صبر در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۷: خط ۷:


== مقدمه ==
== مقدمه ==
صبر به معنای تحمل‌ کردن، خودداری ‌کردن، خود نگهداری و امساک در ضیق و [[سختی]]<ref>حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۴۷۴.</ref>، در مقابل "جَزَع"<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ج۴ ص۴۳۸.</ref>. اصل آن به معنای [[حبس]]<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۲۹.</ref>، [[حفظ]] و خود نگهداری<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۸۲.</ref> (از [[اضطراب]] و بی‌قراری). {{متن قرآن|رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا}}<ref>«و چون با جالوت و سپاه وی رویاروی شدند گفتند: پروردگارا! ما را از شکیب، سرشار کن و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر کافران پیروز گردان» سوره بقره، آیه ۲۵۰.</ref>. "صبر" به اعتبار موضوعات و متعلق آن سه قسم دارد<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۸۲-۱۸۳.</ref>:
صبر به معنای تحمل‌ کردن، خودداری ‌کردن، خود نگهداری و امساک در ضیق و [[سختی]]<ref>حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۴۷۴.</ref>، در مقابل "جَزَع"<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ج۴ ص۴۳۸.</ref>. اصل آن به معنای [[حبس]]<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۲۹.</ref>، [[حفظ]] و خود نگهداری<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۸۲.</ref> (از [[اضطراب]] و بی‌قراری). {{متن قرآن|رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا}}<ref>«و چون با جالوت و سپاه وی رویاروی شدند گفتند: پروردگارا! ما را از شکیب، سرشار کن و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر کافران پیروز گردان» سوره بقره، آیه ۲۵۰.</ref>.  
 
صبر به اعتبار موضوعات و متعلق آن سه قسم دارد<ref>حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۸۲-۱۸۳.</ref>:
# [[صبر]] در عمل به [[وظایف]] ([[صبر]] بر [[طاعت]]): {{متن قرآن|فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ}}<ref>«پروردگار آسمان‌ها و زمین است و آنچه میان آنهاست پس او را بپرست و در پرستش او شکیبایی کن» سوره مریم، آیه ۶۵.</ref>.
# [[صبر]] در عمل به [[وظایف]] ([[صبر]] بر [[طاعت]]): {{متن قرآن|فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ}}<ref>«پروردگار آسمان‌ها و زمین است و آنچه میان آنهاست پس او را بپرست و در پرستش او شکیبایی کن» سوره مریم، آیه ۶۵.</ref>.
# [[صبر]] در [[معصیت]]: [[صبر]] در ترک و اجتناب از آنچه عمل به آن [[نهی]] شده است؛ مانند [[محرمات]]، [[معاصی]] و [[منکرات]] {{متن قرآن|إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«هر کس پرهیزگاری ورزد و شکیبایی کند بی‌گمان خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌گرداند» سوره یوسف، آیه ۹۰.</ref>.
# [[صبر]] در [[معصیت]]: [[صبر]] در ترک و اجتناب از آنچه عمل به آن [[نهی]] شده است؛ مانند [[محرمات]]، [[معاصی]] و [[منکرات]] {{متن قرآن|إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«هر کس پرهیزگاری ورزد و شکیبایی کند بی‌گمان خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌گرداند» سوره یوسف، آیه ۹۰.</ref>.
خط ۱۴: خط ۱۶:
[[صبر]] در [[قرآن کریم]]، آیینه تمام‌نمای [[انسان کامل]] در [[رفتار]] و عمل فردی و [[اجتماعی]] اوست. [[صبر]] و [[ایستادگی]] و [[مقاومت]]، عامل اصلی [[پیروزی]] [[امت‌ها]] در عرصه‌های مختلف [[اجتماعی]]، [[سیاسی]]، نظامی و... است. نمونه [[قرآنی]] [[پیروزی]] [[مؤمنان]] با [[صبر]] در [[جنگی]] نابرابر، مقابله [[طالوت]] و [[جالوت]] است که یکی در [[جبهه حق]] و دیگری در [[جبهه]] [[باطل]] بود. [[لشکر]] کوچک [[طالوت]] که [[حضرت داود]] {{ع}} نیز میان آنان بود، هنگاهی که [[شوکت]] و [[عظمت]] [[لشکر]] [[جالوت]] را دیدند، از خدای خود [[صبر]] و [[ظفر]] استدعا کردند: {{متن قرآن|وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا}}<ref>«و چون با جالوت و سپاه وی رویاروی شدند گفتند: پروردگارا! ما را از شکیب، سرشار کن و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر کافران پیروز گردان» سوره بقره، آیه ۲۵۰.</ref> و [[خداوند]] با [[قتل]] [[جالوت]] به دست [[حضرت داود]] {{ع}} به آنان [[ظفر]] و [[پیروزی]] بخشید: {{متن قرآن|فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ}}<ref>«پس آنان را به اذن خداوند تار و مار کردند و داود جالوت را کشت» سوره بقره، آیه ۲۵۱.</ref>.
[[صبر]] در [[قرآن کریم]]، آیینه تمام‌نمای [[انسان کامل]] در [[رفتار]] و عمل فردی و [[اجتماعی]] اوست. [[صبر]] و [[ایستادگی]] و [[مقاومت]]، عامل اصلی [[پیروزی]] [[امت‌ها]] در عرصه‌های مختلف [[اجتماعی]]، [[سیاسی]]، نظامی و... است. نمونه [[قرآنی]] [[پیروزی]] [[مؤمنان]] با [[صبر]] در [[جنگی]] نابرابر، مقابله [[طالوت]] و [[جالوت]] است که یکی در [[جبهه حق]] و دیگری در [[جبهه]] [[باطل]] بود. [[لشکر]] کوچک [[طالوت]] که [[حضرت داود]] {{ع}} نیز میان آنان بود، هنگاهی که [[شوکت]] و [[عظمت]] [[لشکر]] [[جالوت]] را دیدند، از خدای خود [[صبر]] و [[ظفر]] استدعا کردند: {{متن قرآن|وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا}}<ref>«و چون با جالوت و سپاه وی رویاروی شدند گفتند: پروردگارا! ما را از شکیب، سرشار کن و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر کافران پیروز گردان» سوره بقره، آیه ۲۵۰.</ref> و [[خداوند]] با [[قتل]] [[جالوت]] به دست [[حضرت داود]] {{ع}} به آنان [[ظفر]] و [[پیروزی]] بخشید: {{متن قرآن|فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ}}<ref>«پس آنان را به اذن خداوند تار و مار کردند و داود جالوت را کشت» سوره بقره، آیه ۲۵۱.</ref>.


در [[فرهنگ]] [[قرآنی]]، [[صبر]] عامل [[ثبات]] و [[پایداری]] و زمینه‌ساز [[نصر]] و [[پیروزی]] است <ref>وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۲، ص۴۲۹.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص: ۳۸۳-۳۸۴.</ref>
در [[فرهنگ]] [[قرآنی]]، [[صبر]] عامل [[ثبات]] و [[پایداری]] و زمینه‌ساز [[نصر]] و [[پیروزی]] است<ref>وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۲، ص۴۲۹.</ref>.<ref>[[عبدالله نظرزاده|نظرزاده، عبدالله]]، [[فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم]]، ص: ۳۸۳-۳۸۴.</ref>


==صبر در جهاد==
== صبر در جهاد ==
در [[آیات]] متعدد<ref>{{متن قرآن|ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ}} «سپس پروردگارت برای آنان که پس از آزار دیدن هجرت گزیدند آنگاه جهاد کردند و شکیبایی ورزیدند، بی‌گمان پس از آن آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نحل، آیه ۱۱۰؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ * الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ}} «ای پیامبر! مؤمنان را به کارزار برانگیز، اگر از شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما صد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می‌شوند زیرا آنان گروهی هستند که درنمی‌یابند * اکنون خداوند بر شما آسان گرفت و معلوم داشت که در شما ناتوانی هست؛ اگر از شما صد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما هزار تن باشند بر دو هزار تن به اذن خداوند پیروز می‌شوند و خداوند با شکیبایان است» سوره انفال، آیه ۶۵-۶۶؛ {{متن قرآن|فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ}} «و چون طالوت با سپاه (از شهر) بیرون رفت گفت: خداوند شما را به (آب) جویباری می‌آزماید، هر که از آن بنوشد از من نیست و هر که نخورد با من است مگر آنکه تنها کفی از آن برگیرد. باری، همه جز اندکی از آن نوشیدند و چون طالوت و مؤمنان همراه وی از آن گذشتند (همراهان سست ایمان طالوت که از آب نوشیده بودند) گفتند: امروز ما را تاب جالوت و سپاه وی نیست اما آنان که می‌دانستند خداوند را دیدار خواهند کرد گفتند: بسا گروهی اندک بر گروهی بسیار به اذن خداوند، پیروز شده است و خداوند با شکیبایان است» سوره بقره، آیه ۲۴۹؛ {{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ}} «آیا پنداشته‌اید به بهشت می‌روید بی‌آنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم دارد؟» سوره آل عمران، آیه ۱۴۲.</ref> و [[روایات]] بسیاری از کلمه [[صبر]] برای تأکید بر [[پایداری]] و [[استقامت]] در [[جهاد]] استفاده شده است. گرچه صبر در متون [[اسلامی]] در معانی دیگری نیز به کار رفته است، مانند [[بی‌تابی]] نکردن و [[شکیبایی]] در برابر [[شداید]] [[زندگی]]<ref>{{متن قرآن|لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}} «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.</ref> و یا [[مقاومت]] در برابر [[هواهای نفسانی]] و [[تمایلات]] [[نامشروع]]<ref>حدیث معروف، {{عربی|الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ وَ صَبْرٌ عِنْدَ الْمَعْصِيَةِ}}.</ref> اما یکی از موارد مهم کاربرد این واژه در متون [[اسلامی]] [[پایمردی]] در صحنه‌های [[جهاد]] است. [[صبر]] و [[پایداری]] در جهاد یک توصیۀ [[اخلاقی]] نیست و طبق [[موازین]] [[علم اصول فقه]] نظر به ظهور موارد صبر در [[آیات]] و [[روایات]] در انشاء [[حکم]] و استفاده [[وجوب]] از این موارد، باید مفاد این [[نصوص]] را یک اصل الزامی در جهاد تلقی کرد<ref>فقه سیاسی، ج۶، ص۴۹.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۲۱۷.</ref>
در [[آیات]] متعدد<ref>{{متن قرآن|ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ}} «سپس پروردگارت برای آنان که پس از آزار دیدن هجرت گزیدند آنگاه جهاد کردند و شکیبایی ورزیدند، بی‌گمان پس از آن آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نحل، آیه ۱۱۰؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ * الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ}} «ای پیامبر! مؤمنان را به کارزار برانگیز، اگر از شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما صد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می‌شوند زیرا آنان گروهی هستند که درنمی‌یابند * اکنون خداوند بر شما آسان گرفت و معلوم داشت که در شما ناتوانی هست؛ اگر از شما صد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما هزار تن باشند بر دو هزار تن به اذن خداوند پیروز می‌شوند و خداوند با شکیبایان است» سوره انفال، آیه ۶۵-۶۶؛ {{متن قرآن|فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ}} «و چون طالوت با سپاه (از شهر) بیرون رفت گفت: خداوند شما را به (آب) جویباری می‌آزماید، هر که از آن بنوشد از من نیست و هر که نخورد با من است مگر آنکه تنها کفی از آن برگیرد. باری، همه جز اندکی از آن نوشیدند و چون طالوت و مؤمنان همراه وی از آن گذشتند (همراهان سست ایمان طالوت که از آب نوشیده بودند) گفتند: امروز ما را تاب جالوت و سپاه وی نیست اما آنان که می‌دانستند خداوند را دیدار خواهند کرد گفتند: بسا گروهی اندک بر گروهی بسیار به اذن خداوند، پیروز شده است و خداوند با شکیبایان است» سوره بقره، آیه ۲۴۹؛ {{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ}} «آیا پنداشته‌اید به بهشت می‌روید بی‌آنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم دارد؟» سوره آل عمران، آیه ۱۴۲.</ref> و [[روایات]] بسیاری از کلمه [[صبر]] برای تأکید بر [[پایداری]] و [[استقامت]] در [[جهاد]] استفاده شده است. گرچه صبر در متون [[اسلامی]] در معانی دیگری نیز به کار رفته است، مانند بی‌تابی نکردن و [[شکیبایی]] در برابر [[شداید]] [[زندگی]]<ref>{{متن قرآن|لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}} «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.</ref> و یا [[مقاومت]] در برابر [[هواهای نفسانی]] و [[تمایلات]] نامشروع<ref>حدیث معروف، {{عربی|الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ وَ صَبْرٌ عِنْدَ الْمَعْصِيَةِ}}.</ref> اما یکی از موارد مهم کاربرد این واژه در متون [[اسلامی]] [[پایمردی]] در صحنه‌های جهاد است. صبر و [[پایداری]] در جهاد یک توصیۀ [[اخلاقی]] نیست و طبق [[موازین]] [[علم اصول فقه]] نظر به ظهور موارد صبر در [[آیات]] و [[روایات]] در انشاء [[حکم]] و استفاده [[وجوب]] از این موارد، باید مفاد این [[نصوص]] را یک اصل الزامی در جهاد تلقی کرد<ref>فقه سیاسی، ج۶، ص۴۹.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۲۱۷.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
خط ۲۸: خط ۳۰:
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده: مدخل]]
[[رده:مدخل]]
[[رده:صبر]]
[[رده:صبر]]

نسخهٔ ‏۲ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۰۱

مقدمه

صبر به معنای تحمل‌ کردن، خودداری ‌کردن، خود نگهداری و امساک در ضیق و سختی[۱]، در مقابل "جَزَع"[۲]. اصل آن به معنای حبس[۳]، حفظ و خود نگهداری[۴] (از اضطراب و بی‌قراری). ﴿رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا[۵].

صبر به اعتبار موضوعات و متعلق آن سه قسم دارد[۶]:

  1. صبر در عمل به وظایف (صبر بر طاعت): ﴿فَاعْبُدْهُ وَاصْطَبِرْ لِعِبَادَتِهِ[۷].
  2. صبر در معصیت: صبر در ترک و اجتناب از آنچه عمل به آن نهی شده است؛ مانند محرمات، معاصی و منکرات ﴿إِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ[۸].
  3. صبر در بلا و مصیبت: ﴿وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ[۹].

صبر در قرآن کریم، آیینه تمام‌نمای انسان کامل در رفتار و عمل فردی و اجتماعی اوست. صبر و ایستادگی و مقاومت، عامل اصلی پیروزی امت‌ها در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، نظامی و... است. نمونه قرآنی پیروزی مؤمنان با صبر در جنگی نابرابر، مقابله طالوت و جالوت است که یکی در جبهه حق و دیگری در جبهه باطل بود. لشکر کوچک طالوت که حضرت داود (ع) نیز میان آنان بود، هنگاهی که شوکت و عظمت لشکر جالوت را دیدند، از خدای خود صبر و ظفر استدعا کردند: ﴿وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا[۱۰] و خداوند با قتل جالوت به دست حضرت داود (ع) به آنان ظفر و پیروزی بخشید: ﴿فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ[۱۱].

در فرهنگ قرآنی، صبر عامل ثبات و پایداری و زمینه‌ساز نصر و پیروزی است[۱۲].[۱۳]

صبر در جهاد

در آیات متعدد[۱۴] و روایات بسیاری از کلمه صبر برای تأکید بر پایداری و استقامت در جهاد استفاده شده است. گرچه صبر در متون اسلامی در معانی دیگری نیز به کار رفته است، مانند بی‌تابی نکردن و شکیبایی در برابر شداید زندگی[۱۵] و یا مقاومت در برابر هواهای نفسانی و تمایلات نامشروع[۱۶] اما یکی از موارد مهم کاربرد این واژه در متون اسلامی پایمردی در صحنه‌های جهاد است. صبر و پایداری در جهاد یک توصیۀ اخلاقی نیست و طبق موازین علم اصول فقه نظر به ظهور موارد صبر در آیات و روایات در انشاء حکم و استفاده وجوب از این موارد، باید مفاد این نصوص را یک اصل الزامی در جهاد تلقی کرد[۱۷].[۱۸]

منابع

پانویس

  1. حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۴۷۴.
  2. ابن‌منظور، لسان العرب، ج۴ ص۴۳۸.
  3. ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۳۲۹.
  4. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۸۲.
  5. «و چون با جالوت و سپاه وی رویاروی شدند گفتند: پروردگارا! ما را از شکیب، سرشار کن و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر کافران پیروز گردان» سوره بقره، آیه ۲۵۰.
  6. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۸۲-۱۸۳.
  7. «پروردگار آسمان‌ها و زمین است و آنچه میان آنهاست پس او را بپرست و در پرستش او شکیبایی کن» سوره مریم، آیه ۶۵.
  8. «هر کس پرهیزگاری ورزد و شکیبایی کند بی‌گمان خداوند پاداش نیکوکاران را تباه نمی‌گرداند» سوره یوسف، آیه ۹۰.
  9. «آنچه بر سرت آید شکیب کن» سوره لقمان، آیه ۱۷.
  10. «و چون با جالوت و سپاه وی رویاروی شدند گفتند: پروردگارا! ما را از شکیب، سرشار کن و گام‌های ما را استوار دار و ما را بر کافران پیروز گردان» سوره بقره، آیه ۲۵۰.
  11. «پس آنان را به اذن خداوند تار و مار کردند و داود جالوت را کشت» سوره بقره، آیه ۲۵۱.
  12. وهبة بن مصطفی زحیلی، التفسیر المنیر، ج۲، ص۴۲۹.
  13. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۳۸۳-۳۸۴.
  14. ﴿ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوا إِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَحِيمٌ «سپس پروردگارت برای آنان که پس از آزار دیدن هجرت گزیدند آنگاه جهاد کردند و شکیبایی ورزیدند، بی‌گمان پس از آن آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نحل، آیه ۱۱۰؛ ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِينَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ يَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ * الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْكُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِيكُمْ ضَعْفًا فَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِائَةٌ صَابِرَةٌ يَغْلِبُوا مِائَتَيْنِ وَإِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ أَلْفٌ يَغْلِبُوا أَلْفَيْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ «ای پیامبر! مؤمنان را به کارزار برانگیز، اگر از شما بیست تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما صد تن باشند بر هزار تن از کافران پیروز می‌شوند زیرا آنان گروهی هستند که درنمی‌یابند * اکنون خداوند بر شما آسان گرفت و معلوم داشت که در شما ناتوانی هست؛ اگر از شما صد تن شکیبا باشند بر دویست تن پیروز می‌گردند و اگر از شما هزار تن باشند بر دو هزار تن به اذن خداوند پیروز می‌شوند و خداوند با شکیبایان است» سوره انفال، آیه ۶۵-۶۶؛ ﴿فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِيكُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَنْ لَمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِيلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَاللَّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ «و چون طالوت با سپاه (از شهر) بیرون رفت گفت: خداوند شما را به (آب) جویباری می‌آزماید، هر که از آن بنوشد از من نیست و هر که نخورد با من است مگر آنکه تنها کفی از آن برگیرد. باری، همه جز اندکی از آن نوشیدند و چون طالوت و مؤمنان همراه وی از آن گذشتند (همراهان سست ایمان طالوت که از آب نوشیده بودند) گفتند: امروز ما را تاب جالوت و سپاه وی نیست اما آنان که می‌دانستند خداوند را دیدار خواهند کرد گفتند: بسا گروهی اندک بر گروهی بسیار به اذن خداوند، پیروز شده است و خداوند با شکیبایان است» سوره بقره، آیه ۲۴۹؛ ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ «آیا پنداشته‌اید به بهشت می‌روید بی‌آنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم دارد؟» سوره آل عمران، آیه ۱۴۲.
  15. ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.
  16. حدیث معروف، الصَّبْرُ صَبْرَانِ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِيبَةِ وَ صَبْرٌ عِنْدَ الْمَعْصِيَةِ.
  17. فقه سیاسی، ج۶، ص۴۹.
  18. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲، ص ۲۱۷.