انتقام: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۷ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۵۷

انتقام به معنی کیفر دادن و تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر است که گاهی به انسان و گاهی به خدا نسبت داده می‌‌شود. انتقام به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‌‌شود، همچنین بهره وری از حس انتقام‌گیری به تناسب مورد و کیفیت احکام، وجوه گوناگونی دارد که می‎‌توان آن را به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم کرد.

چیستی انتقام

انتقام در لغت به معنای انکار کردن^[۱]، کیفر دادن^[۲] و مؤاخذه همراه با کراهت و مبالغه در کیفر و عقوبت^[۳] آمده است^[۴] و در اصطلاح به تلافی کردن بدی به همان اندازه یا بیشتر گفته می‌‌شود^[۵].

انتقام در قرآن

انتقام در قرآن با واژه‌‎های "نقم" و مشتقات آن، ۱۷ بار به‌ کار رفته است که این دسته از آیات بیشتر مربوط به انتقام الهی^[۶] (ذو انتقام)^[۷] و برخی نیز مربوط به انتقام بشر^[۸]؛ ﴿وَمَا نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلَّا أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ﴾^[۹] است و برخی تعبیرهای دیگر قرآن در مورد انتقام عبارت‌اند از: انتصار^[۱۰]؛ تشفی دل^[۱۱]؛ مقابله به مثل^[۱۲] و قصاص^[۱۳]^[۱۴] انتقام گاهی به انسان و گاهی به خداوند نسبت داده ‌شده است؛ انتقام خداوند به معنای کیفر دادن گناهکاران براساس حق و عدالت است، ولی انتقام‎‌های بشری بیشتر تلافی در آوردن است که در ضمن تلافی گاه از حدّ اعتدال بیرون رفته و مرتکب کار ناروا و خلاف حق می‎‌شوند^[۱۵]. انتقام بشری به دو قسم فردی و اجتماعی تقسیم می‎‌شود که انتقام فردی بیشتر برخاسته از احساس و به قصد تشفی دل است، ولی انتقام اجتماعی بیشتر در قلمرو وظایف حکومت است و در قالب قصاص و مجازات صورت می‎‌گیرد و غالباً مبتنی بر عقل و به قصد حفظ نظامِ، اصلاح و تربیت افراد جامعه و بستن راه‌‎‎های ناامنی در اجتماع است^[۱۶]^[۱۷]

اقسام انتقام

حس انتقام‌گیری یک اصل حیاتی است که خداوند آن را در وجود همۀ انسان‌‎ها حتی برخی حیوانات به ودیعۀ نهاده است و استفاده از این حس به تناسب مورد و کیفیت و مقدار استفاده از آن، احکام و وجوه گوناگونی دارد، به همین دلیل به انتقام پسندیده، مباح و ناپسند تقسیم می‌شود^[۱۸].

انتقام پسندیده

در اسلام اگر ظلم و بدی متوجه حقوق عموم بوده و گرفتن انتقام موجب جلوگیری از ظلم، فساد و ناامنی در جامعه گردد، لازم بلکه بر آن تأکید شده است و آیۀ ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ﴾^[۱۹] بر این نوع انتقام اشاره دارد و انتقامی که در قیام جهانی حضرت مهدی (ع) از آن یاد می‎‌شود نیز انتقام پسندیده و لازم است و با استفاده از روایات، از دشمنان خداوند، قاتلان امام حسین (ع) پیامبر (ص)، اهل بیت (ع) و همۀ ستمدیدگان تاریخ انتقام می‌‌گیرد و به همین علت یکی از القاب آن حضرت منتقم است^[۲۰].

انتقام مجاز

در اسلام اگر ظلم و ستم متوجه شخص انسان بوده و انتقام گرفتن او پیامدی برای دیگران نداشته باشد این کار جایز و روا خواهد بود و البته گرفتن انتقام از بدی‌ کننده به طور مطلق و در همۀ موارد روا نیست، بلکه در مواردی که اسلام آن را روا دانسته جایز است^[۲۱]، برخی از این موارد عبارت‌اند از:

مورد استهزا قرار گرفتن: ﴿إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ﴾^[۲۲]؛^[۲۳]
کشته شدن انسانی یا وارد شدن جراحتی بر او: ﴿أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَينْ‏َ بِالْعَينْ‏ِ وَ الْأَنفَ بِالْأَنفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنّ‏ِ وَ الْجُرُوحَ قِصَاصٌ﴾^[۲۴]؛
مُثله شدن (قطع شدن گوش، چشم و بینی توسط فرد دیگر) چه فرد مثله شده زنده باشد یا مرده: ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ﴾^[۲۵]. همچنین جواز انتقام در مورد آیۀ ﴿الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ﴾^[۲۶] نیز قابل استفاده است^[۲۷].

در انتقام مجاز اسلام عفو را از انتقام بهتر دانسته و کسانی را که از حقوق خویش بگذرند مستحق پاداش و اجر الهی دانسته است: ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَيْهِمْ مِنْ سَبِيلٍ﴾^[۲۸] و در روایات نیز آمده است که پیامبر هیچ‎‌گاه برای حق شخصی از کسی انتقام نگرفت^[۲۹] مگر اینکه محرمات الهی هتک می‌‎گردید^[۳۰] و نیز آیۀ ﴿قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ﴾^[۳۱] به گذشت یوسف (ع) از ظلم برادرانش و حتی سرزنش نکردن آنها اشاره دارد^[۳۲] و اسلام نه تنها مؤمنان را به عفو و گذشت از حق خویش فرا می‎‎خواند بلکه به مؤمنان سفارش می‌‎کند بدی را با خوبی پاسخ دهند نه با بدی: ﴿وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ﴾^[۳۳]. انتقام مجاز شرایطی دارد مانند:

رعایت اعتدال و حدود الهی: اگر فرد در گرفتن انتقام از حدّ اعتدال تجاوز کند ظالم شمرده شده و مورد خشم خداوند قرار خواهد گرفت^[۳۴].
یاری خواستن از دیگران و قانون در برخی موارد از جمله قصاص: فرد ستمدیده باید برای گرفتن حق خویش به خاطر جلوگیری از هرج و مرج از دیگران و قانون یاری طلبد^[۳۵].

انتقام مذموم

در اسلام انتقام برخاسته از تعصب‌‎های جاهلانه، دشمنی‌‎های نابجا و همراه با تجاوز و تعدی ناروا و ناپسند است؛ زیرا در این انتقام‌‎ها نه تنها حقی به دست نیامده و ظلمی برطرف نمی‌‎گردد، بلکه خود موجب پایمال شدن حقوق دیگران و منشأ ظلم و فساد می‌‎شود و این امر مذمومی است^[۳۶]. قرآن کریم در آیات متعدد به برخی از این‎‌گونه انتقام‎های ناروا اشاره کرده و انتقام‎‌گیرندگان را به شدت مذمت کرده است مانند:

انتقام فرعون از ساحران: ﴿قَالَ فِرْعَوْنُ آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَأُصَلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾^[۳۷].^[۳۸].
انتقام اصحاب اخدود از مسیحیان نجران: ﴿قُتِلَ أَصحَْابُ الْأُخْدُود النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَيهَْا قُعُودٌ وَ هُمْ عَلىَ‏ مَا يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِينَ شهُُودٌ وَ مَا نَقَمُواْ مِنهُْمْ إِلَّا أَن يُؤْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِيزِ الحَْمِيدِ الَّذِى لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللَّهُ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ شهَِيدٌ إِنَّ الَّذِينَ فَتَنُواْ المُْؤْمِنِينَ وَ المُْؤْمِنَاتِ ثمُ‏َّ لَمْ يَتُوبُواْ فَلَهُمْ عَذَابُ جَهَنَّمَ وَ لهَُمْ عَذَابُ الحَْرِيقِ﴾^[۳۹] و...^[۴۰].

جستارهای وابسته

پرسش مستقیم

امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام می‌گیرد؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ مفردات، ص۸۲۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۷۲.
↑ مجمع البحرین، ج۲، ص۳۶۶؛ لغت‎نامه، ج۲، ص۲۹۶۷.
↑ زاد المسیر، ج۲، ص۴۲۷.
↑ التحقیق، ج۱۲، ص۲۲۷.
↑ جامع‎السعادات، ج۱،ص۳۳۴؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶.
↑ ﴿فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾«و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی به سوی قوم آنان فرستادیم که برای آنها برهان‌ها (ی روشن) آوردند و ما از گناهکاران انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان بر ما واجب است» سوره روم، آیه ۴۷؛ ﴿لِيَجْزِىَ الَّذِينَ أَسَُواْ بِمَا عَمِلُواْ وَ يجَْزِىَ الَّذِينَ أَحْسَنُواْ بِالحُْسْنىَ﴾؛ سورۀ نجم، آیۀ ۳۱.
↑ ﴿وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾«و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره آل عمران، آیه ۴.
↑ ﴿وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾«و تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید» سوره اعراف، آیه ۱۲۶.
↑ «و با آنان کینه‌توزی نکردند مگر از آن رو که آنان به خداوند پیروزمند ستوده، ایمان داشتند،» سوره بروج، آیه ۸.
↑ ﴿وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾«جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند و پس از آنکه ستم دیده باشند داد می‌ستانند و آنان که ستم ورزیده‌اند به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه باز خواهند گشت» سوره شعراء، آیه ۲۲۷؛ ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾«و آنان که چون بدیشان ستم رسد داد (خود) می‌ستانند» سوره شوری، آیه ۳۹.
↑ ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾«با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید و خداوند از هر که خواهد توبه می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵
↑ ﴿فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾«پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴؛ ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶؛ ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ﴾«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.
↑ ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾«و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.
↑ المبسوط، ج۲۶، ص۶۱.
↑ اخلاق، ص۳۲۳؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۷.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶؛ نثر طوبی، ص۴۹۵.
↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
↑ «با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵
↑ ر. ک: سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۸۴ ـ۸۶.
↑ جامع‎السعادات، ج۱، ص۳۳۴؛ محجة البیضاء، ج۵، ص۳۱۵.
↑ «اگر ما را ریشخند کنید ما نیز شما را همانند ریشخندی که می‌کنید ریشخند خواهیم کرد» سوره هود، آیه ۳۸.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۰، ص۲۲۵.
↑ سوره مائده، آیه ۴۵.
↑ «و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید» سوره نحل، آیه ۱۲۶.
↑ «آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی قصاص دارند» سوره مائده، آیه ۴۵.
↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
↑ «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد و بر آنانکه پس از ستم دیدن داد ستانند ایرادی نیست» سوره شوری، آیه ۴۰ ـ ۴۱
↑ مستدرک‌ الوسائل، ج۹، ص۷؛ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲.
↑ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲؛ کنزالعمال، ج۷، ص۲۲۱.
↑ «(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است» سوره یوسف، آیه ۹۲.
↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
↑ «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۸، ص۶۷.
↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
↑ ر. ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص۱۹۴ـ ۱۹۹.
↑ «فرعون گفت: آیا پیش از آنکه من به شما اجازه دهم به او ایمان آورده‌اید؟ سوگند می‌خورم که دست‌ها و پاهایتان را چپ و راست خواهم برید سپس همگی شما را به دار خواهم آویخت تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید ایمان آوردیم» سوره اعراف، آیه ۱۲۳ ـ ۱۲۶
↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟
↑ سورۀ بروج، آیات ۴ ـ ۱۰
↑ ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[1] مفردات، ص۸۲۲؛ لسان العرب، ج۱۴، ص۲۷۲.

[2] مجمع البحرین، ج۲، ص۳۶۶؛ لغت‎نامه، ج۲، ص۲۹۶۷.

[3] زاد المسیر، ج۲، ص۴۲۷.

[4] التحقیق، ج۱۲، ص۲۲۷.

[5] جامع‎السعادات، ج۱،ص۳۳۴؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶.

[6] ﴿فَانْتَقَمْنَا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا وَكَانَ حَقًّا عَلَيْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِينَ﴾«و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی به سوی قوم آنان فرستادیم که برای آنها برهان‌ها (ی روشن) آوردند و ما از گناهکاران انتقام گرفتیم و یاری مؤمنان بر ما واجب است» سوره روم، آیه ۴۷؛ ﴿لِيَجْزِىَ الَّذِينَ أَسَُواْ بِمَا عَمِلُواْ وَ يجَْزِىَ الَّذِينَ أَحْسَنُواْ بِالحُْسْنىَ﴾؛ سورۀ نجم، آیۀ ۳۱.

[7] ﴿وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾«و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره آل عمران، آیه ۴.

[8] ﴿وَمَا تَنْقِمُ مِنَّا إِلَّا أَنْ آمَنَّا بِآيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَاءَتْنَا﴾«و تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید» سوره اعراف، آیه ۱۲۶.

[9] «و با آنان کینه‌توزی نکردند مگر از آن رو که آنان به خداوند پیروزمند ستوده، ایمان داشتند،» سوره بروج، آیه ۸.

[10] ﴿وَانْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا وَسَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنْقَلَبٍ يَنْقَلِبُونَ﴾«جز آنان که ایمان دارند و کارهای شایسته انجام می‌دهند و خداوند را بسیار یاد می‌کنند و پس از آنکه ستم دیده باشند داد می‌ستانند و آنان که ستم ورزیده‌اند به زودی خواهند دانست که به کدام بازگشتگاه باز خواهند گشت» سوره شعراء، آیه ۲۲۷؛ ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَصَابَهُمُ الْبَغْيُ هُمْ يَنْتَصِرُونَ﴾«و آنان که چون بدیشان ستم رسد داد (خود) می‌ستانند» سوره شوری، آیه ۳۹.

[11] ﴿قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ وَيُذْهِبْ غَيْظَ قُلُوبِهِمْ وَيَتُوبُ اللَّهُ عَلَى مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾«با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید و خداوند از هر که خواهد توبه می‌پذیرد و خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵

[12] ﴿فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ﴾«پس هر کس بر شما ستم روا داشت همان‌گونه که با شما ستم روا داشته است با وی ستم روا دارید» سوره بقره، آیه ۱۹۴؛ ﴿وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ﴾«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶؛ ﴿وَجَزَاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ﴾«و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است» سوره شوری، آیه ۴۰.

[13] ﴿وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾«و شما را ای خردمندان در قصاص، زندگانی (نهفته) است؛ باشد که شما پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۷۹.

[14] المبسوط، ج۲۶، ص۶۱.

[15] اخلاق، ص۳۲۳؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۷.

[16] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۲، ص۸۶؛ نثر طوبی، ص۴۹۵.

[17] ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[18] ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[19] «با آنان پیکار کنید تا خداوند آنها را به دست شما عذاب کند و خوارشان گرداند و شما را بر آنان پیروزی دهد و دل‌های گروهی مؤمن را خنک گرداند و خشم دل‌های آنان را بزداید» سوره توبه، آیه ۱۴ ـ ۱۵

[20] ر. ک: سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۸۴ ـ۸۶.

[21] جامع‎السعادات، ج۱، ص۳۳۴؛ محجة البیضاء، ج۵، ص۳۱۵.

[22] «اگر ما را ریشخند کنید ما نیز شما را همانند ریشخندی که می‌کنید ریشخند خواهیم کرد» سوره هود، آیه ۳۸.

[23] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۰، ص۲۲۵.

[24] سوره مائده، آیه ۴۵.

[25] «و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید» سوره نحل، آیه ۱۲۶.

[26] «آدمی در برابر آدمی و چشم در برابر چشم و بینی در برابر بینی قصاص دارند» سوره مائده، آیه ۴۵.

[27] ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[28] «و کیفر هر بدی بدی‌یی، مانند آن است پس هر که درگذرد و به راه آید پاداش وی بر خداوند است، بی‌گمان او ستمگران را دوست نمی‌دارد و بر آنانکه پس از ستم دیدن داد ستانند ایرادی نیست» سوره شوری، آیه ۴۰ ـ ۴۱

[29] مستدرک‌ الوسائل، ج۹، ص۷؛ التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲.

[30] التحریر والتنویر، ج۲۴، ص۲۹۲؛ کنزالعمال، ج۷، ص۲۲۱.

[31] «(یوسف) گفت: امروز (دیگر) بر شما سرزنشی نیست، خداوند شما را ببخشاید و او مهربان‌ترین مهربانان است» سوره یوسف، آیه ۹۲.

[32] ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[33] «نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار، ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد» سوره فصلت، آیه ۳۴.

[34] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۸، ص۶۷.

[35] ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[36] ر. ک: سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص۱۹۴ـ ۱۹۹.

[37] «فرعون گفت: آیا پیش از آنکه من به شما اجازه دهم به او ایمان آورده‌اید؟ سوگند می‌خورم که دست‌ها و پاهایتان را چپ و راست خواهم برید سپس همگی شما را به دار خواهم آویخت تو ما را کیفر نمی‌دهی مگر برای آنکه ما به نشانه‌های پروردگارمان هنگامی که به ما رسید ایمان آوردیم» سوره اعراف، آیه ۱۲۳ ـ ۱۲۶

[38] ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[39] سورۀ بروج، آیات ۴ ـ ۱۰

[40] ر. ک: ابوطالبی، محمد، انتقام، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص؟؟ ؟

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

@@ خط ۴۱: / خط ۴۱: @@
 * [[امام مهدی از چه گروه‌هایی انتقام می‌گیرد؟ (پرسش)]]
+== پرسش‌های وابسته ==
 {{پرسمان ماهیت قیام امام مهدی}}