بحث:مقام اصطفاء الهی

سید مجتبی بحرینی

در کتاب: جامعه در حرم

"اِصطَفاکُم بِعِلمِهِ" خداوند شما را برگزید به علم و آگاهی‌اش. این جملۀ زیارت هم بعلمه نقل شده و هم لعلمه و می‌تواند مفید دو معنی باشد. یکی این که: می‌دانست شما شایستۀ مقام اصطفا و گزینش او هستید لذا شما را برگزید؛ نظیر آیۀ شریفۀ: ﴿﴿وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلَى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾﴾ سوگند هر آینه به تحقیق اختیار نمودیم آنان را از روی علم بر جهانیان. هر چند ظاهراً آیۀ شریفه راجع به بنی اسرائیل است ولی روایات رسیده آن را به خاندان رسالت (ع) تفسیر نموده است. حضرت باقر (ع) در این آیۀ شریفه فرمود: "اَلاَئمّة من المؤمنین و فضلناهم علی من سواهم." اینان پیشوایان از اهل ایمان هستند که بر دگران برتری داده شده‌اند. گزینش از روی علم به طور کلّی در حدیثی از صاحب این قبر مطهّر رسیده است. فرمود: رسول خدا (ص) فرموده است: به درستی که خدای عزّوجلّ ما آل محمّد را اختیار نمود، انبیا را اختیار نمود، فرشتگان مقرّب را اختیار نمود، "وَ مَا اختارهم الا عَلی علم منه بهم انهم لا یواقعون ما یخرجون به عن ولایته و لا ینقطعون عن عصمته." اختیار نکرد آنان را مگر از روی علمی که نسبت به آنان داشت که در چیزی که به واسطۀ آن از ولایت او بیرون می‌روند قرار نمی‌گیرند و از عصمت او جدا نمی‌گردند.

ابن عبّاس گوید: مردی از ناحیۀ آذربایجان نزد عمر آمد و از شتران هار و سرکش شکوه نمود. عمر به خواهش او نامه‌ای نوشت که آن مرد بردهو موجبات رام شدن شترانش فراهم آید. ابن عبّاس گوید: من با حالتی غمین به محضر امیرالمؤمنین(ع) شرف‌یاب شدم و جریان را به عرض حضرت رساندم. حضرت در جواب فرمود: آن مرد به زودی محروم و پیشیمان همراه با خسران و زیان بر برمی‌گردد. چندی گذشت. دیدم آن مرد با پیشانی ضربه دیده و گود افتاده برگشت. گفتم: چه شد؟ گفت: کاغذ عمر را پیش شترها افکندم. جمعی از آنان به من جمله نموده و یکی از آنان این ضربه را به پیشانی من وارد نمود که از هوش رفتم و سپس در مقام معالجه برآمدم. حالا آمده‌ام به عمر بگویم کاغذت چه کرد و چقدر مؤثّر واقع شد! رفت و در جمع جریان را گفت. عمر هم با تندی او را رد کرد و گفت: نامۀ مرا نبردی. آن مرد هر چه قسم خورد و سوگند یاد نمود مفید نیفتاد. من که چنین دیدم او را خدمت امیر مؤمنان (ع) بردم. حضرت تبسّمی نموده، فرمودند: نگفتم بر می‌گردد. آن گاه به او فرمود: وقتی به محل شترانت رسیدی بگو: "اللهم انی اتوجه الیک بنبیک نبی الرحمه و اهل بیته الذین اخترتهم علی العالمین. اللهم فذلل صعوبتها و حزانتها و اکفنی شرها، فانک الکافی المعافی الغالب القاهر". آن مرد رفت و سال بعد با مال فراوان خدمت حضرت رسید. امیر المؤمنین (ع) به او فرمود: تو خبر می‌دهی یا من بگویم؟ عرض کرد: شما بفرمایی. حضرت فرمود: وقتی نزدیک شترانت، آنچه گفته بودم گفتی، شتران یکایک آمده، اظهار انقیاد و ذلّت نمودند. عرض کرد: گویا شما با من بوده‌اید، این خبر به عمر رسید مغموم شد. آن مرد همه ساله با اموال و هدایای فراوان خدمت امیر المؤمنین (ع) می‌رسید. آن‌گاه حضرت فرمود: بر هر کس امری مشکل شود، مشکلی در جهت مال یا اهل یا فرزند پیدا نماید، یا از ناحیۀ فرعونی از فرعونیان اشکالی برایش پدید آید و دچار خوب و ترس گردد این دعا را بخواند از آنچه می‌ترسد کفایت گردد، إن شاء الله. در هر حال سخن در این بود که خداوند سبحان این خاندان را علی علمٍ و بعلمٍ، از روی علم بر سایر خلق اختیار نموده؛ چون می‌دانسته شایستگی چنین گزینشی را دارند. امّا اگر نسخۀ زیارت "اِصطَفاکُم لِعِلِمِهِ" باشد، یعنی انتخاب نمود شما را برای علم خودش که مخزن علوم ربّانیه باشید؛ که توضیح آن را می‌توانید از آنچه در شرح جملاتی مانند "خُزّانَ العِلم وَ عَیبَةِ" آورده‌ایم، استفاده کنید.

سید مجتبی حسینی

در کتاب: مقامات اولیا ج 2

"اِصْطَفَيكُمْ بِعِلْمِهِ" [خداوند] شما را از سر دانش خویش برگزید

علم بنده و علم خدا دو مطلب مهم در اینجا مطرح است: یکی موضوع «اصطفی» و برگزیدگی و دیگری موضوع علم خداست. ما واژه علم را زیاد به کار می‌بریم؛ اما بحث علم خدا با علم دیگران فرق دارد. ذات ما چیزی و علم ما چیزی دیگر است؛ یعنی علم ما از ذات ما جداست. ما در یک سری موارد علم داریم و در یک سری موارد دیگر علم نداریم. علم ما محدود است و بر ذات ما افزوده شده است. حتی پیامبر اکرم (ص) با آن عظمت، به خداوند عرضه داشتند: ﴿﴿...رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾﴾ اما این مسائل در مورد خداوند صدق نمی‌کند. حتی شاید بیان این عبارت که «خداوند علم دارد» نادرست باشد، زیرا خدا با آن معنای مستجمع جميع صفات کمال، جدای از علم نیست. علم او بی‌حد و حصر و بی‌نهایت است؛ بنابراین علم خدا، با ذات او یکی است؛ نه اینکه بر ذات خدا افزوده شده یا چیزی جزء ذات اوست. علم و قدرت خدا، خود خداست؛ ولی چون ذهن ما محدود است، وقتی می‌خواهیم صفات خدا را در ذهنمان ترسیم و تحلیل کنیم، می‌گوییم خدا عالم، بصیر، رئوف و لطيف است، اما علم خدا، قدرت خدا و همه صفات الهی مساوی با خود خداست. "...لَيْسَ بَيْنَ اللَّهِ وَ بَيْنَ عِلْمِهِ حَد" حد و مرزی بین خدا و علم او وجود ندارد. به همین دلیل است که علم خدای تبارک و تعالی، بصیر بودن او، لطف او و تمام صفات کمالیه خداوند بی‌حد است، زیرا خدا نامحدود و بی‌منتهاست. کسی در محضر امام صادق(ع) نشسته بود و خواست حرف فاضلانه‌ای بزند؛ گفت: «الحمدلله منتهی علمه» خدا را تا منتهای علمش شکر حضرت شنیدند و فرمودند: چنین نگو؛ برای اینکه علم خدا انتهایی ندارد، چون ذات خدا نامحدود است؛ بنابراین علم خدا هم نامحدود است. هر جا که خدا هست، علم خدا هم هست. هر جا هم که علم خدا هست، خود خدا هم هست. علم خدا، مساوی با ذات خداست و هیچ فرقی با ذات الهی ندارد.

اسم و صفات خدا برای خداوند تبارک و تعالی، اسامی مختلفی بیان شده که خودش آن اسامی را مقرر فرموده است؛ برای آنکه مردم او را بهتر بشناسند. فردی به امام عرض کرد: یابن رسول الله! آیا خدا خودش را می‌شناسد؟ فرمودند: بله. پرسید: به خودش علم دارد؟ فرمودند: بله. پرسید: خدا خودش را چگونه صدا می‌کند؟ فرمودند: "...فَلَيْسَ يَحْتَاجُ أَنْ يُسَمِّيَ نَفْسَهُ وَ لَكِنَّهُ اِخْتَارَ لِنَفْسِهِ أَسْمَاءً لِغَيْرِهِ يَدْعُوهُ بِهَا..." خدا احتیاجی ندارد که خودش، خودش را نام‌گذاری کند؛ این نام‌گذاری برای این است که به آن نام‌گذاری، شناخته و با نام خوانده شود. دعای جوشن کبیر، شامل هزار اسم از اسامی شریفه حضرت حق -جَلَّ و عَلا- است: "اَللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِاسْمِكَ يَا عَاصِمُ يَا قَائِمُ يَا دَائِمُ يَا رَاحِمُ يَا سَالِمُ يَا حَاكِمُ يَا عَالِمُ يَا قَاسِمُ يَا قَابِضُ يَا بَاسِطُ..." وقتی این اسامی را می‌شنوید یا می‌گویید، در واقع معرفتتان را به خدا بیشتر می‌کنید. رازق در خدا، با قادر، عادل، باسط، قابض، اول و آخر مساوی است: ﴿﴿هُوَ الأَوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ...﴾﴾ مهم این است که انسان با کدام وجه از صفات ذات خدا -که بی‌نهایت است- کار دارد. اگر علم می‌خواهد، می‌تواند «یا غفار» هم بگوید، ولی مشخص می‌شود که در همین پایه هم ضعیف است، چرا که اصلاً نمی‌داند چه چیزی را از چه کسی می‌خواهد. با دقت در دعاهای انبیا و ائمه(ع)، می‌فهمیم که ایشان با این معرفت، الله را در هر اسمی کشف می‌کنند؛ لذا با زیارت جامعه کبیره تنها ولایت اهل‌بیت (ع) را نمی‌شناسیم، بلکه توحیدمان هم قوی می‌شود و هرقدر توحیدمان قوی‌تر شود، ولایتمان قوی‌تر می‌شود. اصلاً زیارت جامعه کبیره یک سلوک و مسلک ولایی برای توحید بیشتر است. امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: "اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُتَجَلِّي لِخَلْقِهِ بِخَلْقِهِ ... خَرَقَ عِلْمُهُ بَاطِنَ غَيْبِ السُّتُرَاتِ" شکر خدایی را که برای خلقش به وسیله همین خلقش تجلی کرد و علم او تمام پرده‌های درونی را شکافت. هیچ چیزی بر خدا پنهان نیست؛ حتی اگر چیزی خلق نشدنی و اتفاق نیفتادنی هم باشد، خدا به آن علم دارد، چون علم خدا بر اساس آیات و سنت‌هایی است که خودش خلق فرموده است. پرسیدند: اگر چیزی خلق نشده باشد، خدا به آن علم دارد؟ فرمودند: اگر خلق نشده باشد هم خدا علم دارد. وقتی انسان می‌گوید خدا «رازق»، «قادر» و «محیی» است، دیگر بت نمی‌پرستد. نوع اعتقادات انسان به طور مستقیم در زندگی و شخصیتش تأثیر دارد.

معرفت رتبه‌بندی افراد بشر، وابسته به رتبه‌بندی معرفتشان به معبود است. پیامبر اکرم (ص) از همه بالاتر هستند، چون معرفتشان به خدا، از همه متعالی‌تر است. اگر وجود ما از معرفت خدا سرشار شود، خود ما هم خدایی می‌شویم. هرقدر معرفت و شناخت از خدا بیشتر باشد، انسان متعالی‌تر می‌شود و بقیه چیزها در مقابلش کوچک و کوچک‌تر می‌شوند. سیدالشهدا (ع) خیلی ظریف می‌فرمایند: چون خدا دارد هرچه را که بر من فرود می‌آید، می‌بیند، مسئله برایم کوچک می‌شود. "هَوَّنَ عَلَيَّ مَا نَزَلَ بِي أَنَّهُ بِعَيْنِ اللَّهِ" دلیل اینکه در حوادث، بسیار دچار تغییر می‌شویم این است که اتصالمان به مبدأ قوی، ضعیف است. ﴿﴿وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا...﴾﴾ کسی که از ذكر من اعراض کند، زندگی‌اش تنگ می‌شود. درست است که همه می‌گویند خدا واحد است؛ اما شناخت واقعی ما از این خدای واحد چقدر کم است! قرآن می‌فرماید: ﴿﴿...هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ...﴾﴾ آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند مساوی هستند؟ آیه نمی‌گوید دانسته‌هایشان با هم مساوی نیست، بلکه می‌فرماید خود کسی که می‌داند با کسی که نمی‌داند، مساوی نیست، بنابراین هرقدر علم و معرفتتان به خدا بیشتر شود، متعالی‌تر شده‌اید. مهم‌ترین هدف انبیا این بوده که این معرفت را به ما بدهند. دین اگر از توحید و معرفت خدا خالی شود، تنها مجموعه‌ای از بخشنامه‌های بی‌خاصیت است. جوهر و روح دین، ارتباط با خداست و اولین قدم ارتباط با خدا، معرفت اوست. خاصیت عبادت، ایجاد معرفت به خداست و رابطه ما با اهل‌بیت (ع)، معرفت خدا را در دل ما زنده می‌کند.

اصطفی این فراز زیارت می‌فرماید خداوند با علم، ائمه (ع) را برگزید. آن وجهی از خدا که ایشان را برگزید، علم او بود و این بزرگواران ثمره علم خدا هستند. خالص یک شیء را «مصطفی» می‌گویند. قرآن درباره حضرت مریم (س) می‌فرماید: ﴿﴿...يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِينَ﴾﴾ و درباره گزینش ملائکه و انسان می‌فرماید: ﴿﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلا وَمِنَ النَّاسِ...﴾﴾ با اینکه ملائکه عنصر و وجود گزینش شده‌ای هستند، در آنها هم اصطفی و گزینش انجام می‌شود. همین‌طور با وجود اینکه خود انسان نسبت به بقیه خلقت برگزیده است، باز هم عده‌ای را به عنوان پیامبران اصطفی و برگزیده می‌کند که: ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾﴾ به موسی (ع) می‌فرماید: من تو را بر مردم، به رسالاتم و به کلامم برگزیدم. ﴿﴿...إِنِّي اصْطَفَيْتُكَ عَلَى النَّاسِ بِرِسَالاتِي وَبِكَلامِي...﴾﴾ آنها برای بار سنگینی که خدا بر عهده‌شان نهاده است، اصطفی و برگزیده شده‌اند. خدا به موسی (ع) می‌فرماید: ﴿﴿وَاصْطَنَعْتُكَ لِنَفْسِي﴾﴾

خدا هدایت مردم را به دست موسایی می‌سپارد که برگزیده اوست. خداوند به پیامبر (ص) فرمود: ﴿﴿يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَلِيلا * نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِيلا * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا * إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلا ثَقِيلا * إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْءًا وَأَقْوَمُ قِيلا﴾﴾

مراتب ذاتی انبيا و خصوصا ائمه (ع) قابل قیاس با کسی نیست. آنها اصطفی و برگزیده شده‌اند. سپس خدا بین همه کسانی که اصطفی شده‌اند، عده دیگری را هم اصطفی می‌کند. روایتی از امام کاظم (ع) نقل شده که فرمودند: ائمه (ع) از انوار خلق شده‌اند و در مرتبه اعلى و دور از ناپاکی و نجاست، از پشتی به پشتی، از صلبی به صلبی و از رحمی به رحمی منتقل شده‌اند، چرا که آنها برگزیده برگزیدگان هستند. خداوند ایشان را برای خود برگزید، چرا که خداوند دیده و درک نمی‌شد و کیفیت دینش شناخته نمی‌شد. پس اینان سخنگو و مبلغ او هستند.

نور ائمه (ع) در همه ادوار بوده است؛ مثل قناتی که از سر کوه تا مظهر قنات، از زیر کوه و زمین جاری است، ولی همه نمی‌دانند. در بعضی نقاط، چاهی ایجاد شده و از آن آب برمی‌دارند. جایی هم مظهر قنات می‌شود. در دوره‌ای پیامبر خاتم (ص)، در زمان دیگری امیرالمؤمنين (ع) و سایر معصومین (ع) مظهر قنات بوده‌اند، اما نور و وجودشان همیشه بوده است. معصومین (ع) وجه الله هستند. اگر خداوند این انوار را خلق نمی‌کرد، مظهرش کشف نمی‌شد.

سید علی حسینی میلانی

در کتاب: با پیشوایان هدایتگر جلد 2

"المُصطَفَونَ"؛ گواهی می‌دهم که شما برگزیدگان هستید. ائمّه (ع) برگزیدگان هستند؛ کسانی که اصطفاء، انتخاب، اجتباء و اختیار شده‌اند. این واژگان تا حدودی مترادف هستند، اگر بخواهیم ترادف در لغت عرب را منکر بشویم، اختلافات و تمایزاتی باید تصوّر بکنیم و اگر به ترادف قائل باشیم این گونه خواهد بود که خداوند متعال ائمّه اطهار (ع) را انتخاب و اختیار کرده است. دربارۀ کلمه «المصطفون» آیات متعددی داریم و در این زمینه احادیثی نیز نقل شده است که پیش‌تر برخی از احادیث صحیح را از کتاب‌های اهل تسنّن و صحیحین نقل کردیم. در آیه‌ای می‌خوانیم: ﴿﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَىٰ عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَىٰ ۗ آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾﴾؛ به راستی منظور از عباد، چه کسانی هستند؟ نظیر این را در آیه دیگر می‌فرماید: ﴿﴿بَل عِبادٌ مُکرَمُونَ﴾﴾؛ عباد مکرم چه کسانی هستند؟ در آیۀ دیگری می‌فرماید: ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾﴾؛ و در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾﴾؛ سپس این کتاب را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم. در تفاسیر آمده است که منظور آل محمّد (ع) هستند. سدیر گوید: امام باقر (ع) درباره آیه ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ﴾﴾ فرمود: نحن منهم و نحن بقیّة تلک العترة؛ ما از آن‌ها هستیم و ما یادگار آن عترتیم. و بنا به روایتی، منظور ال ابراهیم هستند و یا مستقلاً در خود آیه عنوان «آل محمّد» وجود داشته است که روایاتی در این زمینه نقل شده است. البته اگر ظاهر این روایات را اخذ بکنیم، شبهۀ تحریف قرآن پیش می‌آید، ولی این آیه و نظیر آن در آیات قرآن مجید کم نیستند که نامی از امیرالمؤمنین، یا از اهل بیت(ع) و یا از آل محمّد و یا امثال آن‌ها آمده است. هشام بن سالم گوید: "سألت أبا عبدالله(ع) عن قول الله ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا﴾﴾. فقال: هو آل إبراهیم و آل محمّد علی العالمین فوضعوا اسماً مکان اسم"؛ از امام صادق (ع) از این فرمایش خدای تعالی پرسیدم؟ فرمود: همان آل ابراهیم و آل محمّد هستند که بر جهانیان برتری داده شدند؛ پس نامی را مکان نام دیگر قرار دادند. در روایت دیگری ایّوب گوید: سمعنی أبو عبدالله(ع) و أنا أقرأ: ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾﴾ فقال لی: «و آل محمّد»، کانت فمحوها و ترکوا آل إبراهیم و آل عمران؛ در حالی که این آیه را می‌خواندم امام صادق (ع) به من فرمود: «و آل محمّد» نیز در آن بوده است؛ آن را حذف کردند و آل ابراهیم و آل عمران را باقی گذاردند. امّا علمای ما این روایات را به نحوی تفسیر و یا تأویل نموده و یا به عنوان شأن نزول ذکر می‌کنند که بر تحریف قرآن دلالت نکند؛ چرا که باید قرآن را از تحریف در الفاظ، از زیادی و یا نقصان منزّه بدانیم. درباره آیۀ مبارکه ﴿﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾﴾؛ نیز روایات فراوان آمده است. در بصائر الدرجات آمده است که امام باقر (ع) فرمود: هی فی ولد علیّ و فاطمة علیهم السلام؛ این آیه درباره فرزندان علی و فاطمه (ع) نازل شده است. و در کتاب الکافی از امام باقر(ع) در ذیل ادامۀ آیه شریفه ﴿﴿فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ﴾﴾ می‌فرماید: "السابق بالخیرات: الإمام، و المقتصد: العارف للإمام، و الظالم لنفسه، الّذی لا یعرف الإمام"؛ امام، همان شتاب کننده به نیکی هاست، معتدل و میانه‌رو کسی است که حق امام را بشناسد و ستمگر به خویش کسی است که امام را نشناسد. در این زمینه روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که بعضی ادّعا کردند که این آیه در فاطمیان ظهور دارد. زیدیه ادّعا کرده‌اند که این آیه دربارۀ آن‌ها نازل شده است، امام صادق(ع) می‌فرماید: چنان که تو پنداری نیست. کسی که شمشیر کشد و مردم را به مخالفت فرا خواند در این ایه داخل نیست. عرض کردم: پس ستمگر به خویشتن کیست؟ فرمود: کسی است که در خانه بنشیند و حق امام را نشناسد و معتدل و میانه‌رو کسی است که حق امام را بشناسد و شتاب کننده به نیکی‌ها، امام است.

در روایت دیگری امام کاظم(ع) می‌فرماید: "فنحن الّذین اصطفانا الله عزوجل و أورثنا هذا الّذی فیه تبیان کلّ شیء"؛ ما همان کسانی هستیم که خدای تعالی برگزیده و این کتاب را به ارث بخشیده است؛ کتابی که در آن همه چیز بیان شده است. در روایت دیگری راوی درباره این آیه از امام رضا(ع) می‌پرسد، حضرت می‌فرماید: منظور فرزندان حضرت فاطمه (س) می‌باشند و منظور از شتاب‌کنندگان به نیکی‌ها امام و میانه‌رو کسی است که امام را بشناسد و ستمگر به خویشتن کسی است که امام را نمی‌شناسد. هم چنین از دیگر ائمه(ع) روایاتی نقل شده که این آیه درباره آن بزرگواران است. در الاحتجاج آمده است که ابوبصیر گوید: از امام صادق(ع) درباره آیه شریفه ﴿﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا...﴾﴾ پرسیدم. فرمود: نظر تو چیست؟ عرض کردم: بندگان برگزیده فقط فرزندان حضرت فاطمه(س) هستند. فرمود: امّا آن گروه از فرزندان حضرت فاطمه(س) که دست به شمشیر برده و با گمراهی مردم را به سوی خود فرا می‌خوانند و دیگر مردمان، مشمول این آیه شریفه نمی‌شوند. گفتم: چه کسانی شامل این آیه می‌شوند؟ فرمود: منظور از ستم‌گر به خود کسی است که مردم را نه به گمراهی فرا می‌خواند و ه به هدایت دعوت می‌کند و میانه‌رو از ما اهل بیت کسی است که حق امام را به خوبی بشنسد و سبقت گیرنده به نیکی‌ها، همان امام است. در المناقب ابن‌شهرآشوب آمده است: امام صادق(ع) فرمود: "نزلت فی حقنا و حق ذریّاتنا خاصّة"؛ این آیه به خصوص در حق ما و حق فرزندان ما نازل شده است. در مورد دیگری می‌فرماید: "هی لنا خاصّة و إیّانا عنی"؛ این آیه در خصوص ماست و فقط ما منظور شده‌ایم. در روایت دیگری امام باقر (ع) می‌فرماید: "هم آل محمّد(ع)"؛ آنان همان آل محمّد (ع) هستند. بنابراین روایات، این آیه دربارۀ اهل بیت (ع) می‌باشد؛ یعنی کلمه «المصطفون» در زیارت جامعه به این آیه اشاره دارد. اصطفاء در لغت راغب اصفهانی در معنای واژۀ «اصطفی» مطلب لطیفی دارد. وی می‌گوید: "و اصطفاء الله بعض عباده قد یکون بإیجاده تعالی إیّاه صافیاً عن الشوب الموجود فی غیره، و قد یکون باختیاره و بحکمه و إن لم یتعرّ ذلک من الأوّل"؛ خداوند متعال کسانی را که اصطفاء و اختیار می‌کند، دو قسم هستند: یک قسم کسانی هستند که از اول پاک و پاکیزه خلق کرده است؛ اصلاً از اول آن‌ها را چنین خلق می‌کند... . اگر این کلام تمام باشد، معلوم می‌شود که وجود ائّمه (ع) و اصل خلقتشان با خلقت دیگر مردم تفاوت دارد. فخر رازی در تفسیر خود در ذیل آیۀ اصطفاء از حلیمی که یکی از بزرگان محدّثان و مفسّران پیشین اهل سنّت است، کلام جالب مفصّلی نقل می‌کند که او بر این معنا برهان اقامه می‌کند که وجود انبیا و اصل خلقتشان، از نظر روحی و جسمی با دیگر مردم متفاوت است. اصلاً اصل آفرینش آن‌ها فرق می‌کند. و کلام راغب اصفهانی به همان مطالب اشاره دارد. اگر این نظریه به اثبات برسد، انصافاً مطالب جالبی خواهد بود، ممکن است به راحتی نتوانیم بپذیریم که اصلاً خلقت آن‌ها با خلقت ما فرق می‌کند؟ یا این که لازمه آن شبهه جبر می‌باشد؛ ولی اگر آن مطالب تمام باشد، شبهه جبر هم جواب دارد. بنابراین، کسانی را که خدای متعال برگزیده، از همان اوّل، از همه شوب‌ها پاک و پاکیزه و طاهر و مطهّر هستند. شوب‌ها عبارت از شک، شبهه، جهل و انواع و اقسام ادناس و ارجاس است که در آیه تطهیر می‌فرماید: ﴿﴿لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ﴾﴾». یعنی «رجس» به هر معنایی که باشد، از اهل بیت (ع) «اذهاب» شده و این به معنای رفع بعد الوجود نیست، بلکه دفع است. پس معلوم می‌شود که این کلام، به قرآن برمی‌دد و ادلّه و براهین ما نیز در خصوص ائمّه (ع) تمام می‌شود. البته انبیا نیز همین طور هستند و مقام عصمت را دارند. فخر رازی در ادامه، کلام حلیمی را نقل می‌کند که حضرت علی (ع) فرمود: علّمنی رسول (ص) ألف باب من العلم و استنبطت من کلّ باب ألف باب؛ رسول خدا (ص) هزار باب از علم را به من تعلیم داد و از هر بابی نیز هزار باب استنباط کردم. آری، این بزرگواران موجودات خاصّ استثنایی هستند. از طرفی دلالت کلمه «اصطفاء» بر افضلیت واضح است، در تفسیر طبری آمده است: امام حسن (ع) درباره این آیه فرمود: خدای تعالی آنان را به تمامی مردم با قرار دادن نبوّت در آنان، برتری داد؛ چرا که آنان همان انبیای پرهیزگارند که مطیع پروردگارشان می‌باشند.

از طرف دیگر اگر کلمه «العالمین» عالم علوی را نیز در بر بگیرد، این آیه مبارکه از دلایل افضلیّت ائمّه (ع) از فرشتگان حتی فرشتگان مقرّب خواهد بود. نکته سوم. اعلم بودن اهل بیت نکته سوم این که آیۀ مبارکه ﴿﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ ...﴾﴾ بر اعلمیّت دلالت می‌کند، زیرا اگر منظور از «کتاب»، قرآن مجید باشد، قرآن اشرف کتاب‌های آسمانی است. آن‌چه در آن کتب بوده در قرآن موجود است. پس کسی که وارث قرآن می‌شود از کسانی که صاحبان کتا‌ب‌های پیشین بوده‌اند، افضل و اعلم خواهد بود. و اگر منظور از «کتاب»، چیز دیگری باشد که قرآن نیز در ضمن آن باشد، دلالت بهتر خواهد بود. و در نتیجه ائمّه (ع) از همه پیامبران الاهی، غیر از پیامبر اکرم (ص) به طور مطلق اعلم و افضل خواهند بود. در کتاب غایة المرام در ذیل آیه «اصطفاء» روایات مفیدی نقل شده است. ابواسحاق ثعلبی از مفسّران بزرگ قرن چهارم در تفسیر خود به سند از اعمش از ابی واثل نقل می‌کند: در مصحف عبدالله بن مسعود خواندم که نوشته بود: «همانا خداوند آدم، نوح، آل ابراهیم» و آل محمّد (ع) را بر تمام عالمیان برتری داد».

البته ما این روایت‌ها را به گونه‌ای توجیه می‌کنیم که بر تحریف قرآن مجید دلالت نکنند. در این زمینه از طرق ما نیز روایات متعددی نقل شده است. برای نمونه، شیخ طوسی رحمه الله در الامالی به سند روایت می‌کند که راوی گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که این گونه قرائت کرد: ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ﴾﴾ "و آل محمّد" ﴿﴿عَلَى الْعَالَمِينَ﴾﴾؛ "قال: هکذا نزلت"؛ و فرمود: این آیه این گونه نازل شده است. شیخ طبرسی رحمه الله نیز در مجمع البیان می‌نویسد: و در قرائتی که از اهل بیت (ع) وارد شده، آمده است: «و آل محمّد علی العالمین». یکی از وجوه این گونه روایات اختلاف قرائات است. عیّاشی نیز در تفسیر خود روایتی را نقل می‌کند که هشام بن سالم گوید: از امام صادق (ع) از این فرمایش خدای تعالی که ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا﴾﴾ پرسیدم. فرمود: همان آل ابراهیم و آل محمّد هستند که بر جهانیان برتری داده شدند؛ پس نامی را مکان نام دیگر قرار دادند.

ذکر این نکته جالب است که در احادیث پیامبر اکرم(ص) تأکید شده که به هنگام صلوات «آل محمّد» را هم بگویید و از صلوات بی ذکر «آل» نهی فرموده‌اند، از جمله این حدیث است که: لا تصلّوا علیّ الصّلاة البتراء؛ بر من صلوات و درود ناقص نفرستید. بعضی از مخالفان اهل بیت رسول الله می‌گویند: مراد از «آل محمد» اُمّت محمّد (ص) می‌باشد؛ ولی در عین حال به هنگام صلوات بر پیامبر اکرم، «و آله» را نمی‌گویند. روایت جالبی درباره آل محمّد از امام صادق(ع) نقل شده است. ابوعمرو زبیری از آن حضرت می‌پرسد: چه دلیلی از قرآن دارید که آل محمّد، اهل بیت او هستند؟ فرمود: خداوند در قرآن می‌فرماید: «به راستی خداوند آدم، نوح، آل ابراهیم، آل عمران و آل محمّد را بر تمام جهانیان اختیار کرد و برگزید» آیه چنین نازل شد. «آن‌ها فرزندان و خاندانی بودند که بعضی از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند شنوا و داناست» و ذریّه از هر قومی جز فرزندان ایشان از صلب آن‌ها نخواهد بود. و فرمود: «ای آل داوود –و آل عمران و آل محمّد- شکرگزاری کنید؛ ولی عدّة کمی از بندگان من شکرگزارند».

بنابراین، از آیۀ مبارکۀ ﴿﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ﴾﴾ اعلم بودن اهل بیت –علاو بر عصمت و افضلیّت آن بزرگواران- به دست می‌آید. ما پیش‌تر گفتیم که «اصطفاء» به برکت عبودیّت است و این چیزی است که در آیات قرآن نیز آمده است، آن جا که می‌فرماید: ﴿﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَىٰ عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَىٰ﴾﴾؛

روی عبودیّت تأکید شده؛ چرا که عبودیّت مقدّمۀ رسیدن به کمالات و مقامات است؛ یعنی از این جا باید شروع کرد و راه این است. آن بزرگواران قبل از رسیدن به آن مقامات و بعد از رسیدن نیز عبد بود و به عبادت مشغول بودند، به آیۀ مبارکۀ: ﴿﴿وَلَهُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَمَنْ عِندَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ﴾﴾؛

و آن‌چه در ذیل آمده، توجّه کنید، آن جا که امام(ع) به مفضل بن عمر می‌فرماید: "و یحک یا مفضّل! ألستم تعلمون أنّ «من فی السماوات، هم الملائکة، و «من فی الارض» هم الجانّ و و البشر و کلّ ذی حرکة، فمن الّذین فیهم و مَن عنده الّذین قد خرجوا من جمله الملائکة. قال المفضّل: من تقول یا مولای! قال: یا مفضّل! و من نحن الّذین کنّا عنده، و لا کون قبلنا و لا حدوث سماء أرض و لا ملک و لا نبّی و لا رسول... ." اگر ما گفتیم ائمه (ع) عبد هستند، ولی عبادی که خداوند متعال به برکت عبودیّتشان این‌ها را به این‌جا رسانده است، آیا این را غلو می‌گویند؟

سید علی حسینی میلانی

در کتاب: با پیشوایان هدایتگر جلد 2

"اِصطَفاکُم بِعِلمِهِ"؛ گواهی می‌دهم که خدا شما را به علم خود برگزیده است. این ابتدای یکی از فرازهای شهادت ثالثه است که هر یک از این فرازها بر پاره‌ای از خصائص ائمّه مشتمل است و هر کدام نکته‌ای دارد. نکته‌ای که در این عبارت و همۀ جمله‌های این فراز وجود دارد این است که اوصاف، شئونات و خصائص ائمّه (ع) از خداوند متعال است؛ زیرا چنان که ملاحظه می‌کنید هر جمله‌ای فعل است و فاعل، ذات باری تعالی است. این گونه تعبیر صریح است در این که هر چند این اوصاف، منازل و مقامات به ائمه اختصاص دارد، اما از ناحیۀ خداوند متعال است که او خواسته است که آن بزرگواران را با این خصوصیات و اختصاصات قرار دهد. بنابراین، نه تنها هیچ وجهی برای غلو در این تعابیر وجود ندارد؛ بلکه احتمال آن نیز نمی‌روند. کلمۀ «اصطفاء» پیش‌تر گفتیم که کلمۀ «اصطفاء» به معنای انتخاب و جدا کردن است که خداوند متعال به سبب علم خود، ائمه(ع) را از حیث شأن و منزلت از دیگران جدا کرده و به آنان مقام خاصّی داده که به دیگران نداده است. توضیح این مطلب چنین است که خداوند متعال، آفریدگار بشر است و از همان لحظۀ آفرینش از همۀ اوصاف و اخلاق و حالات او به طور کامل با خبر است. در قرآن مجید می‌فرماید: ﴿﴿أَلَا يَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَهُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ﴾﴾؛ آیا می‌شود خدای لطیف و خبیر به همۀ اشیا از اموری که به مخلوقاتش مربوط است بی‌خبر باشد؟ پس او می‌داند که چه خلق کرده و از جمیع ابعاد و احوال اختیاری هر یک از افراد با خبر است. از این رو به سبب همین علم و با توجّه به حالاتشان به آن‌ها مراتب قرب می‌دهد که هر کس در این مسیر بیشتر کار کرده باشد، البته قرب و منزلتش بیشتر خواهد بود؛ ولی ائمّه (ع) به مرتبه‌ای رسیدند که از دیگران ممتاز شدند؛ یعنی صاحب خصوصیتی شدند که برای دیگران حاصل نشده است. بنابراین، خداوند متعال به علم خود به حالات، صفات و عبادات ائمه(ع) آن‌ها را اصطفاء کرد و چنین مقامی به آنان عطا فرمود. در این جا دو نکته قابل ذکر است: نخست آن که ائمه(ع) مثل دیگر افراد بشر مخلوق خدا هستند. دوم آن که هر یک از افراد بشر می‌توانند با اختیار خود راه صحیح قرب به خداوند متعال را پیدا کرده و در آن راه حرکت کنند. با توجه به این دو نکته بیان سه مطلب ضروری است: مطلب یکم. چند شرط بیان می‌شود:

1. در یافتن راهِ صحیح قرب، علم و آگاهی به راه است، که انسان راه را پیدا بکند و عوضی نرود و یا بدون پیدا کردن راه، حرکت نکند.
2. عبادت و بندگی صادقانه و پیشرفت در این راه است.
3. این است که این حرکت، از روی اختیار باشد.
4. وقتی چنین شد ناگزیر مراتب اشخاص مختلف خواهد بود.
5. به مقتضای ادلّۀ فراوان از کتاب و سنّت و دقّت در احوالات ائمه(ع) روشن می‌شود که این بزرگواران نزد خداوند متعال به مرتبه‌ای رسیده‌اند که فوق همۀ مراتب است.

گفتنی است که این بحث می‌تواند از بحث عصمت جدا باشد که ائمّه (ع) با اختیار خود معصوم هستند. خداوند منّان در آیۀ مبارکه‌ای می‌فرماید: ﴿﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾﴾؛

اصطفائ و اختیار اینان از ناحیۀ خداوند متعال است و این فعل به خداوند متعال نسبت داده شده است. امّا در ذیل می‌فرماید: ﴿﴿وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾﴾؛ یعنی علم خداوند متعال در این اصطفاء دخیل است. در آیۀ مبارکه دیگری می‌فرماید: ﴿﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ * يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۗ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾﴾؛

بنابراین، درست است که اصطفاء از خداوند متعال و فعل الاهی است و به خداوند متعال نسبت داده شده؛ امّا اصطفاء او از روی علم و به برکت عبودیّت بوده است که گفتیم، راه را پیدا کرده و در آن راه حرکت کنند. شاهد بر این مطلب در آیات و روایات فراوان است. در مباحث پیش‌تر نیز مقداری بیان شد. در آیۀ مبارکۀ دیگری در خطاب به رسول الله (ص) می‌خوانیم: ﴿﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَىٰ أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا﴾﴾؛

بنابراین آیه، تهجّد مقدّمۀ مقام محمود می‌شود، هم‌چنین در این آیه‌ای که می‌خوانیم تأمّل کنید! خداوند متعال می‌فرماید: ﴿﴿وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَالْأَبْصَارِ * إِنَّا أَخْلَصْنَاهُم بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ * وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ﴾﴾؛ در این آیه از آغاز، عبودیّت چنین بندگانی ذکر شده، تا آن جا که می‌فرماید: ﴿﴿أَخْلَصْنَاهُم﴾﴾ و این مطلب بسیار مهمی است. در آیۀ دیگری می‌فرماید: ﴿﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾﴾؛ در این آیه، اصطفاء از بین بندگان است و همان گونه که بیان شد مراتب عباد مختلف است؛ ولی کسانی هستند که در این مسیر گام برداشته و پیش رفته‌اند تا خداوند متعال آن‌ها را از عباد، اصطفاء کرده و آن‌ها را وارثان کتاب قرار داده که همان اهل بیت پیامبر اکرم(ع) هستند. آن چه آوردیم خلاصۀ شرح این جمله بنابر نسخۀ "اصطفاکم بعلمه" بود. امّا بنابر نسخۀ "اصطفاکم بعلمه" معنای دیگری خواهد داشت، در این معنا خداوند متعال ائمّه را به جهت این که وعاء علم خود باشند، برگزیده، حال باید ملاحظه کرد:

1. در بین این همه خلایق از اوّلین و آخرین انتخاب ائمه(ع) چه دلالتی دارد؟
2. انتخاب کننده خداوند خالق لطیف خبیر حکیم است.
3. برای این که ظرف علم الاهی باشند انتخاب شده‌اند.
4. علم خداوند متعال که قابل حدّ و حصر نیست.
5. علم، کمالی است که بالاتر از آن کمالی نیست؛ بلکه بازگشت همۀ کمالات به علم است.

در این جا فقط به ذکر دو مطلب اکتفا می‌کنیم: مطلب اوّل. شواهد بر این که ائمّه (ع) وعاء علم الاهی هستند از قرآن و روایات بسیار است، از جمله روایاتی که در ذیل آیۀ مبارکۀ ﴿﴿وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُّبِينٍ﴾﴾؛ آمده است: هنگامی که این آیه بر پیامبر خدا(ص) نازل شد، ابوبکر و عمر برخاستند و گفتند: ای رسول خدا! منظور تورات است؟ فرمودند: نه. گفتند: منظور انجیل است؟ فرمود: نه. گفتند: منظورقرآن است؟ فرمودند: نه. در این هنگام امیر مؤمنان (ع) آمدند، پیامبر خدا (ص) به آن حضرت اشاره کردند و فرمودند: منظور همین شخص است؛ او امامی است که خداوند متعال علم و دانش همه چیز را در او احصا کرده است.

و از جمله روایاتی است که در ذیل آیۀ مبارکۀ ﴿﴿قُلْ كَفَىٰ بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ﴾﴾ آمده است، که در شرح «و خزّان العلم» به برخی از آن‌ها اشاره شد. مطلب دوم. خداوند متعال و رسول اکرم(ص) معلّم امامان هستند؛ به این صورت که علم رسول الله از خداوند متعال است که فرمود: ﴿﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَىٰ ...﴾﴾؛ و هم‌چنان که به رسول الله (ص) فرمود: ﴿﴿وَكَذَٰلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا ۚ مَا كُنتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَٰكِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِي بِهِ مَن نَّشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا ۚ وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴾﴾؛ هم‌چنین فرمود: ﴿﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾﴾؛ و ائمه(ع) فرمودند: به خدا سوگند، همه علم کتاب در نزد ماست.

و نیز آنان از رسول الله (ص) اخذ کرده‌اند که خود حضرت فرمودند: "معاشر الناس! ما من علم إلّا و قد أحصاه الله فی، و کلّ علم علمت فقد أحصیته فی إمام المتّقین، و ما من علم إلّا علمته علیّاً و هو الإمام المبین" علّمنی رسول الله (ص) ألف باب من العلم یفتح لی من کلّ باب ألف باب؛ رسول خدا (ص) هزار باب از ابواب علم را به من آموخت که از هر بابی، هزار باب برایم گشوده می‌شود. حال، ملاحظه کنید حضرت امام رضا(ع) دربارۀ امام و امامت چه می‌فرمایند: "الإمام.... مخصوص بالفضل کلّه من غیر طلب منه و لا اکتساب، بل اختصاص من الفضل الوهّاب..... إنّ العبد إذا اختاره الله عزوجل لاُمور عباده، شرح صدره لذلک و أودع قلبه ینابیع الحکمة و ألهمه العلم إلهاماً، فلم یعی بجواب و لا یحیر فیه عن الصواب..... یخصّه الله بذلک لیکون حجّته علی عباده و شاهده علی خلقه".

ص75 تا 83