر آن تخته سنگ جای گرفتیم؟ من آن ماهی را از یاد بردم و جز شیطان کسی یادکرد آن را از یاد من نبرد و شگفتا راه خود را در دریا در پیش گرفت و رفت * (موسی) گفت: این همان است که ما باز می‌جستیم از این‌روی با پیگیری جای پای خود بازگشتند * و بنده‌ای از بندگان ما (خضر) را یافتند که به او از نزد خود بخشایشی داده و او را از پیش خویش دانشی آموخته بودیم * موسی به او گفت: آیا از تو پیروی کنم به شرط آنکه از آن راهدانی که تو را آموخته‌اند به من بیاموزی؟» سوره کهف، آیه ۶۰-۶۶.</ref> گزارش شده است، [[مفسران]] به موضوع [[آب حیات]] پرداخته و با تفصیل از آن یاد کرده‌اند.<ref>[[یعقوب علی برجی|برجی، یعقوب علی]]، [[آب - برجی (مقاله)|مقاله «آب»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۴.</ref>

از [[امام رضا]]{{ع}} چند [[حدیث]] مهم و کلیدی در باب احکام فقهی آب‌ها نقل شده است. حدیث اول را [[محمد بن اسماعیل بن بزیع]] نقل کرده است: {{متن حدیث|كَتَبْتُ إِلَى رَجُلٍ أَسْأَلُهُ أَنْ يَسْأَلَ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا{{ع}} فَقَالَ مَاءُ الْبِئْرِ وَاسِعٌ‏ لَا يُفْسِدُهُ‏ شَيْ‏ءٌ إِلَّا أَنْ يَتَغَيَّرَ رِيحُهُ أَوْ طَعْمُهُ فَيُنْزَحُ مِنْهُ حَتَّى يَذْهَبَ الرِّيحُ وَ يَطِيبَ طَعْمُهُ لِأَنَّ لَهُ مَادَّةً}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲۳۴.</ref>؛ “به مردی نوشتم که از امام رضا{{ع}} درباره آب [[چاه]] سؤال کند؛ [[امام]] در پاسخ فرمود: آب چاه وسیع است؛ چیزی آن را [[فاسد]] نمی‌کند مگر بو یا طعمش [[تغییر]] کند که در این صورت از آب چاه به مقداری بیرون کشیده می‌شود تا آن بو برود و طعمش گوارا شود؛ زیرا آب چاه، منبعی جوشان دارد”.