رهبری امام سجاد برای شیعیان: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

[[رهبری]] [[شیعیان]] امامی در این دوره بر عهده [[علی بن الحسین]] {{ع}}، تنها فرزند [[امام حسین]] {{ع}} که از [[کربلا]] [[جان]] به در برده بود، قرار داشت. وی ملقب به [[زین‌العابدین]] و سجاد بود و بنا به قول مشهور<ref>تستری، تواریخ النبی و الآل، ص۲۹ به نقل از: مفید، الارشاد، ص۲۸۴؛ مفید، مسار الشیعة، ص۳۱؛ طوسی، التهذیب، ج۶، ص۷۷؛ فتال نیشابوری، روضة‌الواعظین، ص۲۴۲؛ اربلی، کشف الغمة، ج۲، ص۱۰۵؛ ابن‌صباغمالکی، الفصول المهمة، ص۱۸۳؛ ابن شهرآشوب، المناقب، ج۴، ص۱۷۵؛ اعلام الوری، ص۲۵۶.</ref> در [[سال ۳۸ هجری]] به [[دنیا]] آمد. در برخی نقل‌ها سال ۳۵ یا ۳۶، [[سال]] [[تولد]] [[حضرت]] یاد شده است<ref>تواریخ النبی و الآل، ص۳۰ به نقل از: سید بن طاووس در اقبال الاعمال، ص۶۲۱؛ طوسی در مصباح المتهجد، ص۷۳۳ و بیهقی در لباب الانساب، در باب تولد امام سجاد {{ع}} سه قول آورده: ۳۳، ۳۶ و ۳۸ هجری.</ref>.

[[امام سجاد]] {{ع}} در کربلا حضور داشت و [[روز عاشورا]] به دلیل [[بیماری]] و تب شدید نتوانست در میدان [[نبرد]] حاضر شود. پس از آن، [[ابن زیاد]] قصد کشتن وی را داشت که [[حضرت زینب]] {{س}} مانع شد و به این ترتیب وی همراه [[اسیران]] به [[دمشق]] رفت و از آنجا به [[مدینه]] بازگشت.

[[رحلت امام سجاد]] {{ع}} در [[اخبار]] [[تاریخی]] در [[ماه محرم]] - روزهای ۲۵، ۲۲ یا ۱۸<ref>به ترتیب در، مفید، الارشاد، ص۲۸۵؛ کفعمی، مصباح، ص۵۰۹.</ref> آن هم در یکی از سال‌های ۹۲<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۱۰۱.</ref>، ۹۴<ref>مفید، مسار الشیعة، ص۲۶؛ طوسی، مصباح المتهجد، ص۷۲۹؛ نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، ص۶۶؛ ابن‌عساکر، ترجمة الامام زین العابدین من تاریخ دمشق، ص۱۲، حدیث ۵.</ref> و ۹۵<ref>کلینی، محمد بن یعقوبی، الکافی، ج۱، ص۴۶۸؛ مسعودی، اثبات الوصیة، ص۱۷۱؛ طوسی، التهذیب، ج۶، ص۷۷؛ مسعودی، مروج الذهب... ، ج۳، ص۱۶۰.</ref> یاد شده است. کسانی نوشته‌اند که وی با مسمومیت از سوی [[ولید]] به [[شهادت]] رسید<ref>شبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص۱۴۳.</ref>.

با روی آوردن به احیای [[فرهنگ]] [[دعا]] و [[عبادت]] و [[آموزش]] هسته مرکزی [[دین]]، یعنی ایجاد [[ارتباط]] با [[خداوند]]، کار خود را آغاز کرد و ادامه داد. او به احیای [[حدیث]] [[رسول الله]] {{صل}} پرداخت و تلاش کرد تا دین صحیح و درست را به مردم آموزش دهد. [[محمد بن سعد]]، [[مورخ]] برجسته درباره آن [[حضرت]] نوشته است: {{عربی|کان علیّ بن الحسین ثقة مأمونا کثیر الحدیث عالیا رفیعا وَرِعا}}<ref>ابن‌سعد، طبقات الکبری، ج۵، ص۲۲۲.</ref>. [[محمد بن شهاب زهری]] که او را باید [[پدر]] حدیث [[سنی]] دانست، سال‌ها در [[خدمت]] [[امام سجاد]] {{ع}} بود و در [[محضر امام]] {{ع}} شاگردی حدیث می‌کرد، گرچه هیچ [[دلبستگی]] به [[مذهب تشیع]] نداشت؛ حتی یک بار نیز از سوی امام سجاد {{ع}} به دلیل [[اهانت]] به [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} مورد [[سرزنش]] شد<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۴، ص۱۰۲.</ref>.

در واپسین [[روز]] [[واقعه کربلا]]، [[شیعیان]] در بدترین شرایط، از لحاظ کمی و کیفی و نیز [[موقعیت سیاسی]] و [[اعتقادی]]، قرار گرفتند. [[کوفه]]، که مرکز گرایشهای [[شیعی]] بود، تبدیل به مرکزی برای سرکوبی [[شیعه]] شد. شیعیان [[واقعی]] [[امام حسین]] {{ع}}، که در [[مدینه]] و [[مکه]] بوده و یا موفق شده بودند که از کوفه به او ملحق شوند، در [[کربلا]] به [[شهادت]] رسیدند. گرچه بسیاری هنوز در کوفه بودند، اما در وضع [[سختی]] که ابنزیاد در کوفه به وجود آورده بود، جرئت ابراز وجود نداشتند. کربلا از نظر [[روحی]]، [[شکست]] بزرگی برای [[شیعه]] بود و به ظاهر این‌گونه مطرح شد که دیگر [[شیعیان]] نمی‌توانند سر برآورند. شماری از [[اهل بیت]] {{عم}} و در رأس آنها [[امام حسین]] {{ع}} به [[شهادت]] رسیدند و تنها یک نفر از [[فرزندان]] ذکور امام حسین {{ع}} باقی مانده بود که البته در آن شرایط شهرتی نداشت؛ به‌ویژه که فرزند بزرگ امام حسین {{ع}}، یعنی [[علی اکبر]]، نیز به شهادت رسیده بود. [[زندگی امام سجاد]] {{ع}} در [[مدینه]] و دور بودن از [[عراق]] [[فرصت]] [[هدایت]] جریانات [[شیعی]] [[کوفه]] را از [[امام]] گرفته بود. می‌بایست کار را از صفر شروع کند و [[مردم]] را به سمت اهل بیت {{عم}} بکشاند. امام {{ع}} در این راه [[موفقیت]] زیادی کسب کرد. این موفقیت در [[تاریخ]] [[تأیید]] شده است؛ زیرا [[امام سجاد]] {{ع}} توانست شیعه را حیاتی نو بخشد و زمینه را برای فعالیت‌های [[آینده]] [[امام باقر]] {{ع}} و [[امام صادق]] {{ع}} فراهم کند. تاریخ [[گواه]] است که امام سجاد {{ع}} در طول ۳۴ سال فعالیت، شیعه را از یکی از سخت‌ترین دوران‌های [[حیات]] خویش عبور داد. دورانی که جز سرکوبی شیعه به وسیله زبیریان و [[امویان]] نشان روشنی نداشت. تنها جهت‌گیری روش در بیست سال [[حاکمیت]] [[حجاج]] بر عراق و [[سلطه]] [[عبدالملک بن مروان]] بر کل قلمرو [[اسلامی]]، کوبیدن شیعیان، و در بخش‌هایی دیگر کوبیدن سایر [[مخالفان]] امویان، اعم از [[خوارج]] یا شورشیانی چون [[عبدالرحمان بن محمد بن اشعث]] بود. حجاج کسی بود که شنیدن لفظ [[کافر]] برای او بسیار آرام بخش‌تر از شنیدن لفظ شیعه بود<ref>برای مطالعه سخنان امام باقر {{ع}} ر. ک: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۱، ص۴۴؛ ابوزهره، الامام الصادق {{ع}}، ص۱۱۱ - ۱۱۲.</ref>. در این سال‌ها، دو [[نهضت]] شیعی در عراق رخ داد که به رغم موفقیت موقت یکی از آنها، هر دو با [[شکست]] مواجه شد. این دو نهضت یکی نهضتِ [[توابین]] و دیگری نهضت مختار بود که به لحاظ [[رهبری]]، هیچ کدام دست‌کم در ظاهر، [[رهبری امام]] سجاد {{ع}} را در میان خود نداشتند. در برخی نقل‌ها آمده است مختار پس از آنکه موفق شد در [[استمداد]] جست، اما [[امام]] {{ع}} [[روی خوش]] نشان نداد<ref>طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۱۲۶.</ref>.

چنین موضعی از سوی امام با توجه به سیاستی که امام {{ع}} تا پایان [[امامت]] دنبال کرد، منطقی به نظر می‌رسد. امام {{ع}} از پس از [[حادثه کربلا]] دریافته بود که امکان احیای این [[جامعه]] مرده با در دست گرفتن [[رهبری]] آن وجود ندارد. به علاوه درگیر شدن در یک حرکت [[سیاسی]] دیگر، با وجود [[قدرت]] دیگر [[احزاب]]، خطراتی در پی داشت که به خطر آن نمی‌ارزید. به همین دلیل، ماهیت حرکت امام {{ع}} در دوران امامت، به خوبی نشان می‌دهد که حرکت امام تنها یک حرکت سیاسی نبوده و در بسیاری از موارد به وضوح برکنار از [[سیاست]] به معنای مشخص فعالیت سیاسی بوده است.

یک مشکل عمده برای [[عراق]]، [[نفوذ]] [[افکار]] غالی در آن ناحیه بود. شاید روی همین جهت بود که [[امام سجاد]] {{ع}} بر [[ضد]] [[غلات]] موضع‌گیری کرده و به رد نظریات آنان پرداخته است. امام سجاد {{ع}} خطاب به گروهی از [[اهل عراق]] فرمودند: {{متن حدیث|أحبونا حبّ الاسلام و لا ترفعونا فوق حدِّنا}}<ref>ر. ک: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۳۸۹ - ۳۹۰؛ طبقات الکبری، ج۵، ص۲۱۴ (در آنجا متن چنین است که حضرت فرمود: شما با این رفتار افراطی خود سبب نفرت و بغض مردم نسبت به ما شده‌اید.)، اصفهانی، ابونعیم، حلیة الاولیاء، ج۳، ص۱۳۶. ما را آن‌گونه که اسلام می‌گوید دوست دارید و بالاتر از اندازه‌ای که هستیم نبرید؛ یعنی غلو درباره ما نکنید.</ref>، و در نقل دیگری آمده است که امام فرمود: {{متن حدیث|أحبونا حبَّ الإسلام و لا تحبُّونا حبَّ الأصنام}}<ref>ابن‌منظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۱۷، ص۲۴۲.</ref>.

[[ابوخالد کابلی]] نیز می‌گوید: از امام سجاد {{ع}} شنیدم که می‌فرمود: [[یهود]] و [[نصارا]]، [[عزیر]] و عیسی را آن‌قدر [[دوست]] داشتند تا مطالب آن چنانی درباره آنان گفتند، چنانکه: {{متن حدیث|إِنَّ قَوْماً مِنْ شِيعَتِنَا سَيُحِبُّونَّا حَتَّى يَقُولُوا فِينَا مَا قَالَتِ الْيَهُودُ فِي عُزَيْرٍ وَ مَا قَالَتِ النَّصَارَى فِي عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ فَلَا هُمْ مِنَّا وَ لَا نَحْنُ مِنْهُمْ}}<ref>طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۰۲؛ ر. ک: الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۱۴؛ زبیری، مصعب، نسب قریش، ص۵۸.</ref>. کسانی از [[شیعیان]] ما، تا آن اندازه در [[دوستی]] ما [[افراط]] می‌کنند که نظیر سخنان [[یهود]] و [[نصارا]]، [[عزیر]] و عیسی {{ع}} را درباره ما می‌گویند. نه آنها از ما هستند و نه ما از آنها هستیم.

به هر حال، [[امام]] {{ع}} موفق شد بقایای [[جامعه]] [[شیعه]] را [[حفظ]] کند و اندک اندک آن را گسترش دهد. روش [[فقهی]] آن [[حضرت]]، [[نقل احادیث]] [[پیامبر]] {{صل}} از طریق علی {{ع}} بود که شیعیان تنها آن [[احادیث]] را درست تلقی می‌کردند. بدین صورت شیعه اولین قدم‌های فقهی خود را در [[مخالفت]] با [[انحرافات]] موجود برداشت؛ گرچه بخش اعظم این کار به زمانی پس از آن موکول شد. [[امام سجاد]] {{ع}} به وقت گفتن [[اذان]]، جمله {{متن حدیث|حَيَّ عَلَى خَيْرِ الْعَمَلِ‌}} را در آن می‌آورد. وقتی مورد [[اعتراض]] قرار گرفت فرمود: {{متن حدیث|هُوَ الْأَذَانُ الْأَوَّلُ.}}، اذان نخستین همین است<ref>ابن ابی شیبه، المصنف، ج۱،ص ۲۱۵ (طبع هند).</ref>. افزون بر آن، برکناری از انحرافات [[عراق]] موجب حفظ مبانی [[اعتقادی]] اصیل شیعه در برابر انحرافات گردید. به‌رغم تلاش‌های مهم امام {{ع}}، که البتّه موجب بقای شیعه شد، [[مدینه]] به خاطر کجروی‌هایی که از [[صدر اسلام]] در آن نهاده شده و برضد شیعه تحریک شده بود، جای مناسبی برای [[رشد]] شیعه نبود. امام سجاد {{ع}} خود می‌فرمود: [[دوستداران]] [[واقعی]] ما در [[مکه]] و مدینه به بیست نفر نمی‌رسد<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۴، ص۱۰۴؛ ر. ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۶، ص۱۴۳؛ ثقفی، ابواسحاق، الغارات، ص۵۷۳.</ref>. در حالی که در عراق افراد بیشتری وجود داشتند که به آنها علاقه‌مند بودند. اما به لحاظ [[سیاسی]]، جدا از آنچه میان امام و [[امویان]] در روزهای پس از [[حادثه کربلا]] در [[کوفه]] و [[شام]] نقل شده، باید گفت، امام سجاد {{ع}} به دلیل شرکت نکردن در جریان‌های سیاسی، فاصله‌ای میان خود و [[حکومت اموی]] ایجاد کرد. آنان هیچ بهانه‌ای برای برخورد با [[امام سجاد]] {{ع}} نداشتند. آن [[حضرت]]، حتی در شدیدترین تحولات [[سیاسی]] [[مدینه]] یعنی [[واقعه حره]]، در هیچ حرکت انقلابی بر [[ضد]] [[امویان]] شرکت نکرد. این موضع، نه تنها موضع امام سجاد {{ع}} بلکه موضع همه [[بنی‌هاشم]] و چهره‌های برجسته آن، مانند [[محمد بن حنفیه]] و [[عبدالله بن عباس]] و دیگران بود.

زمانی نیز که [[مسلم بن عقبه]]، معروف به [[مسرف]]، حرکت [[مردم مدینه]] را [[سرکوب]] کرد و یکی از بزرگ‌ترین جنایات عصر به [[ملایمت]] برخورد کرد و این به دلیل آن بود که [[امام]] {{ع}} در این حرکت شرکت نداشت. مسلم بن عقبه از [[مردم]] چنان [[بیعت]] گرفت که خود را برده [[یزید]] بدانند، اما با [[علی بن حسین]] {{ع}} به صورت عادی بیعت شد<ref>ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۳، ص۲۵۹؛ ر. ک: ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۱۵؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۱۰۷؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۲۵.</ref>. قبل از آمدن امام {{ع}} نزد مسلم، او به امام و نیاکان حضرت [[دشنام]] می‌داد. اما زمانی که امام {{ع}} وارد شد، او به آرامی با آن حضرت برخورد کرد. وقتی امام رفت، از مسلم درباره این برخوردش پرسیدند و او گفت: {{عربی|ما کان ذلک لرأی مِنّی لَقَد مُلِئَ قَلْبی مِنْهُ رُعْبآ}}<ref>مسعودی، مروج الذهب... ، ج۳، ص۷۰، ۷۱.</ref>. این برخورد دوم خواسته من نبود، اما [[قلب]] من از [[رعب]] و [[وحشت]] پر شد. با نگاه به سابقه مناسبات [[علویان]] و امویان، امام {{ع}} مورد [[سوء ظن]] شدید امویان بود و کوچک‌ترین حرکت از ناحیه حضرت، عواقب وخیمی در پی داشت که طبعاً در نظر امام {{ع}}، [[ارزش]] دست زدن به این اقدامات را نداشته است. مهم‌ترین اصل [[دینی]] - سیاسی که امام {{ع}} با استفاده از آن، [[روزگار]] سیاسی خود را می‌گذراند، [[تقیّه]] بود. سپری که [[شیعیان]] در [[تاریخ]]، با استفاده از آن، [[حیات]] خویش را تضمین کرده و [[امامان معصوم]] {{ع}} بارها و بارها [[شیعه]] را به این موضوع توجه می‌دادند. البتّه کسانی که با داشتن [[آزادی]] نیازی بدان نداشته‌اند، با وجود صراحتی که در [[قرآن]] نسبت بدان وجود دارد<ref>{{متن قرآن|مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ}} «بر آن کسان که پس از ایمان به خداوند کفر ورزند- نه آن کسان که وادار (به اظهار کفر) شده‌اند و دلشان به ایمان گرم است» سوره نحل، آیه ۱۰۶.</ref>، آن را [[انکار]] کرده‌اند تا [[شیعه]] را [[تضعیف]] کنند. [[اهل‌سنت]] به دلیل در [[اختیار]] داشتن [[حکومت]]، نیازی به [[تقیّه]] نداشته و تنها برای متهم کردن شیعه، تقیّه را از حوزه [[احکام فقهی]] مسلّم [[اسلامی]] خارج کردند. [[امام سجاد]] {{ع}} در روایتی فرمود: کسی که [[امر به معروف و نهی از منکر]] را ترک گوید، همچون کسی است که [[کتاب خدا]] را کنار نهاده و بدان پشت کرده است؛ مگر آنکه در [[تقیه]] باشد. از [[امام]] پرسیدند: تقیه چیست؟ فرمود: {{متن حدیث|يَخَافُ جَبَّارًا عَنِيدًا يخاف أن يفرط أَوْ أَنْ يَطْغَى}}<ref>ابن‌سعد، طبقات الکبری، ج۵، ص۲۱۴؛ اصفهانی، ابونعیم، حلیة الاولیاء، ج۳، ص۱۴۰.</ref>.

تکیه بر اصل تقیه گرچه [[قرآنی]] است، اما از لحاظ [[فقهی]]، بیشتر از ناحیه امامانی تأکید شد که خود گرفتار آن بودند. امام سجاد {{ع}} واقعاً در شرایط [[سختی]] [[زندگی]] می‌کرد و جز تقیّه راه دیگری نداشت. اساساً همین تقیه بود که [[حفظ]] شیعه را در آن اوضاع موجب شد. چیزی که [[خوارج]] به عنوان یک گروه افراطی، از آن بی‌بهره بودند و به همین دلیل ضربه‌های بسیار اساسی خوردند.

در روایتی آمده است کسی نزد امام {{ع}} آمد و پرسید: چگونه [[روزگار]] می‌گذرانید؟ امام در پاسخ فرمود: «روزگار را به گونه‌ای می‌گذرانیم که در میان [[قوم]] خویش همچون [[بنی‌اسرائیل]] در میان [[آل فرعون]] هستیم. [[فرزندان]] ما را می‌کشند و [[زنان]] را به کنیزی می‌بردند. [[مردم]] با [[دشنام]] دادن به بزرگ و [[سرور]] ما، به [[دشمنان]] ما [[تقرب]] می‌جویند. اگر [[قریش]] با داشتن محمد {{صل}} بر سایر [[اعراب]] [[فخر]] می‌کند و اگر [[عرب‌ها]] به دلیل داشتن محمد {{صل}} بر [[عجم]] فخر می‌فروشند و آنها نیز چنین فضیلتی را برای [[عرب‌ها]] و [[قریش]] پذیرفته‌اند، ما [[اهل بیت]] {{عم}} می‌باید بر قریش [[برتری]] داشته و [[فخر]] کنیم؛ زیرا محمد {{صل}} از ما [[اهل‌بیت]] {{ع}} است. اما آنان [[حق]] ما را گرفته‌اند و هیچ حقی برای ما نمی‌شناسند. اگر نمی‌دانی [[روزگار]] چگونه می‌گذرد، این‌گونه می‌گذرد که گفتیم. ناقل [[حدیث]] می‌گوید: [[امام]] به گونه‌ای سخن می‌گفت که می‌خواست کسانی که نزدیک بودند بشنوند.

در جمع باید گفت، [[ملایمت]] امام {{ع}} در برخورد با [[امویان]]، سبب شد تا آن [[حضرت]] [[زندگی]] [[آزادی]] در [[مدینه]] داشته و کمتر توجه [[مخالفان]] را به خود جلب کند؛ به علاوه، بُعد [[علمی]] امام در جهت [[حفظ دین]] تجلی بیشتری بیابد. تمجیدهای فراوان از امام {{ع}} که از زبان [[عالمان]] [[اهل‌سنت]] باقی‌مانده، [[شاهد]] این سخن است. اگر امام {{ع}} درگیر [[سیاست]] شده بود، آنان به خود اجازه نمی‌دادند تا بدین‌پایه [[شخصیت امام]] را [[وصف]] کنند.

ما باید نقش محوری [[امام سجاد]] {{ع}} را در جهت سیاست [[تربیتی]] و [[دینی]] ایشان و سامان‌دهی به [[افکار]] و اندیشه‌های [[شیعیان]] جست‌وجو کنیم. هنگامی که [[جامعه]] دچار [[انحراف]] شده، [[روحیه]] [[رفاه‌طلبی]] و دنیازدگی بر آن [[غلبه]] یافته و [[فساد]] [[سیاسی]] و [[اخلاقی]] و [[اجتماعی]] آن را در محاصره قرار داده بود و از نظر سیاسی هیچ روزنه‌ای برای تنفس وجود نداشت، امام سجاد {{ع}} توانست از [[سلاح]] [[دعا]] برای بیان بخشی از [[عقاید]] خود استفاده کند و بار دیگر تحرّکی در جامعه برای توجه به [[معرفت]] و [[عبادت]] و [[بندگی]] [[خداوند]] ایجاد کند. گرچه ظاهراً مقصود اصلی در این [[ادعیه]]، همان معرفت و عبادت بوده، اما با توجه به تعابیری که وجود دارد، می‌توان گفت [[مردم]] می‌توانستند از لابه‌لای این تعبیرات با مفاهیم سیاسی مورد نظر امام سجاد {{ع}} آشنا شوند.

[[صحیفه]] سجادیّه مشهور، با پنجاه و چند دعا، تنها بخشی از دعاهای گردآوری شده امام سجاد {{ع}} است. مجموعه‌های دیگر نیز به گردآوری ادعیه آن حضرت پرداخته‌اند که تعداد آنها با صحیفه معروف، به شش عدد می‌رسد و برخی از آنها حاوی بیش از یکصد و هشتاد دعاست<ref>تهرانی، شیخ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۱۵، ص۲۱ - ۱۸.</ref>. این [[دعاها]] نه‌تنها در میان [[شیعیان]]، بلکه در میان [[اهل‌سنت]] نیز وجود داشت<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۱، ص۱۹۲؛ ج۶، ص۱۸۶ - ۱۷۸؛ ج۵، ص۱۱۳.</ref>. این حاکی از آن است که [[دعاهای امام سجاد]] {{ع}} در [[جامعه]] آن [[روز]] [[نفوذ]] کرده بود. در میان [[ائمه شیعه]]، [[امام سجّاد]] {{ع}} بیشتر از همه به ارائه این‌گونه دعاها [[شهرت]] دارد.

در بیشتر دعاها، عبارتی وجود دارد که بسیار تکرار شده و کمتر دعایی است که خالی از آن باشد. این عبارت، «[[صلوات بر محمد و آل محمد]]» است و اساساً یکی از علائم دعاهای درست همین است. زمانی که [[نام‌گذاری فرزندان]] به [[نام علی]] تقبیح می‌شد و افراد بدین دلیل مورد [[تهدید]] قرار می‌گیرند و کار [[امویان]] جز [[دشنام]] دادن به علی {{ع}} نبود<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۲۰؛ بلاذری، أنساب الأشراف، ج۱، ص۱۸۴.</ref>، به کار گرفتن این عبارت [[ارزش]] خود را به خوبی نشان می‌دهد. تعبیرهایی [[شبیه]]{{متن حدیث|مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ الْأَخْيَارِ الْأَنْجَبِينَ‌}}<ref>صحیفه سجادیه، دعای ۶، فقره ۲۴.</ref>، از نمونه‌هایی است که بارها تکرار شده است.

تکیه [[امام]] {{ع}} در پیوند دادن [[محمد و آل او]]، امری است که [[خداوند]] آن را ضمن دستور بر [[صلوات]] بر [[رسول]] آورده و اهمیت زیادی برای بیان [[عقاید]] [[شیعی]] دارد. قبل از نقل برخی مضامین دعاهای امام {{ع}}، نقل روایتی در [[تحکیم]] پیوند [[محمد و آل محمد]] از [[امام سجاد]] {{ع}} مناسب است. آن [[حضرت]] می‌فرمود: خداوند صلوات بر پیامبرش را بر عالِم [[واجب]] کرده، و ما را نیز به آن مقرون ساخته است. کسی که بر [[رسول خدا]] {{صل}} صلوات فرستد اما بر ما صلوات نفرستد، صلواتش را بر رسول ناقص گذاشته و [[دستور خدا]] را ترک کرده است<ref>سهمی، تاریخ جرجان، ص۱۸۸.</ref>. [[همراهی]] محمد و آل محمد، می‌تواند تأثیر مهمی در موضع [[مردم]] دربرابر [[خاندان پیامبر]] {{صل}} داشته باشد.

مفهوم شیعی [[امامت]] از مضامین مهم [[سیاسی]] - [[دینی]] [[صحیفه]] است. [[شیعی]]، که علاوه بر تبیین ملاک‌های [[برتری]] افراد برای [[خلافت]] و [[رهبری]]، جنبه‌های [[الهی]] [[عصمت]] و بهره‌گیری از [[علوم انبیا]] و به‌خصوص [[پیامبر اکرم]] {{صل}} را در حدّ والایی نشان می‌دهد. [[امام سجاد]] {{ع}} در یکی از [[دعاها]] چنین با خدای خود [[مناجات]] می‌کند:

{{متن حدیث|رَبِّ صَلِّ عَلَى أَطَايِبِ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ‌، وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِكَ، وَ حَفَظَةَ دِينِكَ، وَ خُلَفَاءَكَ فِي أَرْضِكَ، وَ حُجَجَكَ عَلَى عِبَادِكَ، وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ، وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِيلَةَ إِلَيْكَ، وَ الْمَسْلَكَ إِلَى جَنَّتِك‌}}<ref>صحیفه سجادیه، دعای ۴۷، فقره ۵۶.</ref>، پروردگارا! بر [[پاکان]] از [[اهل‌بیت]] محمد {{صل}} [[درود]] بفرست. کسانی را که برای [[حاکمیت]] امر خودت برگزیدی و آنان را گنجینه‌های [[علوم]] خود و [[حافظان]] دینت و خلفای خودت در روی [[زمین]] و [[حجت]] خود بر بندگانت قرار دادی، آنان را با [[اراده]] خود از هر [[پلیدی]] و [[آلودگی]] [[پاک]] و مبرّا ساختی و آنان را وسیله‌ای برای رسیدن به خودت و بهشتت قرار دادی. و در جای دیگر: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِكَ وَ أَصْفِيَائِكَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِكَ فِي الدَّرَجَةِ الرَّفِيعَةِ الَّتِي اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا قَدِ ابْتَزُّوهَا... حَتَّى عَادَ صِفْوَتُكَ وَ خُلَفَاؤُكَ مَغْلُوبِينَ مَقْهُورِينَ مُبْتَزِّينَ... اللَّهُمَّ الْعَنْ أَعْدَاءَهُمْ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ، وَ مَنْ رَضِيَ بِفِعَالِهِمْ وَ أَشْيَاعَهُمْ وَ أَتْبَاعَهُمْ}}<ref>صحیفه سجادیه، دعای ۴۸، فقره ۹ - ۱۰.</ref>. خداوندا! این [[مقام]] (خلافت) برای خلفای تو و [[برگزیدگان]] [[خلق]] تو و جایگاه امانت‌های تو در [[درجات عالی]] است که تو آن مقام را به آنان اختصاص دادی ولی از آنان گرفتند... تا جایی که برگزیدگان و خلفای تو در مقابل [[ستم]] [[ستمکاران]]، مغلوب و [[مقهور]] شده و حق‌شان بر باد رفت. پروردگارا! [[دشمنان]] آنان را از اولین و آخرینشان و نیز کسانی که بر [[تجاوز]] دشمنانشان [[رضایت]] دادند و بر [[پیروان]] و [[تابعین]] آنها [[لعنت]] بفرست. و در جای دیگر: پروردگارا! درود فرست بر [[بهترین]] [[خلقت]]، محمد و [[عترت]] [[برگزیده]] او از میان بندگانت و ما را همان‌گونه که دستور داده‌ای [[مطیع]] آنان قرار ده<ref>صحیفه سجادیه، دعای ۳۴.</ref>.

از دعای مزبور به خوبی روشن است که [[امام]] در صدد گسترش [[اعتقاد]] [[شیعی]] در مفهوم [[امامت]]، به عنوان مهم‌ترین مفهوم شیعی، بوده است. مشابه این تمجیدات را درباره [[اهل بیت]] {{عم}}، در [[نهج البلاغه]] پیش از این به مناسبتی در بحث از [[خلافت امام علی]] {{ع}} آوردیم. همان‌گونه که اشاره شد، محدوده [[دعاها]] به همین‌جا خاتمه نمی‌یابد، بلکه اهداف [[عبادی]]، [[فکری]] و [[سیاسی]] دیگری مورد نظر بوده است. اشاره به یک مورد فکری مناسب است. [[اربلی]] گوید: [[امام سجاد]] {{ع}} در [[مسجد رسول خدا]] {{صل}} در [[مدینه]] نشسته بود که متوجه شد گروهی در بحث [[اعتقادی]] خود، [[خدا]] را به [[خلق]] او [[تشبیه]] می‌کنند. [[امام]] از این سخنان برآشفت، از جا برخاست و کنار [[قبر]] [[رسول خدا]] {{صل}} رفت و شروع به خواندن دعایی کرد که مضمون آن [[نفی]] [[عقیده]] تشبیه بود<ref>اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۸۹.</ref>.<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش]] و [[رسول جعفریان|جعفریان]]، [[دولت امویان (کتاب)|دولت امویان]] ص ۱۲۳.</ref>.