خلافت الهی در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

از دیگر مفاهیمی که [[امامان]] [[پاک]] {{عم}} برای [[تبیین]] جایگاه [[مقام امامت]]، از آن استفاده کرده‌اند، مفهوم “خلیفة الله” است. چنان‌که پیش‌تر بیان شد، [[خلیفه]] به معنای کسی یا چیزی است که بعد از کسی یا چیز دیگری می‌آید و [[جانشین]] وی می‌شود.

[[قرآن کریم]] از مقام خلیفة اللهی [[حضرت آدم]] {{ع}} یاد کرده است و چنان‌که به تفصیل [[گذشت]]، این [[خلافت]] و [[جانشینی]] از [[خداوند متعال]]، به [[حضرت آدم]] {{ع}} منحصر نیست، بلکه در هر دوره‌ای لازم است، [[دست]] کم یک [[خلیفه]] برای [[خداوند]]، روی [[زمین]] وجود داشته باشد. همچنین [[خلافت]] یاد شده، مطلق است و [[خلیفة الله]] در تمام امور [[جانشین خداوند]] است. به دیگر بیان، [[خلیفه خداوند]] کسی است که نمایانگر تمام صفات وجودی، آثار، [[احکام]] و [[تدابیر]] [[خداوند]] است و [[خلافت]] و [[جانشینی]] او در تمام [[شئون]] هستی، بر همه موجودات حتی جمادات، نباتات و حیوانات [[حاکم]] است.

 

 

در برخی متون [[شیعی]] نیز این تعبیر از [[رسول خدا]] {{صل}} [[نقل]] شده است؛ چنان‌که در این باره، مرحوم [[شیخ طوسی]] روایتی را از [[عبد الله بن عمر]] [[نقل]] می‌کند که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} فرمودند: “پس از من [[دوازده خلیفه]] وجود دارد”<ref>محمد بن حسن طوسی، الغیبة، ص۱۳۰-۱۳۱.</ref>. با وجود این، بازخوانی متون [[روایی]] [[شیعه]] بیانگر این است که [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} از تعبیر [[خلیفة الله]] استفاده کرده‌اند. ایشان راجع به [[امام علی]] {{ع}} فرمودند: “همانا [[علی بن ابی طالب]] {{ع}} [[خلیفه خدا]] و [[خلیفه]] من و [[حجت خدا]] و [[حجت]] من است... ”<ref>شیخ صدوق، الامالی، ص۲۰۳. نظیر این روایت با سندهای دیگری نیز وجود دارد. شیخ صدوق، الامالی، ص۸۹؛ شیخ صدوق، الخصال، ج۲، ص۴۹۶.</ref>. از این [[روایت]] می‌توان نتیجه گرفت که در [[حقیقت]]، از آنجا که [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} خود [[خلیفه خدا]] روی زمین‌اند، [[جانشین]] و [[خلیفه]] ایشان نیز همین منصب را در [[اختیار]] دارد؛ از این‌رو، اگر در مواضعی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} تنها از [[جانشینی]] [[جانشینان]] خود، بدون اضافه و اتصاف آنها به [[خدا]]، [[سخن]] به میان آورده‌اند، مقصود همان [[تبیین]] مقام خلیفة اللهی ایشان است. به دیگر بیان، [[خلیفه]] [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}}، [[جانشین]] آن حضرت در مقامامت و شئونی جز [[شأن]] [[نبوت]] است که ایشان داشته‌اند.

همچنین هنگامی که برخی [[اصحاب]] راجع به حوادث ناگواری که در [[آینده]] رخ خواهد داد، از ایشان [[پرسش]] کردند، آن حضرت با تشریح وضعیت سخت و طاقت‌فرسای آن دوران، فرمودند: “اگر در آن دوران، [[خلیفه خدا]] روی [[زمین]] را دیدی، همراه او باش، اگرچه جسم تو فرسوده و [[مال]] تو گرفته شود”<ref>{{متن حدیث|فَإنْ رَأيْتَ يَوْمَئِذٍ خَليفَةَ اللهِ في الْأرضِ فَالْزِمْهُ وَ إنْ نَهَكَ جِسْمُكَ وَ اُخِذَ مَالُكَ}}. احمد بن حنبل، مسند حنبل، ج۵، ص۴۰۳.</ref>.

 

بیان این نکته ضروری است که صدور خصوص این دو [[روایت]] از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} شدیداً محل تردید است؛ چرا که به نوشته محققان، [[روایت]] نخست، از آن دسته روایاتی است که [[عباسیان]] برای همراه ساختن توده [[مردم]] با خود ساختند و جعل کردند؛ چنان‌که [[پرچم‌های سیاه]]، نماد حرکت و جنبش قیام‌های آنها به شمار می‌آمد<ref>ر. ک: مصطفی صادقی، تحلیل تاریخی نشانه‌های ظهور، ص۹۵-۱۲۵.</ref>؛ [[روایت]] دوم نیز تنها در منابع [[اهل سنت]] به چشم می‌خورد؛ ضمن آن‌که ذکری از برخی راویان آن، مانند ابوالتیاح، در منابع رجالی [[شیعه]] وجود ندارد، از این‌رو، این راوی مجهول به شمار می‌رود و [[روایت]] از اعتبار ساقط است. با وجود این، [[روایات]] دیگری همنوا با [[روایت]] دوم در متون [[شیعی]] به چشم می‌خورد؛ برای نمونه، [[شیخ صدوق]] و خزاز [[قمی]] [[نقل]] می‌کنند که [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} با اشاره به زمان [[ظهور امام عصر]] {{ع}} فرمودند: “هر کس از او [[پیروی]] کند، [[نجات]] یافته و هر کس از او [[سرپیچی]] کند، هلاک گردد. [[خدا]] را، [[خدا]] را، ای [[بندگان خدا]] به سوی او بیایید، اگرچه بر روی یخ بیایید. همانا او [[خلیفه خداوند]] (عزّ و جل) و [[خلیفه]] من است”<ref>{{متن حدیث|مَنْ تَبِعَهُ نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهُ هَلَكَ اللَّهَ اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ فَأْتُوهُ وَ لَوْ عَلَى الثَّلْجِ فَإِنَّهُ خَلِيفَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ خَلِيفَتِي}}. شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۶۰؛ علی بن محمد خزاز قمی، کفایة الاثر، ص۱۰۶. به نظر می‌رسد، تعبیر {{متن حدیث|وَ لَوْ عَلَى الثَّلْجِ}} برای بیان مبالغه راجع به سختی یک کار است.</ref>.

 

باری، [[روایات]] رسیده از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} که تعبیر [[خلیفة الله]] در آنها آمده، مستفیض است وموجب می‌شود که [[انسان]] [[اطمینان]] نسبی حاصل کند به اینکه [[حضرت رسول]] {{صل}} آنها را در آن دوران فرموده‌اند.

[[محمد بن اسحاق]] بن [[عمار]] [[نقل]] می‌کند: به [[امام کاظم]] {{ع}} گفتم که آیا مرا به کسی که دینم را از او فرا گیرم، [[راهنمایی]] نمی‌کنید؟ فرمود: پسرم [[علی]]. [ایشان ادامه دادند] همانا پدرم، یعنی [[امام صادق]] {{ع}}، دستم را گرفت و مرا به نزد [[قبر]] [[رسول خدا]] {{صل}} برد و فرمود: ای فرزندم! همانا [[خداوند]] فرمود: {{متن قرآن|إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً}}، و [[خداوند]] هنگامی که سخنی می‌گوید، به آن [[وفا]] می‌کند<ref>محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۳۱۲؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، ص۲۴۹.</ref>. بی‌گمان مقصود از سخن امام {{ع}} این نیست که [[خداوند متعال]] [[آدم]] {{ع}} را به [[جانشینی]] خود [[منصوب]] کرده است، بلکه از [[پرسش]] [[محمد بن اسحاق]] و استشهاد [[امام کاظم]] {{ع}} به سخن [[پدر]] بزرگوارش، فهمیده می‌شود که ایشان در صدد بیان این مطلب است که [[امامت]] [[امامان]] [[شیعی]] {{عم}} ادامه [[خلافت الهی]] [[پیامبران]] است؛ از این‌رو، چنان‌که [[پیامبران الهی]] [[خلیفه خدا]] روی زمین‌اند، [[ائمه اطهار]] {{عم}} نیز این [[شأن]] و منصب را دارایند.

 

چنان‌که [[امامان]] [[پاک]] {{عم}} از این مفهوم برای [[تبیین]] جایگاه [[مقام امامت]] و توصیف چیستی آن بهره جسته‌اند، این تعبیر برای [[اصحاب]] ایشان و دیگران نیز آشنا بوده است؛ چنان‌که [[مأمون عباسی]] از پدرش [[هارون الرشید]] [[نقل]] می‌کند که راجع به [[امام کاظم]] {{ع}} گفت: {{متن حدیث|هَذَا إِمَامُ النَّاسِ وَ حُجَّةُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى عِبَادِهِ فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَ وَ لَيْسَتْ هَذِهِ الصِّفَاتُ كُلُّهَا لَكَ وَ فِيكَ فَقَالَ أَنَا إِمَامُ الْجَمَاعَةِ فِي الظَّاهِرِ بِالْغَلَبَةِ وَ الْقَهْرِ وَ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ إِمَامُ حَقٍّ...}}<ref>شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۱.</ref>؛ این [[امام کاظم]] {{ع}} پیشوای [[مردم]] و [[حجت خدا]] بر آفریده‌های او و [[خلیفه]] او بر [[مردم]] است؛ پس گفتم: ای [[امیر المؤمنین]]! آیا این صفات برای شما و در شما نیست؟ [[هارون]] گفت: من در ظاهر و با [[غلبه]] و [[قدرت]] پیشوای مردمم و [[موسی بن جعفر]] {{ع}} پیشوای [[حقیقی]] است... .

 

اینکه [[امامان]] [[پاک]] {{عم}} از این مفهوم برای [[تبیین]] جایگاه خود و چیستی [[مقام امامت]] بهره برده‌اند، امری [[انکار]] نشدنی است؛ از این‌رو، آنچه در این مقام ضروری است، [[تبیین]] معنا [[شناختی]] این واژه، بر اساس و بیان مقتضیات این مفهوم است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان (کتاب)|معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان]]، ص ۲۸۱-۲۸۷.</ref>.