ام‌الکتاب در قرآن

ام الکتاب یا به معناى کتابى است که اصل و اساس همه کتاب‌هاى آسمانى است و یا همان لوحى است که نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفى محفوظ است؛ یعنی همان کتاب علم پروردگار است که همه حقایق عالم و حوادث آینده و گذشته و همه کتاب‌هاى آسمانى در آن درج شده است.

"ام الکتاب" در قرآن

• این واژه سه‌بار در آیات ﴿﴿ هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ﴾﴾؛ ﴿﴿ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ﴾﴾ و ﴿﴿ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴾﴾ آمده است..
• کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است، و "کتاب" به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد این واژه به صورت معرفه "الکتاب" در مواردی بر تورات ﴿﴿ وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾﴾ و ﴿﴿ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ﴾﴾ و در موارد زیادی بر قرآن ﴿﴿ الم ﴾﴾ و ﴿﴿ هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ﴾﴾ و نیز بر لوح محفوظ ﴿﴿ النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾﴾ اطلاق شده است.

معنای "ام الکتاب" در قرآن

• ترکیب "امّ الکتاب" در قرآن کریم سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است:

1. آیات محکم: در آیۀ ۷ سوره آل‌عمران با تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: ﴿﴿ هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ﴾﴾ مفسران در توجیه نامگذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند؛ مانند: چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است این نظر از شهرت بیشتری میان مفسران برخوردار است.
2. لوح محفوظ: آیه ۳۹ سوره رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است: ﴿﴿ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾﴾ و آیه ۴ سوره زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است: ﴿﴿ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾﴾ مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ـ ۲۲ سوره بروج : ﴿﴿ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ﴾﴾ مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند .

تحلیل کاربرد «اُمّ‌الکتاب» در آیات‌

• همانگونه‌ که پیش‌تر نیز گفته شد، این اصطلاح سه‌ بار در آیات قرآن استعمال شده است، لکن به‌ نظر‌ می‌رسد‌ در‌ هر سه مورد به یک مدلول دلالت ندارد و تفاوت‌هایی میان این کاربردها‌ وجود‌ دارد‌. در سوره‌ رعد می‌فرماید: ﴿﴿ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾﴾ در این‌ آیه‌ تصریح‌ شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال تفسیری در این آیه می‌توان مطرح‌ کرد‌، زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در آیات قرآن این سؤال مطرح‌ است‌ که‌ أمِّ کدام کتاب، منظور آیه می‌باشد؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله‌ ﴿﴿ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾﴾ می‌باشد، یا‌ اینکه‌ مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع دلالت واژه‌ کتاب‌ ناظر‌ به کتاب تکوینی است یا کتاب تشریعی. ‌بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره‌ واژه‌ کتاب‌ در‌ جمله‌ ﴿﴿ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾﴾ بررسی شود:

1. یک احتمال این است که مراد از‌ کتاب‌ در جمله‌ ﴿﴿ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾﴾، کتاب وحیانی و نازل شده بر پیامبران باشد. به دیگر سخن، مراد‌ از‌ کتاب در این آیه، کتاب تشریعی است که این معنی کمتر مورد‌ توجه‌ واقع شده است.
2. احتمال دوم آن است‌ که‌ کتاب‌ در این جمله به مجموعه‌ تقدیر هر‌ قوم‌ و ملّت در مقاطع مختلف زمانی دلالت می‌نماید که می‌توان از آن، با عنوان‌ کتاب‌ تکوینی یاد کرد.

• در این زمینه برخی از مفسرین ضمن‌ اینکه کتاب‌ را‌ در‌ این آیه را به‌ حکم حتمی و رانده شده‌ تفسیر‌ کرده اند ؛ همچنین اذعان دارند جمله‌ ﴿﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ﴾﴾ از‌ سویی با جمله‌ ﴿﴿ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾﴾ و از سویی دیگر، با‌ جمله‌ ﴿﴿وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾﴾ مرتبط بوده و مراد از آن، محو و اثبات کُتُب مختلف‌ در‌ زمان‌های مختلف است، به‌ گونه‌ای که‌ اگر‌ خداوند‌ سبحان کتابی را‌ در‌ بُرهه‌ای از زمان اثبات‌ کند‌، در بُرهه‌ای دیگر آن را محو می‌نماید
• و یا گفته شده مراد‌ از أمّ‌الکتاب‌ در‌ این‌ آیه کتابی است که آجال در آن نوشته شده باشد. اگر أمّ‌الکتابِ مذکور در‌ این‌ آیه با جمله‌ ﴿﴿ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾﴾ مرتبط‌ باشد‌، مراد‌ از‌ این کتاب چیست؟ این‌ کتاب‌ می‌تواند از سویی اشاره به اموری تکوینی داشته باشد و از سویی دیگر، به امور وحیانی و تشریعی‌ دلالت‌ نماید‌. این احتمال نیز وجود دارد که هر‌ دو‌ مورد‌ را‌ شامل‌ گردد‌، لکن آنچه از آیات قبل و بعد پیداست نشان از آن دارد که مراد از این کتاب، کتابی است وحیانی که با رسولان الهی در ارتباط می‌باشد.
• آیات این سوره حکایت از آن دارد که حقانیّت رسالت پیامبر اسلام(ص)، نزول وحی بر ایشان و به‌ طور کلّی آموزه‌های وحیانی مورد تردید و انکار قرار گرفته و فرازهای مختلف سوره‌ در‌ جهت زدودن این اوهام می‌باشد. سخن از اهل کتاب، نزول وحی بر پیامبر اسلام(ص)، ارسال رسولان الهی قبل از پیامبر اسلام(ص) و عرضه‌ آیات الهی با اذن خدا، همگی حکایت‌ از‌ آن دارد که مراد از کتاب در این آیه، کتاب وحیانی است که بر حسب شرایط زمانیِ هر دوره، کتاب دیگری جایگزین کتاب‌ قبلی‌ می‌گردد. بنابراین، هر دوره و زمانی‌ را‌ کتاب خاصی است که مرجع و مصدر همه‌ آنها، اُمّ‌الکتاب است. لذا بنا به اقتضای شرایط، کُتُب وحیانی در ادوار مختلف بر رسولان الهی نازل‌ می‌شود‌ تا آموزه‌های خاصّ آن‌ دوره‌ را بر مردم آن عرضه نمایند.
• احتمال دیگری که می‌تواند در آیه‌ ﴿﴿ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾﴾ با عنایت به آیه‌ ﴿﴿ وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ﴾﴾ به ذهن متبادر‌ شود، این است که مراد از کتاب در آیه‌ ﴿﴿ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾﴾، کتاب وحیانیِ‌ نازل‌ شده نباشد، بلکه مراد کتابی باشد که سرنوشت انسان و جوامع در آن مکتوب و مضبوط است، همانگونه که در آیه‌ ۴ سوره‌ حجر، کتاب بدین‌ معناست .
• در این‌ صورت، اُمّ‌الکتاب‌ دلالت‌ بر مجموعه‌ای خواهد داشت که از یک‌سو دربردارنده‌ همۀ امورات، حوادث و مقدّرات عالم از بدو تا ختم است و از سویی دیگر، با علم الهی در ارتباط می‌باشد،. بنابراین، به‌نظر می‌رسد عبارتِ أمّ‌الکتاب در سوره‌ رعد، ضمن اینکه ناظر به کتابی است که در جمله‌ ﴿﴿ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾﴾ آمده‌ است، به این مطلب نیز اشاره دارد که اگرچه بر هریک از این کتاب‌ها جریان محو و اثبات جاری است، لکن این فرایند از یک منبع و از یک مرجع سرچشمه‌ گرفته‌ است‌ و با نظامی واحد صورت می‌گیرد‌. بدین‌ ترتیب‌، روشن‌ می‌گردد که کتاب با أمّ‌الکتاب مرتبط است و امر مستقلی نیست، زیرا أمِّ چیزی‌ بودن، زمانی معنی‌دار است که در کنار عناصر وابسته‌ به‌ خود‌ مطرح شود، همانگونه که أمّ‌القری یا أمّ‌الرّأس در‌ کنار‌ دیگر قریه‌ها یا دیگر اعضای بدن بر مصداق مشخّص دلالت می‌نمایند. بر این اساس، اُمّ الکتاب به‌ امری‌ اطلاق می‌گردد که ظرف و مصدر کتاب‌های مختلف اعمّ از تشریعی‌ و یا تکوینی است. در سخن برخی مفسران ذیل آیات سوره‌ رعد، هر دو معنی لحاظ شده است.
• دومین کاربرد عبارتِ أم‌الکتاب در آیه‌ زیر‌ است که می‌فرماید: ﴿﴿ حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾﴾ ضمیر در «إنهُ» یا به کتاب مبین برمی‌گردد یا‌ به‌ قرآن‌. ولی با توجه به استعمال عباراتِ ﴿﴿فِي أُمِّ الْكِتَابِ﴾﴾ و ﴿﴿لَدَيْنَا﴾﴾ در این آیه احتمال رجوع‌ ضمیر‌ به‌ کتاب مبین بیشتر است. بر این اساس، آیه در بیان این نکته است که‌ کتاب‌ مبین در أمّ‌الکتاب است. بنابراین، اُمّ‌الکتاب ظرف و کتاب مبین مظروفِ آن خواهد بود‌.
• از‌ ظاهر‌ آیه‌ شریفه و آیات دیگری که عبارت «کتاب مبین» در آنها به‌ کار رفته است:﴿﴿ الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾﴾ . ﴿﴿ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾﴾ ، ﴿﴿ تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾﴾ ، ﴿﴿ وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴾﴾ ،﴿﴿ وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾﴾ چنین برمی‌آید که این اصطلاح در این آیات، علاوه‌ بر‌ آنکه‌ به‌ معنای وحیانی و تشریعی اشاره دارد، همچنین اِسناد آن، تنها ناظر بر پیامبر اسلام(ص) می‌باشد، لذا‌ می‌توان‌ گفت که أمّ‌الکتاب در این آیه نیز ناظر بر معنای وحیانی است‌، با‌ این‌ یادآوری که اصطلاحِ «کتاب مبین» که در دیگر آیات به‌کار رفته، عموماً به‌معنی علم الهی‌ است‌.
• بنابراین‌، با دقت در دو آیۀ مذکور که عبارتِ أم‌الکتاب در آنها به‌کار‌ رفته‌ است، به‌ نظر می‌رسد بار معنایی أمّ‌الکتاب به جنبۀ وحیانی و تشریعی دلالت داشته باشد، به‌ طوری که به‌عنوان آبشخور‌ کتاب‌های‌ نازل‌ شده بر انبیای الهی تلقی می‌گردد. استعمال تعابیر ﴿﴿فِي أُمِّ الْكِتَابِ﴾﴾ و ﴿﴿لَدَيْنَا﴾﴾ در این دو آیه نیز به همین‌ نکته‌ و جنبه‌ عنداللّهیِ اُمّ‌الکتاب اشاره دارد.
• سومین کاربرد أمّ‌الکتاب‌ در‌ سورۀ آل‌عمران است که می‌فرماید: ﴿﴿ هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾﴾. این آیه کتابِ نازل‌شده‌ بر‌ پیامبر اسلام(ص) را ضمن آنکه به دو بخش آیاتِ محکمات و متشابهات تقسیم کرده‌، آیات‌ محکم را نیز به أمّ‌الکتاب‌ خوانده‌ است.
• همان سؤالی که در آیات قبلی دربارۀ أمّ‌الکتاب مطرح‌ بود‌ به اینکه مراد از آن، اُمِّ‌ کدام‌ کتاب است‌ در‌ این‌ آیه نیز جاری ‌ ‌است‌. در جملات قبلی از کتابی سخن گفته شده که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده است‌. بنابراین‌، اُم‌الکتاب در این آیه به کتابِ‌ نازل‌ شده‌ راجع‌ است‌. به بیانی دیگر‌، اُمّ‌الکتاب‌ همان آیات محکمی است که خودِ این آیات محکم، بخشی از آن کتابی است که به‌ حضرت‌ محمد‌(ص) نازل شده است. در نتیجه، اُم‌الکتاب خود‌ نیز‌ بخشی‌ از‌ این‌ کتاب‌ است. در حقیقت، اصل‌ بودن و اُمّ‌ بودن نسبت به متشابهات است. به‌ بیانی دیگر، کاربرد و اطلاق اصطلاح أمّ‌الکتاب در این آیه باید نسبت به همین آیه لحاظ گردد، زیرا در‌ دو آیۀ دیگر، موقعیت این اصطلاح متفاوت از کاربرد آن در سوره‌ آل‌عمران است و اگر مصداق این تعبیر در هر سه آیه خلط شده و امر واحد تلقّی گردد، لازمه‌اش این‌ است‌ که کتاب نازل‌ شده بر حضرت‌ محمد‌(ص) نیز فراتر از کتابی قلمداد شود که فقط دربردارندۀ امور تشریعی و هدایتی است، چون أمّ‌الکتابِ عند اللّهی که مراد مفسّران نیز است همۀ امور‌ تکوینی‌ و تشریعی را شامل می‌شود و همین کتابِ مشتمل بر محکمات و متشابهات، زیر مجموعه‌ای از آن أمّ‌الکتاب است. به‌ بیانی روشن‌تر، اُمّ‌ الکتابی وجود دارد که به تصریح‌ آیه‌، عنداللّهی است و ظرف بسیاری از‌ امور‌ از جمله کتاب مبین به هر دو معنی و کتاب نازل‌ شده بر پیامبر اسلام(ص) است. از سویی دیگر، اُم‌ الکتابی وجود دارد که بخشی از کتاب‌ پیامبر اسلام(ص) می‌باشد.
• بنابراین، این اصطلاح در سوره‌ آل‌عمران از‌ نظر‌ مصداق متفاوت از آن چیزی است که در سوره‌های رعد و زخرف آمده است. در حقیقت، اُمّ‌الکتابِ مذکور در سورۀ آل‌عمران خود، مظروفِ ظرف کتابی است که بر حضرت محمد(ص) نازل‌ شده‌ است، در حالی‌ که‌ أمّ‌الکتاب مذکور در سوره‌ زخرف، ظرفی است برای کتاب مبین که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده است‌. همچنین أمّ‌ الکتابی که در سوره‌ رعد از آن یاد شده بنا‌ بر‌ دو‌ احتمال تفسیری ظرف و مصدر کتاب تکوینی و تشریعی است.

آرای مفسّران درباره‌ی «اُم‌الکتاب»

مفسران ذیل هر یک از‌ آیات سه‌گانه و گاه ذیل یک آیه نظرات متنوعی را بیان داشته‌اند که به مواردی از آن اشاره می‌گردد. ذیل آیه‌ ۴ سوره‌ زخرف که می‌فرماید: ﴿﴿ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴾﴾ بسیاری از مفسران أمّ‌الکتاب را به لوح محفوظ تفسیر کرده‌اند. . از فحوای کلام برخی از مفسران چنین به‌ نظر می‌رسد که منشأ تفسیر آن دسته از کسانی که أمّ‌الکتاب را در این آیه به‌ لوح‌ محفوظ تطبیق داده‌اند، استناد‌ آنها‌ به آیه‌ ﴿﴿ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ﴾﴾ باشد. زیرا اینان با کنار هم‌گذاشتن دو آیه به این نتیجه رسیده‌اند که «قرآن مجید» همان «الکتاب المبین» است و چون قرآن‌ مجید‌ در لوح‌ محفوظ است، پس لابد کتاب مبین هم در لوح محفوظ است، لکن لوح محفوظ در این آیه‌ با تعبیر أم‌الکتاب آمده است. بنابراین، لوح محفوظ و اُمّ‌الکتاب یک چیزند‌. از‌ آرای‌ مفسّران ذیل این آیه مدل زیر را می‌توان ارائه کرد:

• ﴿﴿ بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ﴾﴾ ‌‌قرآن‌ مجید لوح محفوظ.
• ﴿﴿ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴾﴾: الکتاب المبین اُمّ‌الکتاب‌.

قرآن‌ مجید‌ = الکتاب المبین و لوح محفوظ = اُمّ‌الکتاب.

ذیل آیه‌ ﴿﴿ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ﴾﴾ برخی از مفسران تصریح و تأکید دارند که مراد از أمّ‌الکتاب‌ همان لوح محفوظ است‌ و عده‌ای دیگر از آن فقط به «اصل کتاب» تعبیر نموده‌اند بعضی نیز به علم الهی تفسیر کرده‌اند

درباره‌ آیه‌ ﴿﴿ هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ﴾﴾ مُقاتل بن سلیمان و برخی دیگر، اُمّ‌الکتاب را در این آیه به لوح محفوظ حمل نموده است . از فحوای کلام سورآبادی نیز چنین برمی‌آید . گاه نیز مراد از أمّ‌الکتاب، آیات تورات و انجیل و قرآن تلقّی شده است </ref>ثعلبی نیشابوری، ج ۳: ۹.</ref>. همچنین مراد از أمّ‌الکتاب در این‌ آیه‌ چنین تفسیر شده که قرآن اصل همه‌ کتاب‌های مُنزَل است که باید به آن عمل شود </ref>حسنی، ص: ۳؛ میبدی، ج ۲: ۱۷.</ref>. البته باید گفت این آراء ذیل این‌ آیه‌، صحیح‌ نمی‌نماید.

ولی غالب مفسّران، آن‌ را‌ به‌ اصل کتاب و مرجع آیات متشابه تفسیر کرده‌اند. علامه طباطبایی نوع ترکیب اضافی در أمّ‌الکتاب را از نوع بیانیّه دانسته است مانند‌ نساء‌ القوم‌ یا قدماء الفقها نه از نوع لامیه همچون‌ ترکیب‌ أمّ الاطفال.

نتیجه‌ آرای عموم مفسّران بر این است که در سوره‌ی رعد، اُمّ‌الکتاب را‌ به‌ لوح‌ محفوظ، علم الهی و اصل کتاب تفسیر کرده‌اند و ذیل آیه‌ مورد‌ نظر در سوره‌ زخرف، از آن به لوح محفوظ و علم الهی یاد کرده‌اند. نیز در سوره‌ آل‌عمران به‌ لوح‌ محفوظ‌ و اصل کتاب = «مرجع متشابهات» تعبیر نموده‌اند.

نتیجه‌گیری

• بنا بر آنچه یاد شد، می‌توان گفت هر یک ‌‌از‌ سه کاربرد أمّ‌الکتاب در سه آیه‌ مذکور، معانی متعددی را برمی‌تابد، به‌ طوری که‌ در‌ آیه‌ای‌ به بخشی از کتاب نازل‌شده بر پیامبر اسلام(ص) اطلاق گردیده است و در آیه‌ای به منشأ‌ و مرجع امور تشریعی دلالت دارد و در آیه‌ای دیگر به منشأ و مرجع حوادث عالم‌ و اموری تکوینی.
• از سویی‌ دیگر‌، در سوره‌ زخرف، اُمّ‌الکتاب معنای ظرفیت دارد، ولی در دو کاربرد دیگر، چنین معنایی مستفاد نمی‌گردد. از این‌رو، کاربرد أمّ‌الکتاب در آیات قرآن حسبِ مواضع، نسبی است و معانی متفاوت را افاده‌ می‌کند و لزوماً همگی به یک معنا نیستند، همانگونه که بنا به اظهار خلیل بن احمد هر شهری نسبت به روستاهای اطراف خود، اُمّ‌القُرای همان روستاها می‌باشد . لذا اطلاق أمّ‌القُری بر مکه‌ معظمه، در استعمال شایع آن نسبت به دیگر شهرهای بزرگ محدودیت ایجاد نمی‌کند. لذا می‌توان گفت أمّ‌الکتاب یکی از اصطلاحات قرآنی است‌ که‌ بنا بر جایگاه خود در هر یک از آیات، معانی متفاوت افاده می‌کند. این نسبی‌ بودن معنا، می‌تواند در دیگر واژگان قرآن نیز ساری و جاری باشد.
• همچنین باید تأکید کرد که علاوه بر امور تکوینی، آموزه‌های تشریعی‌ نیز‌ که‌ از سوی پیامبران عرضه شده‌، از‌ منبع‌ الهی و وحیانی سرچشمه می‌گیرد که این نکته در سه آیه‌ مذکور کاملاً هویداست.