آیه صلوات بر نبی در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = آیه صلوات بر نبی

}}

[[افضلیت]] و [[عصمت]]، از مهم‌ترین [[شرایط امامت]] در [[بینش]] [[اسلامی]] است و [[دلایل عقلی]] و [[نقلی]] بسیاری این مطلب را [[ثابت]] می‌کند که در کتاب‌های [[کلامی]] بیان شده است<ref>در این‌باره به کتاب امامت در بینش اسلامی رجوع شود.</ref>. ویژگی مزبور، جز در [[امامان اهل بیت]] {{عم}} که [[شیعه امامیه]] به [[امامت]] آنان قائل است، یافت نمی‌شود<ref>در این‌باره به کتاب‌های: «الارشاد» شیخ مفید، «تلخیص الشافی» شیخ طوسی، «کشف الغمه» شیخ اربلی، «الصراط المستقیم» بیاضی رجوع شود.</ref>. یکی از [[ادله نقلی]] این مطلب، [[آیه کریمه]] [[صلوات]] بر [[رسول خدا]] {{صل}} و روایاتی است که در [[ارتباط]] با آن از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[نقل]] شده است. [[خداوند]] در [[آیه صلوات]] فرموده است: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا}}<ref>«خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.</ref>.

در [[روایات]] بسیاری آمده است که پس از [[نزول]] آیه کریمه مزبور، برخی از [[صحابه پیامبر]] {{صل}} از چگونگی صلوات فرستادن بر آن [[حضرت]] سؤال کردند، پیامبر اکرم {{صل}} فرمودند: “بگویید: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ‏ صَلِ‏ عَلَى‏ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى‏ آلِ‏ مُحَمَّدٍ}}<ref>منبع و مدرک روایات در ادامه نقل خواهد شد.</ref>؛ “خدایا بر [[محمد و آل محمد]] [[درود]] بفرست”؛

در این فصل، ضمن چند گفتار، دلالت [[آیه شریفه]] و روایات وارد درباره آن، بر افضلیت و عصمت [[آل محمد]] {{صل}} را تبیین خواهیم کرد.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۲۸۲.</ref>

واژه “آل” در اصل، واژه “اهل” بوده که مقلوب به آل شده است، یعنی حرف “هاء” به همزه تبدیل شده و چون تلفظ دو همزه دشوار است، یکی از آن دو به “الف” تبدیل شده است، [[دلیل]] این مطلب آن است که تصغیر کلمه “آل” “اٌهیل” است، و [[حکم]] تصغیر آن است که هر کلمه‌ای را به اصلش باز می‌گرداند<ref>المفردات فی غریب القرآن، ص۳۱؛ معجم الفروق اللغویة، ص۸۴.</ref>. برخی نیز “آل” را اصلی مستقل از “اهل” دانسته‌اند<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۱۰۴، تفسیر آیه ۴۹ سوره بقره.</ref>.

در هر حال، کاربرد کلمه “آل” اخص از کلمه “اهل” است؛ زیرا اولاً: کلمه “آل” به غیر [[انسان]] نسبت داده نمی‌شود، لذا گفته نمی‌شود: [[آل]] فلان [[زمان]] یا فلان مکان، ولی کلمه “اهل” به غیر انسان نیز نسبت داده می‌شود و گفته می‌شود: [[اهل]] فلان زمان و یا فلان مکان. و ثانیاً: کلمه “آل” در مورد افراد شاخص و شناخته شده به کار می‌رود، مثلاً گفته می‌شود: [[آل الله]]، یا آل [[سلطان]]، یا [[آل ابراهیم]]، یا [[آل عمران]]، و گفته نمی‌شود: آل خیاط یا آل مردی (به صورت نکره)، ولی کلمه “اهل” در موارد یاد شده نیز به کار می‌رود<ref>المفردات، ص۳۰؛ لسان العرب، ج۱، ص۱۸۷؛ معجم القاموس المحیط، ص۷۰؛ معجم الفروق اللغویة، ص۸۴، ج۱، ص۱۰۴.</ref>.

بنابراین مقصود از [[آل محمد]] {{صل}} افراد شاخص و [[برتر]] [[خاندان پیامبر]] اکرم {{صل}} می‌باشد.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[امامت اهل بیت (کتاب)|امامت اهل بیت]]، ص ۲۸۲.</ref>

مفاد [[آیات]] یادشده این است که بسیار به یاد خدا بودن، یعنی در [[قلب]] و [[زبان]]، [[الوهیت]] و [[ربوبیت تکوینی]] و [[تشریعی]] خداوند را یاد نمودن، و تسبیح و [[تنزیه]] بسیار خداوند از صفات [[نقص]] و ناروا، [[انسان]] را [[شایسته]] آن می‌نماید که از [[رحمت ویژه الهی]] برخوردار شود. در آیه‌ای دیگر پس از بیان [[سنت الهی]] در [[امتحان]] و [[ابتلاء]] مؤمنان، [[صابران]] را به بهره‌مندی از [[صلوات]] و رحمت و [[هدایت ویژه]] الهی [[بشارت]] داده است: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ * إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ * أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش! * همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: “انّا للّه و انّا الیه راجعون” (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)* بر آنان از پروردگارشان درودها و بخشایشی است و آنانند که رهیافته‌اند» سوره بقره، آیه ۱۵۵-۱۵۷.</ref>.

از این [[آیات]] به دست می‌آید که [[ایمان راستین]] که با یاد و [[تسبیح]] زبانی، [[قلبی]] و عملی [[خدا]] و [[صبر]] و [[تسلیم]] در برابر امتحان‌های سخت [[الهی]] همراه است، [[انسان]] را [[شایسته]] [[صلوات]] و [[رحمت]] [[خداوند]] می‌سازد. هرگاه این شاخص‌های کمال و تعالی انسان به [[درجه]] و مرتبه‌ای بالاتر و والاتر برسد، [[شایستگی]] برخورداری از صلوات و [[رحمت الهی]] نیز بالاتر و والاتر خواهد بود، که عالی‌ترین آن به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} اختصاص دارد، و این همان صلوات و رحمتی است که در [[آیه]] مورد بحث (آیه ۵۶ [[سوره احزاب]]) مطرح شده است. همان‌گونه که [[مفسران]] [[اسلامی]] بیان کرده‌اند، این [[آیه شریفه]] در [[مقام]] [[مدح]] و [[تکریم]] و [[تعظیم ویژه الهی]] نسبت به پیامبر اکرم {{صل}} است. در اینجا نمونه‌هایی از بیانات مفسران را در این باره بازگو می‌کنیم:

# [[امین الاسلام طبرسی]]: “از آنجا که [[خداوند سبحان]] این [[سوره]] را با ذکر [[پیامبر]] آغاز کرده و در اثنای آن از [[تعظیم]] ایشان سخن به میان آورده است، آن را با تعظیمی بی‌مانند پایان داده و فرموده است: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ}}<ref>«خداوند و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای مؤمنان! بر او درود فرستید و به شایستگی (بدو) سلام کنید» سوره احزاب، آیه ۵۶.</ref>؛ یعنی خداوند پیامبر {{صل}} را مورد [[درود]] و ثنایی [[زیبا]] قرار داده و با بزرگ‌ترین تعظیم گرامی داشته است و [[فرشتگان الهی]] [[نیکوترین]] [[درود]] و ثنا را نثار [[پیامبر]] کرده و با پاکیزه‌ترین [[دعا]] برایش دعا می‌کنند<ref>مجمع‌البیان، ج۷-۸، ص۳۶۶.</ref>.

شاید [[حکمت]] این ترتیب (تقدیم و تأخیر) اشعار به [[برتری]] [[مقام]] و [[منزلت]] پیامبر اکرم {{صل}} حتی بر آل آن حضرت بوده است، یعنی اگرچه آل پیامبر در [[شایستگی]] شمول [[صلوات]] و [[رحمت ویژه خداوند]] با [[رسول اکرم]] {{صل}} اشتراک دارند، ولی، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در ملاک مزبور از [[درجه]] و رتبه بالاتری برخوردار است، مانند اینکه چند نفر از نظر [[مقام علمی]] یا عملی بر دیگران برترند و ممتاز شناخته می‌شوند با این‌حال در میان آنان نیز تفاضل و تفاوت در ملاک امتیاز بر دیگران وجود دارد، چنان‌که این مطلب در مورد [[پیامبران الهی]] نیز صادق است، آنان در عین این که در [[برتری]] بر امت‌های خود، اشتراک دارند، اما برخی از آنان بر برخی دیگر برتری دارد: {{متن قرآن|وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيِّينَ عَلَى بَعْضٍ}}<ref>«و بی‌گمان ما برخی از پیامبران را بر برخی (دیگر) برتری بخشیدیم» سوره اسراء، آیه ۵۵.</ref>.

== [[افضلیت]] و [[عصمت آل پیامبر]] {{صل}} ==

از آن‌چه بیان گردید، افضلیت [[آل]] [[پیامبر اکرم]] {{صل}} بر دیگران (غیر از [[رسول اکرم]] {{صل}}) روشن است؛ زیرا در اینکه پیامبر اکرم {{صل}} بر دیگر افراد [[بشر]] -حتی [[پیامبران الهی]]- [[برتر]] است، در میان [[امت اسلامی]] اختلافی وجود ندارد، از آنجا که [[آل پیامبر]] در [[صلوات]] و [[رحمت خاص الهی]] (در مقابل صلوات و [[رحمت]] عام که عموم [[مؤمنان راستین]] را شامل می‌شود) با رسول اکرم {{صل}} اشتراک دارند، آنان نیز بر دیگران برتر می‌باشند. البته، این مطلب با [[برتری]] رسول اکرم {{صل}} بر آنان، منافات ندارد، چنان‌که توضیح داده شد.

از سوی دیگر، مهم‌ترین شاخص [[کمال انسانی]]، [[عصمت علمی]] و عملی است. [[علم]] و [[تقوا در قرآن]] [[کریم]] از شاخص‌های مهم کمال و ملاک برتری به شمار آمده است، [[آدم]] به [[دلیل]] برتری [[علمی]]، [[شایسته]] [[مقام خلافت الهی]] در [[زمین]] شد و نیز مسجود [[فرشتگان]] قرار گرفت<ref>{{متن قرآن|وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}} «و همه نام‌ها را به آدم آموخت سپس آنان را بر فرشتگان عرضه کرد و گفت: اگر راست می‌گویید نام‌های اینان را به من بگویید» سوره بقره، آیه ۳۱.</ref>، و نیز فرموده است: {{متن قرآن|وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكَ عَظِيمًا}}<ref>«و به تو چیزی آموخت که نمی‌دانستی و بخشش خداوند بر تو سترگ است» سوره نساء، آیه ۱۱۳.</ref>؛ و نیز فرموده است: {{متن قرآن|إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ}}<ref>«بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>؛ و عالی‌ترین [[درجه]] [[تقوا]] - که عبارت است از [[خویشتن‌داری]] در برابر [[تمایلات نفسانی]] و وسوسه‌های [[شیطانی]] - [[عصمت عملی]] است. عموم پیامبران الهی از عصمت علمی و عملی برخوردار بوده‌اند، و [[مقام عصمت پیامبر]] اکرم‌{{صل}} بر همگان برتری داشته است. [[مذاهب مختلف اسلامی]] درباره اینکه پیامبران الهی از [[مقام عصمت]] برخوردار بوده‌اند اتفاق‌نظر دارند، هر چند درباره قلمرو و گستره آن نسبت به قبل از [[نبوت]] و صغایر [[سهوی]] همداستان نیستند، تنها از [[حشویه]] (گروهی از ظاهرگرایان از [[اهل حدیث]]) [[نقل]] شده که صدور کبایر عمدی از [[پیامبران]] را نیز ممکن دانسته‌اند<ref>برای آگاهی از اقوال و آراء متکلمان و مذاهب اسلامی در مسئله عصمت پیامبران به کتاب «ایضاح المراد فی شرح کشف المراد»، ص۳۴۲-۳۴۸ رجوع شود.</ref>، اما این عقیده‌شان مورد قبول دیگر [[مذاهب]] حتی وهّابیان نمی‌باشد<ref>ر. ک: الارشاد إلی صحیح الاعتقاد، دکتر صالح بن فوزان، ص۱۸۷-۱۹۶.</ref>.

بر این اساس، [[آل پیامبر]] که در [[صلوات]] و [[رحمت ویژه الهی]] نسبت به [[رسول اکرم]] {{صل}} با آن [[حضرت]] اشتراک دارند، و این اشتراک به [[دلیل]] برخورداری آنان از [[کمال انسانی]] والایی است که از جنس [[کمالات]] پیامبرانه می‌باشد، و به [[حکم]] اینکه [[عصمت]] از مهم‌ترین شاخص‌های کمال پیامبرانه است، از ویژگی [[عصمت علمی]] و عملی برخوردارند.

عصمت، اگرچه از مهم‌ترین کمالات پیامبرانه است، ولی هیچ [[دلیل عقلی]] یا [[نقلی]] بر اختصاص آن به [[پیامبران الهی]]، وجود ندارد. [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ}}<ref>«و آنگاه فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را برگزید و پاکیزه داشت و بر زنان جهان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۴۲.</ref>؛ بر [[عصمت حضرت مریم]] {{س}} دلالت می‌کند؛ زیرا مفاد آیه شریفه این است که [[مریم]] {{س}} مورد [[گزینش]] ویژه [[الهی]] قرار گرفته و از هر [[آلودگی]] جسمی و [[روحی]] [[تطهیر]] شده است، و این چیزی جز عصمت نمی‌باشد. عده‌ای از [[مفسران]] [[اسلامی]] نیز این [[حقیقت]] را بازشناخته‌اند. [[فخر الدین رازی]] درباره نخستین اصطفای مریم {{س}} که در آیه شریفه ذکر شده، گفته است: “خداوند او را برای [[عبادت]] خویش (از هر کاری) فارغ ساخت و انواع [[لطف]] و [[هدایت]] و عصمت خود را در این‌باره شامل او کرد”<ref>مفاتیح الغیب، ج۸ ص۴۳.</ref>.

[[ابن‌کثیر]] گفته است: “خداوند مریم را به خاطر [[کثرت]] عبادت و [[زهد]] و شرافتش برگزید و او را از آلودگی‌ها و وسوسه‌ها [[پاکیزه]] ساخت”<ref>تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۳۷.</ref>.

در [[تفسیر المنار]] چنین آمده است: “خداوند به مقتضای [[سنت]] [[فطرت]]، تعلق [[مریم]] به کمال را افزایش داد، چنان‌که از طریق [[ارواح]] پاکیزه‌ای که [[روح]] [[طاهر]] او را مورد [[امداد]] خود قرار داده‌اند روحانیتش را فزونی بخشید. و [[اصطفاء]] اول عبارت است از اینکه برای [[خدمت]] در [[خانه خدا]] -که مخصوص مردان بود- برگزیده شد، و [[تطهیر]] را برخی به ندیدن [[خون]] حیض [[تفسیر]] کرده‌اند، و برخی به تماس نداشتن با مردان، ولی استاد ([[شیخ محمد عبده]]) آن را بر اعم از آن حمل کرد، یعنی [[خداوند]] مریم را از همه [[قبایح]]، مانند [[اخلاق ناپسند]] و صفات ناروا و غیر آن، [[پاکیزه]] نمود، و اصطفاء دوم عبارت است از اختصاص او به خطاب [[ملائکه]] و کمال هدایت”<ref>تفسیر المنار، ج۳، ص۳۰۰.</ref>.

[[آلوسی]] درباره مراد از تطهیر مریم {{س}} سه قول را [[نقل]] کرده است:

الف) زجاج گفته است مقصود [[طهارت]] از قذارت‌هایی است که عارض [[زنان]] می‌شود، مانند حیض و نفاس، تا [[شایسته]] خدمت در [[مسجد]] باشد.

ب) از [[حسن بصری]] و ابن [[جبیر]] نقل شده که مراد، طهارت از [[کفر]] و [[معصیت]] است.

ج) گفته شده است مقصود، طهارت از [[اخلاق]] و طبایع [[ناپسند]] است. سپس گفته است: “اَولی حمل بر عموم است یعنی خداوند او را قذارت‌های [[حسی]] و [[معنوی]]، و [[قلبی]] و قالبی پاکیزه ساخته است”<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ}} «و آنگاه فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را برگزید و پاکیزه داشت و بر زنان جهان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۴۲.</ref>.

[[علامه طباطبایی]] در این‌باره چنین گفته است: “اصطفاء مریم به معنای [[پذیرش]] او برای [[عبادت]] خداوند و تطهیر او به معنای [[اعتصام]] او به [[عصمت الهی]] است، در نتیجه او [[مصطفی]] و [[معصوم]] بوده است. مفاد [[آیه]] {{متن قرآن|يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاءِ الْعَالَمِينَ}}<ref>«و آنگاه فرشتگان گفتند: ای مریم! خداوند تو را برگزید و پاکیزه داشت و بر زنان جهان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۴۲.</ref>؛ همان است که در [[آیه]] {{متن قرآن|فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا}}<ref>«پس خداوند آن (دختر) را به نیکی پذیرفت و به نیکی (پروراند و) برآورد» سوره آل عمران، آیه ۳۷.</ref><ref>روح المعانی، ج۳، ص۲۴۶-۲۴۸.</ref> آمده است؛ زیرا مقصود از {{متن قرآن|فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ}}، این است که او را برای [[عبادت]] در [[خانه خدا]] پذیرفت، و مراد از {{متن قرآن|وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا}} اعطای [[رشد]] و [[پاکی]] به او و به [[ذریه]] او و [[افاضه]] [[حیات]] [[پاکیزه]] به او و به ذریه‌اش می‌باشد، حیاتی که از گزند وسوسه‌ها و تسویل‌های [[شیطانی]] مصون است، و این همان [[طهارت]] ویژه است”<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۱۷۳ و ۱۸۸.</ref>.

[[گواه]] دیگر مطب مزبور ([[عصمت آل پیامبر]])، [[تشبیه]] [[صلوات]] بر [[آل پیامبر]] به صلوات بر [[آل ابراهیم]] است: {{متن حدیث|اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ كَمَا صَلَّيْتَ‏ عَلَى‏ إِبْرَاهِيمَ‏ وَ عَلَى‏ آلِ‏ إِبْرَاهِيمَ‏}}. به [[نصّ]] [[قرآن کریم]]، آل ابراهیم {{ع}} هم چون [[حضرت آدم]] {{ع}} و [[حضرت نوح]] {{ع}} از [[برگزیدگان خداوند]] بوده‌اند: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ}}<ref>«خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد» سوره آل عمران، آیه ۳۳.</ref>.

[[امین الاسلام طبرسی]] گفته است: “کسانی که خداوند آنان را برگزیده است، [[مطهر]] و [[معصوم]] و پیراسته از [[قبایح]] می‌باشند؛ زیرا [[خدای متعال]] جز چنین کسانی را بر نمی‌گزیند؛ کسانی که ظاهر و باطنشان در [[طهارت]] و [[عصمت]]، یکسان است، بنابراین، [[اصطفاء]] به معصوم از [[آل ابراهیم]] و [[آل عمران]] اختصاص دارد، خواه [[پیامبر]] بوده باشند یا [[امام]]<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۳.</ref>.

== منابع ==

{{پانویس}}