عاشورا در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

| عنوان مدخل  = عاشورا

هنوز [[زمان]] زیادی از [[رحلت رسول خدا]] {{صل}} نگذشته بود که تحولاتی در حال روی دادن بود که با اقدامات بیست و سه سالۀ [[پیامبر]] و [[خون]] دل‌های وی در این مدّت متفاوت و متناقض بود. اما این تحولات از سوی دیگر در هماهنگی با گذشته‌ای بود که همّ و [[غم]] پیامبر در پی [[تخریب]] آن گذشته [[جاهلی]] بود.

 

[[حیات]] جاهلی دارای شاخصه‌های منحصر به فردی بود که [[قرآن کریم]] بارها آن شاخصه‌ها را مورد ملامت قرار داده بود. شاخصه‌هایی همانند: [[جنگ]] و [[غارت]]، [[افتخار]] به [[حسب و نسب]] و [[قوم]] و [[قبیله]]: {{متن قرآن|أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ * حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ}}<ref>«زیاده‌خواهی شما را سرگرم داشت * تا با گورها دیدار کردید» سوره تکاثر، آیه ۱-۲.</ref> پست شمردن جنس مؤنث تا آنجا که به زنده به [[گور]] نمودن [[دختران]] [[شهرت]] یافتند: {{متن قرآن|بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ}}<ref>«که به کدام گناه او را کشته‌اند؟» سوره تکویر، آیه ۹.</ref>، [[فساد]] و [[فحشا]]، می‌گساری و شرب خمر، قمار و... .

 

[[امام علی]] {{ع}} در خطبه‌های متعددی دوران جاهلی را این‌گونه ترسیم می‌کند: «شما گروه عرب دارای بدترین دین بودید و در بدترین جامعه زندگی می‌کردید. در میان سنگ‌های سخت و مارهای ناشنوا سکنا داشتید. آب‌های تیره می‌آشامیدید و غذای خشن می‌خوردید، خون یک دیگر را می‌ریختید و با خویشاوندان خود قطع رابطه می‌نمودید. بت‌ها در میان شما برای پرستش نصب شده و گناهان و انحراف‌های سخت به شما بسته بود»<ref>{{متن حدیث|أَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَى شَرِّ دِينٍ وَ فِي شَرِّ دَارٍ مُنِيخُونَ بَيْنَ حِجَارَةٍ خُشْنٍ وَ حَيَّاتٍ صُمٍ تَشْرَبُونَ الْكَدِرَ وَ تَأْكُلُونَ الْجَشِبَ وَ تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَكُمْ الْأَصْنَامُ فِيكُمْ مَنْصُوبَةٌ وَ الْآثَامُ بِكُمْ مَعْصُوبَةٌ}}، نهج البلاغه، خطبه ۲۶.</ref>.

آری به [[راستی]] که آنان در عرصه [[سیاست]]، [[اسیر]] و گرفتار [[نادانی]] همه‌جانبه و همه‌سویه بودند. با [[تأمل]] در [[حیات سیاسی]] ـ طبقاتی قبیله، [[درستی]] فرمایش امام علی {{ع}} آشکارتر می‌گردد.

بدیهی است که با وجود چنین ساختاری رهبریِ [[سیاسی]] هرگز به جز از افراد درجه اول تعلق نمی‌گرفت. علاوه بر آن گفتنی است که در تعیین و [[نصب]] [[رهبر سیاسی]] هرگز به صلاحیت و [[شایستگی]] و... توجه نمی‌شد و آنچه که به عنوان یک اصل پذیرفته شده بود سن و سال بیشتر بود.

 

 

با رحلت رسول خدا {{صل}} پدیده [[سقیفه بنی‌ساعده]] را می‌توان به عنوان اولین و در عین حال مهم‌ترین نشانه بازگشت به دوران [[جاهلی]] دانست،؛ چراکه در [[سقیفه]] آنچه در زمینه [[سیاسی]] رخ نمود تعیین [[رهبر سیاسی]] به [[سنّت]] جاهلی بر اساس [[حیات]] طبقاتی ـ سیاسی [[قبیله]] بود.

دیگر نشانه برگشت جاهلی که بر اساس حیات طبقاتی ـ سیاسی قبیله پی‌ریزی شد، [[تبعیض]] [[اقتصادی]] در میان [[مسلمانان]] بود؛ همان‌گونه که در قبیله، اعضا به سه بخش [[سلسله]] مراتبی تقسیم می‌شدند، [[خلیفه دوم]] به بهانه [[فضیلت]] [[مجاهدان]] [[بدر]] و [[احد]]، [[سیاست]] تبعیض اقتصادی را در [[امت اسلامی]] پیش گرفت و چنین سیاستی در [[زمان]] [[خلیفه سوم]] تثبیت و نهادینه شد تا جایی که این سیاست نهایتاً فاصله‌ای عمیق از [[فقر]] و [[ثروت]] میان مسلمانان پدید آورد.

تبعیض قومی و [[نژادی]]، دیگر شاخصۀ [[حیات سیاسی]] - طبقاتی قبیله بود که با لباسی دیگر پس از [[رحلت رسول خدا]] {{صل}} عیان گردید. زمانیکه خلیفه دوم به [[خلافت]] رسید ـ با توجه به زمینه‌های [[فکری]] آن دوران ـ چندین بخشنامۀ‌خیلی مهم صادر کرد که جنبۀ نژاد پرستی و قومیت‌گرایی داشت. بر اساس بعضی از این دستور العمل‌ها ـ مثلاً ـ ورود عجمی‌ها به [[مدینه]] [[ممنوع]] شد و آنان از بعضی امتیازات [[اجتماعی]] که به موجب [[قرآن]] از آن برخوردار بودند [[محروم]] شدند<ref>علی محمد ولوی، «زمینه‌های اجتماعی واقعه عاشورا»، فصلنامه تاریخ اسلام، شماره یک، ص۲۰۵.</ref>.

[[شهید مطهری]] در مورد سیاست [[امویان]] ـ که با به خلافت رسیدن [[عثمان]] [[روز]] به روز تقویت گردیدند و نهایتاً زمام امور [[مسلمین]] را بر عهده گرفتند ـ می‌نویسد: «[[معاویه]] و اموی‌ها برای تقویت دو اصل [[کوشش]] بسیار کردند: یکی امتیاز نژادی ای که [[عرب]] را بر [[عجم]] ترجیح می‌داد و دیگر ایجاد فاصله طبقاتی ای که بعضی مانند: [[عبدالرحمن بن عوف]] و [[زبیر]]، صاحب الاف والوف شدند و بعضی [[فقیر]] و صُعلوک باقی ماندند»<ref>مرتضی مطهری، حماسه حسینی، ج۲، ص۲۴.</ref>.

[[امام علی]] {{ع}} در دوران [[حکومت]] خود با انبوهی از مسایل و [[مشکلات]] [[اقتصادی]]، [[انحرافات دینی]]، [[فساد]] داخلی، [[بحران]] سازی‌ها و [[جنگ‌های داخلی]] [[قاسطین]]، [[مارقین]]، [[ناکثین]] و.. روبه رو بود. [[بدیهی]] است که با وجود چنین مشکلاتی [[امام]] {{ع}} امکان آن را نمی‌یافت تا در دوران حکومت کوتاه چهار سال و نه ماهه خویش، لباس [[راستین]] را بر تن اسلام برگرداند<ref>[[سید محسن آل سید غفور|آل سید غفور، سید محسن]]، [[کارکردهای سیاسی عاشورا (مقاله)|مقاله «کارکردهای سیاسی عاشورا»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۸ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۸]]، ص ۱۸.</ref>.

[[خلافت]] ـ که برآمده از زمینه‌های [[جاهلی]] بود ـ زمینِ مناسب و مساعدی برای افشاندن بذرهای [[سلطنت]] و [[پادشاهی]] بود. [[طُلَقا]] با اغتنام فرصت به دست آمده از جریان خلافت ـ که [[جریان انحرافی]] در اسلام بود ـ اولین جوانه‌های ملوکیت و پادشاهی را به بار نشاندند. دست یابی [[طلقا]] به [[قدرت]]، با [[یزید بن ابی سفیان]] در زمان [[ابوبکر]] آغاز گردید و پس از [[مرگ]] وی، [[خلیفه دوم]] [[معاویة بن ابوسفیان]] را به جای برادرش بر حکومت [[شام]] [[منصوب]] کرد و عنان [[مردم]] شام را ـ که بخشی از قلمرو حکومت اسلام بودند ـ در دست [[بنی‌امیه]] قرار داد.

نزدیکی و مجاورت [[شام]] با [[روم]] از سویی و [[ارتباط]] گسترده [[شامیان]] با [[ایران]] از سوی دیگر که هر دو [[کشور]] در [[ساختار قدرت]] شاهانه گرفتار بودند - از دیگر عوامل تأثیرگذار بر [[خُلق و خوی]] معاویه بود تا بر این ساختارِ بی‌قید و بند از تمامی شرایط [[اخلاقی]]، [[سیاسی]] و مذهبی [[روی خوش]] نشان داده و خود را در چنین ساختاری خوش نشین نماید. [[ابن حجر هیثمی]] در این باره می‌نویسد: «در دوران [[خلافت عمر]]، معاویه با جمعی به نزد عمر آمد و با وی به [[حج]] رفت. عمر از [[زیبایی]] چهره‌ها و لباس‌ها به [[شگفتی]] آمده بود. معاویه (در پاسخ این شگفتی) گفت: ای [[امیرالمؤمنین]]! زیبایی چهره‌ها و اندام ناشی از این است که ما در سرزمینی آباد [[زندگی]] می‌کنیم.. عمر در پاسخ وی گفت: سبب این وضعیت، خوش خوری شما در غذاها و آشامیدنی‌هاست و از دیگر سوی، نیازمندانی که در پشت درها مانده‌اند»<ref>عطاء الله مهاجرانی، پیام‌آور عاشورا، ص۵۰.</ref>.

[[یعقوبی]] در ترسیم جریان [[ملوکیت]] در [[اسلام]] می‌نویسد: «معاویه نخستین کس در اسلام بود که نگهبانان و پاسبانان و دربانان گماشت و پرده‌ها آویخت و منشیان [[نصرانی]] [[استخدام]] کرد و جلو خود حربه راه می‌برد و از مقرری [[زکات]] گرفت و خود روی تخت نشست و [[مردم]] زیر دست او، و [[دیوان]] خاتم را تأسیس کرد و دست به ساختمان زد... و مال‌های مردم را [[مصادره]] کرد و آنها را برای خویش گرفت»<ref>ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۶.</ref>. بنابر نقل [[ابن ابی الحدید]]: معاویه حریر می‌پوشید و در ظروف طلا و نقره می‌آشامید<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۱۳۰.</ref> و در این باره هیچ ابایی نداشت که علناً بگوید: منم نخستین [[پادشاه]]<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۵، ص۱۳۰.</ref>.

فرو غلتیدن در دامان [[سلطنت]] و [[ملوکیت]]، به [[بازی]] گرفتن [[دین]] و سخره آن بود. [[اقامه نماز]] [[جمعه]] در [[روز]] چهارشنبه، نشسته [[خطبه]] خواندن و خواندن خطبه [[نماز عید]] [[فطر]] را قبل از [[نماز]] از ثمرات چنین جریانی بود؛ چنان‌چه در [[تاریخ]] الخلفا آمده است: «شرایط فیزیکی [[معاویه]] چنان دگرگون شده بود که به علت لایه‌های متراکم چربی و گوشت که او را در برگرفته بود و شکمی آویخته که مجال تحرک به او نمی‌داد. او نخستین کسی بود که هنگام خطبه خواندن، نشسته خطبه می‌خواند»<ref>عطاء الله مهاجرانی، پیام‌آور عاشورا، ص۵۱.</ref>.

با [[مرگ معاویه]] در سال شصت [[هجری]]، روند بیست سالۀ ملوکیت به [[یزید]]، زاده معاویه واگذار گردید. اگر معاویه [[فساد]] و فحشای خود را در پوششی از [[ریا]] انجام می‌داد، یزید هیچ ابایی نداشت که این فساد و [[فحشا]] عیان و علنی باشد. سگ بازی، [[میمون]] بازی و برپایی مجالس رقص از سوی [[پادشاه]] [[اسلامی]]، حکایت گر [[انحطاط]] روزافزون [[جامعۀ اسلامی]] در گرداب کثیف و متعفن [[جاهلیت]]، [[خلافت]] و ملوکیت بود<ref>[[سید محسن آل سید غفور|آل سید غفور، سید محسن]]، [[کارکردهای سیاسی عاشورا (مقاله)|مقاله «کارکردهای سیاسی عاشورا»]] [[فرهنگ عاشورایی ج۸ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۸]]، ص ۲۳.</ref>.

== زمینه‌های قیام عاشورا ==

[[معاویه]] [[خلیفه]] [[قدرتمند]] [[اموی]]، در [[رجب]] [[سال ۶۰ق]]<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۳۲۴.</ref> پس از حدود نوزده سال [[خلافت]] مرد و [[یزید]] که در کیاست و تظاهر به [[دینداری]] شباهتی به پدر نداشت، به خلافت رسید. او در نامه‌ای به حاکم [[مدینه]] دستور داد تا از [[حسین بن علی]]{{ع}}، [[عبدالله بن زبیر]] و [[عبدالله بن عمر]] برای وی [[بیعت]] بگیرد و در صورت مخالفت، آنان را به [[قتل]] برساند<ref>طبری، تاریخ، ج۵، ص۳۳۸.</ref>. این [[نامه]] سرآغاز عملیِ شروع [[قیام عاشورا]] بود، اما چنین قیامی بدون زمینه‌های [[سیاسی]]، [[اجتماعی]] و [[فرهنگی]] نمی‌توانست پایه‌ریزی شود و از این رو، بایستی برای [[شناخت]] قیام عاشورا این زمینه‌ها بررسی شود.

=== زمینه‌های سیاسی قیام عاشورا ===

نخستین زمینه سیاسی قیام عاشورا را باید در جریان [[سقیفه بنی‌ساعده]] جستجو کرد که برخی از [[صحابه]] [[جامعه]] را از [[رهبری اهل بیت]]{{عم}} [[محروم]] کردند و سرآغاز [[انحرافی]] شدند که به روی کار آمدن [[امویان]]، به عنوان مهم‌ترین دشمنان [[اسلام]] انجامید. هرچند با خلافت کوتاه [[امام علی]]{{ع}}، وضعیت سیاسی به راه اصلی خود بازگشت، اما آثار باقیمانده از سیاست‌های ۲۵ ساله قبلی، جنگ‌های سه‌گانه را بر ایشان [[تحمیل]] کرد و در نتیجه، حضرت در بازگرداندن روند حرکت جامعه به مسیر مستقیم، به طور کامل فرصت نیافت. در ادامه، معاویه با سیاست‌های حیله‌گرانه، سبب شد تا [[امام حسن]]{{ع}} [[صلح]] نماید و در عمل، خلافت به معاویه، فرزند بزرگ‌ترین [[دشمن]] سیاسی [[پیامبر]]{{صل}} در دوره پس از [[هجرت به مدینه]] (یعنی [[ابوسفیان]]) واگذار شود.

دومین زمینه سیاسی شکل‌گیری قیام عاشورا تلاش [[بنی‌امیه]] برای [[سلطنت]] موروثی بود. معاویه برای دست‌یابی به این امر، تمام موانع را از سر راه برداشت. از یک سو افراد مستعد برای خلافت، مانند امام حسن{{ع}}، [[سعد بن ابی‌وقاص]]<ref>ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۳۱.</ref> (به عنوان آخرین بازمانده از [[شورای شش نفره]] عُمر در تعیین خلافت) و [[عبدالرحمان بن خالد بن ولید]]<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج۲، ص۸۳۰.</ref> را کُشت. از سوی دیگر، معاویه با بذل و بخشش‌های بسیار، [[مخالفان]] تأثیرگزار را مانند سعید پسر [[عثمان بن عفان]]<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲۱، ص۲۲۵.</ref> را [[تطمیع]] کرد و در نهایت، مخالفان سرسختی، مانند [[امام حسین]]{{ع}} و [[عبدالله بن زبیر]] را با [[تهدید]] مجبور کرد تا در جلسه اعلام [[ولایتعهدی]] [[یزید]] [[سکوت]] کنند<ref>دینوری، الامامة و السیاسة، ج۱، ص۲۱۲.</ref>. بر این اساس، موروثی شدن [[خلافت]]، زمینه دیگری برای شکل‌گیری [[قیام کربلا]] بود<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۵۱.</ref>.

=== زمینه‌های [[فرهنگی]] و [[اجتماعی]] ===

'''اول، بازگشت به [[فرهنگ جاهلی]]''': با انحراف سیاسی به وجود آمده پس از [[رحلت رسول خدا]]{{صل}}، زمینه برای بازگشت [[جامعه]] به فرهنگ جاهلی فراهم آمد. مواردی مانند: تقسیم بیت‌المال در [[زمان]] [[خلیفه دوم]] بر مبنای [[تبعیض]] میان افراد مختلف، [[برتری]] دادن [[عرب]] بر [[عجم]] و بخشیدنی [[حکومت]] شهرهای مختلف از سوی [[خلیفه سوم]] به آشنایان و افراد [[خاندان]] خویش<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۸، ص۱۱۱.</ref>؛ بازگشت [[روحیه]] قبیله‌گرایی به ویژه در مناطقی مانند [[کوفه]] و [[شام]]، نمونه‌هایی از بازگشت فرهنگ جاهلی هستند.

'''دوم، ترویج روحیه [[اطاعت از حاکم]]''': [[معاویه]] برای تحکیم [[حکومت]] خویش کوشید با حمایت از [[مرجئه]]<ref>مرجئه با تعریف ایمان به اعتقاد قلبی، بر این باور بود که عمل در تعریف ایمان نقشی ندارد و می‌توان حتی با ارتکاب گناه کبیره مؤمن بود که در پرتو این اعتقاد، حاکمان فاسق اموی مؤمن قلمداد می‌شدند.</ref> و ترویج [[عقیده]] [[جبرگرایی]]، روحیه [[اعتقادی]] [[مردم]] را بر اساس اطاعت از حاکم و والی پایه‌ریزی کند، هرچند آنان مرتکب [[فسق]] شوند.

 

=== [[اهداف]] [[قیام عاشورا]] ===

با بررسی دقیق زمینه‌های [[قیام]]، می‌توان به صورت کلی فضای [[سیاسی]] ـ [[اجتماعی]] [[جامعه اسلامی]] در [[زمان]] مرگ معاویه را جامعه‌ای ترسیم کرد که از جهات مختلف دچار [[انحراف]] شده بـود. بر این اساس و نیز با توجه به [[وظایف]] اصلی [[جایگاه امامت]]، اهداف قیام عاشورا را می‌توان مواردی، مانند تلاش برای [[حفظ دین]] از [[انحرافات]]، [[اصلاح]] [[امّت]]، [[امر به معروف و نهی از منکر]]، [[مبارزه با بدعت‌ها]] و [[برپایی عدالت]] دانست که در [[سخنان امام حسین]]{{ع}} نیز بدانها اشاره شـده اسـت. ایـن موارد را می‌توان اهداف درجه اول قیام عاشورا نیز به شمار آورد. از ویژگی های این اهداف آن است که مورد [[تأیید]] عموم عاشوراپژوهان بوده و اختلافی در یادکرد از این اهداف دیده نمی‌شود؛ اما در تحلیل قیام عاشورا گونه‌ای دیگر از اهداف وجود دارند که می‌توان با عنوان اهداف درجـه دوم از آنها یاد کرد<ref>ر.ک: اسفندیاری، عاشوراشناسی، ص۳۲.</ref>؛ این اهداف که در پاسخ به این [[پرسش]] ذکر می‌شود که: «[[امام حسین]]{{ع}} چگونه و با چه برنامه‌ای می‌خواست اهداف درجه اول خود را محقق کند؟» با [[اختلاف]] نظر علمای [[شیعه]] مواجه بوده و نظریات گوناگونی برای این اهداف درجه دوم ارائه شده‌اند. مهم‌ترین این نظریه‌ها<ref>برای اطلاع بیشتر از نظریه‌ها و استنادات ر.ک: اسفندیاری، عاشوراشناسی، سراسر کتاب.</ref> عبارت‌اند از:

# قائلان نظریه شهادت عرفانی (که مهم‌ترین طرفداران آن، [[سید بن طاووس]] و فاضـل دربندی هستند)، بر این باورند که امام حسین{{ع}} برای رسیدن به [[معشوق]] [[واقعی]] و جدایی از این دنیای فانی، شهادت را برگزید و از این رو، اگر دستور [[کتاب و سنت]] نبود، [[شایسته]] بـود کـه بـه جای [[عزاداری]] در ایام [[محرم]]، برای رسیدن امام حسین{{ع}} به وصال [[حق]] [[شادی]] کنیم.

# بر اساس نظریه شهادت تکلیفی، امام حسین{{ع}} بر پایه [[تکلیف]] شخصی که مخصوص خود وی بود از سوی [[خداوند]] مقرّر بود که باید به [[شهادت]] برسد و دلیل آن هم مشخص نیست، قیـام کرد. از این رو، قابلیت [[اقتدا]] به [[امام]] در این امر وجود ندارد؛ زیرا جهاد امام حسین{{ع}}، جهـادی علیه خاص بود، نه [[جهاد]] عام. از مهم‌ترین قائلان به این نظریه می‌توان از صاحب جواهر و شیخ [[محمدحسین کاشف الغطاء]] نام برد.

# نظریه شهادت فدیه‌ای که باوری شبیه به [[اعتقاد]] [[مسیحیان]] در مصلوب شدن [[حضرت عیسی]]{{ع}} است، دلیل [[شهادت امام حسین]]{{ع}} را این می‌داند که آن حضرت بتواند به [[مقام شفاعت]] برسد تا [[شفیع]] [[گناهان]] [[عزاداران]] خویش شود. این نظریه برای نخستین بار در دوره قاجار مطرح شد و بازتاب گسترده‌ای در اشعار [[شاعران]] و متون [[تعزیه]] آن دوره داشته است. از جمله [[معتقدان]] به این نظریه می‌توان از [[ملامهدی نراقی]] و ملاحبیب [[الله]] [[شریف]] کاشانی نام برد.

# اما معروف‌ترین نظریه در میان نظریات بر محور شهادت، نظریه شهادت [[سیاسی]] است که بر خلاف دیدگاه‌های پیشین (که از سوی علمای سنتی مطرح شده‌اند) محصول دوران جدید و از نتایج مطرح شدن و برخاستن [[اسلام]] سیاسی است. بر اساس این نظریه، [[امام حسین]]{{ع}} آگاهانه شهادت را [[انتخاب]] کرد تا با شهادت مظلومانه خود آگاهی را به [[جامعه]] منتقل سازد و [[مردم]] خود، علیه [[حکومت بنی‌امیه]] [[قیام]] کنند. به سخن دیگر، شهادت، آن‌گاه که قدرتی برای [[شکست]] دادن [[دشمن]] وجود ندارد، وسیله‌ای است برای [[رسوا]] کردن [[حکومت ظلم]]، و [[شهید]]، با [[خون]] خود [[پیام]] خود را به جامعه منتقل می‌کند. از آنجا که این نظریه از یک سو همسو با نگاه سیاسی و از سوی دیگر با [[احادیث]] متعدد [[گستره علم امام]] در منابع [[شیعی]] نیز هم‌خوانی دارد، طرفداران بسیاری در میان [[فقها]] و علمای معاصر شیعی دارد که می‌توان از افراد ذیل نام برد: [[آیت‌الله]] [[سید محسن امین]]، آیت‌الله صافی گلپایگانی، آیت‌الله فاضل لنکرانی.

۲. '''نظریه [[حکومت]]''': این نظریه که از لحاظ [[تاریخی]] از دیگر نظریه‌ها قدمت بیشتری دارد، بر این پایه [[استوار]] است که [[امام حسین]]{{ع}} از همان آغاز برای بازپس‌گرفتن [[حق]] [[خلافت]] خویش از [[امویان]] و تشکیل حکومت، [[قیام]] خود را شروع کرد. از نظر قائلان به این نظریه، [[علم غیب امام]] نامحدود و مطلق نیست، از این رو، امام حسین{{ع}} از سرانجام قیام خویش اطلاع تفصیلی و دقیقی نداشت، یا [[شهادت]] وی جزء علومی نبود که [[خداوند متعال]] از آن به [[امام]] خبر داده باشد و مانند [[امیرالمؤمنین]] [[مأمور]] به [[تکلیف]] ظاهر بودند. از مهم‌ترین افراد قائل به این نظریه می‌توان از [[شیخ مفید]]، [[سید مرتضی]] و [[علامه]] [[طبرسی]] یاد کرد. در دوران معاصر نیز [[نعمت الله صالحی نجف آبادی]]، با تألیف کتاب [[شهید]] جاوید سعی در [[ترویج]] این نظریه داشت.

۴. '''نظریه [[امتناع]] از [[بیعت]] ([[دفاع]])''': این نظریه به اعتبار نخستین مرحله [[قیام امام حسین]]{{ع}} در خودداری آن حضرت از [[بیعت]] با [[یزید]] و حرکت از [[مدینه]] به [[مکه]]، شکل گرفته است. بزرگ‌ترین [[انتقاد]] به این نظریه نیز همین نگاه محدود به قیام امام حسین{{ع}} و توجه نکردن به تحولات بعدی، از جمله حرکت آن حضرت به سمت [[کوفه]] است<ref>پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، [[تاریخ اسلام بخش اول ج۲ (کتاب)|تاریخ اسلام بخش اول ج۲]]، ص ۱۵۳.</ref>.