آیه اهل ذکر

آیه اهل ذکر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه اهل ذکر در قرآن - آیه اهل ذکر در علوم قرآنی - آیه اهل ذکر در حدیث - آیه اهل ذکر در کلام اسلامی - آیه اهل ذکر در فقه اسلامی - آیه اهل ذکر در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

آیه اهل ذکر
﴿فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾
ترجمه آیه
اگر نمی‌دانید از اهل ذکر (آگاهان) بپرسید
مشخصات آیه
بخشی از	آیهٔ ۴۳ سورهٔ نحل از جزء ۱۴ قرآن کریم
نام‌های دیگر	آیه سؤال
محتوای آیه
مصادیق برای آیه	اهل بیت(ع)
دلالت آیه	لزوم رجوع به خبره مرجعیت علمی اهل بیت لزوم تقلید از مجتهد

آیه اهل الذکر (آیه ۴۳ سوره نحل و آیه ۷ سوره انبیاء) از آیاتی است که لزوم مراجعه جاهل به اهل علم را بیان می‌‌کند. این آیه معروف به "آیه سوال" نیز هست. در این دو آیه خداوند متعال مردم را مخاطب قرار داده و ایشان را در یافتن پاسخ سوالاتشان، به اهل علم (اهل ذکر) ارجاع داده است. اگرچه در اینکه مقصود از "اهل الذکر" چه کسی است، میان علمای شیعه و اهل سنت اختلاف است، لکن در روایات متعدد مصداق "اهل الذکر"، اهل بیت (ع) معرفی شده و به استناد این دو آیه مرجعیت دینی و علمی ایشان، اثبات گردیده است.

معنا‌شناسی

اهل

«اهل» به معنای خانواده و خاندان است. اهل الرجل یعنی کسانی که در خانه آن مرد زندگی می‌‌کنند. سپس به طور مجاز کسانی را که منسوب به یک مرد هستند، اهل بیت آن مرد می‌گویند. واژه اهل به هر آنچه که اضافه شود، تمامی افرادی که در آن مشارکت دارد را شامل می‌‌شود از همین رو در قرآن کریم اهل به کلمات مختلفی اضافه شده است که همین مشارکت را می‌‌رساند؛ به عنوان مثال: "اهل الانجیل"، "اهل هذه القریه" و "اهل التقوی". یعنی کسانی که انجیل را قبول دارند یا کسانی که در یک روستا زندگی می‌کنند یا کسانی که تقوا دارند. اهل الذکر بر کسانی که در مسأله ذکر با یکدیگر اشتراک دارند اطلاق می‌‌شود.

ذکر

«ذکر» در لغت به معنای حفظ و یادآوری چیزی است و گاهی به حضور شئ در قلب و همچنین به قول نیز اطلاق می‌‌شود. بنابراین مراد از "اهل الذکر" کسانی هستند که اهل حفظ و علم بوده و مسائلی را که دیگران ناآگاهند، ایشان می‌دانند.

تبیین آیه اهل الذکر

خداوند متعال در دو آیه از آیات قرآن کریم لزوم مراجعه به اهل ذکر را بیان کرده است. این دو آیه که به "آیه سوال" در علم اصول نیز معروف هستند، همگان را به لزوم پرسش‌گری از اهل خبره در مسائلی که علم ندارند فرا می‌خواند.

بر اساس شأن نزول آیه، خداوند در آیه ۴۳ سوره نحل: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ و آیه ۷ سوره انبیاء: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ به مشرکان دستور داده در مسائلی که علم ندارند ـ؛ چراکه معتقد بودند پیامبر باید از جنس بشر نباشد ـ به اهل ذکر مراجعه کنند. لزوم مراجعه به اهل علم و خبرگان، از آن روست که رهایی از ظلمت جهل جز با مراجعه به عالمان و خبرگان دست یافتنی نیست و قرآن کریم این قاعده را تأیید و تاکید کرده است. اما به استناد روایات متعدد، کامل‌ترین مصداق "اهل الذکر" اهل بیت (ع) هستند که مرجع مطمئن همۀ افراد امت پیامبر (ص) و امت پیامبران پیشین (ع) در زدودن شبهات و نشان دادن راه حق به آنهاست و این مرجعیت علمی و دینی اهل بیت (ع) یکی از خصائص ویژگی‌های ایشان است. البته درباره مصداق اهل الذکر اختلافاتی بین علما و مفسرین از شیعه و اهل سنت است که در ادامه روشن می‌‌شود.

مصداق‌شناسی اهل الذکر

مقالهٔ اصلی: اهل الذکر

دلالت آیه

مستفاد از آیه اهل الذکر، چند مطلب است که در هر علمی به صورت خاص مورد بحث قرار گرفته است:

1. مرجعیت علمی اهل بیت: بر اساس روایات متعددی که بیان شد، آیه درصدد ارجاع مردم در همۀ مسائل خصوصا معارف دینی، به پیامبر و جانشینان ایشان (ع) است و مرجعیت دینی و علمی اهل بیت (ع) را بیان می‌‌کند و معیاری برای نقد افکار و اندیشه هاست.
2. لزوم رجوع به خبره: آیه با ارجاع جاهل به اهل علم، تاکید بر قاعده عقلائی لزوم رجوع جاهل به اهل خبره دارد و البته مصداق کامل خبره، امامان معصوم (ع) هستند
3. حجیت فتوای مجتهد: به آیه سوال برای حجیت فتوای مجتهد در کتب فقهی استدلال شده است. با استناد به آیه مذکور، بر ما لازم است در مواردی که نسبت به مسائل شرعی آگاهی نداریم به مراجع تقلید از این جهت که اهل خبره نسبت به مسائل شرعی هستند، رجوع کنیم و به کلام ایشان ملتزم باشیم.
4. حجیت خبر واحد: خداوند متعال در آیه کریمه، جاهل را نسبت به آنچه که نمی‌داند به پرسش‌گری امر کرده است. امر دلالت بر لزوم و وجوب دارد، بنابراین بر جاهل لازم است حتما در ندانسته هایش به شخص عالم مراجعه کند. از طرف دیگر اگر چنانچه شخص عالم، پاسخ گفت، بر جاهل لازم است پاسخ او را بپذیرد،؛ چراکه معقول نیست شخصی را که نمی‌داند امر کنیم که به آگاه و اهل علم مراجعه کند، ولی اگر چنانچه عالم پاسخ داد، پذیرش کلام او لازم نیست. بر این اساس نسبت به معارفی که از معصوم (ع) رسیده است، بر جاهل لازم است به راویان که اهل خبره در حفظ و ثبت و نقل روایات هستند مراجعه کرده و از ایشان بپرسد و پاسخ ایشان را بپذیرد (که این همان معنای حجیّت خبر است). بنابراین یکی از دلایل حجیّت خبر واحد، آیه "اهل الذّکر" است.
5. لزوم تقلید از مجتهد: همانطور که از استدلال فوق روشن شد، بر افراد دین‌دار لازم است در مسائل شرعی به اهل خبره که فقها و مجتهدین هستند مراجعه کرده و در دستورات دین از ایشان تبعیت کنند

جستارهای وابسته

• اهل ذکر
• مرجعیت علمی

پرسش‌های وابسته

1. آیه اهل‌الذکر چگونه نصب الهی امام را اثبات می‌کند؟ (پرسش)
2. مراد از اهل‌الذکر در آیه ۴۳ سوره نحل چه کسانی هستند؟ (پرسش)

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. عبدالمحمدی بنچناری، حسین، بررسی تطبیقی دلالت آیه فاسئلوا أهل الذکر بر مرجعیت علمی اهل بیت.
3. سرمدی، محمود، مقاله «آیه سؤال»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
4. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت