حکومت اسلامی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حکومت اسلامی است. حکومت اسلامی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حکومت اسلامی در قرآن -حکومت اسلامی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - حکومت اسلامی در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

اصول اساسی و وظایف حکومت ولایی

تمدن نوین اسلامی می‌‌بایست در چارچوب مبانی، اصول و قواعد الهی – اسلامی شکل گیرد که شارع مقدس بیان کرده است؛ بنابراین، نمی‌توان بدون مراجعه به منبع اصلی؛ یعنی الثقلین: کتاب الله و عترت(ع) از تمدن اسلامی سخن گفت؛ زیرا کتاب الله تنها در سایه «تبیین» پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) در قول و فعل قابل کشف است. از همین روست که در آموزه‌های وحیانی قرآن، اقامه عدالت قسطی به عنوان یکی از اساسی‌ترین اصول امت اسلامی، در گرو کتاب الله و رهبران الهی قرار داده شده است؛ زیرا بدون همراهی کتاب الله و عترت(ع) هرگز نمی‌توان ره به جایی برد و مقصود را در مقصد به آغوش کشید.

با نگاهی به حکومت ولایی پیامبر(ص) و امیرمؤمنان امام علی(ع) می‌‌توان این هماهنگی و همراهی را به خوبی در تحقق مقصود یافت. امروزه نیز تحقق تمدن اسلامی در گرو حکومتی است که بر اساس ولایت قرآنی رهبران الهی سامان یافته باشد و مشروعیت خویش را از ولایت الهی امام زمان(ع) به عنوان استمرار ولایت الله به دست آورده باشد؛ چنان که ولایت فقیه در تفسیر شیعی چیزی جز استمرار ولایت الهی با تجویز عام معصوم(ع) برای دارندگان شرایط حکم امام حسن عسکری(ع) نیست که فرمود: « فَأَمَّا مَنْ كَانَ مِنَ اَلْفُقَهَاءِ صَائِناً لِنَفْسِهِ، حَافِظاً لِدِينِهِ، مُخَالِفاً لِهَوَاهُ، مُطِيعاً لِأَمْرِ مَوْلاَهُ فَلِلْعَوَامِّ أَنْ يُقَلِّدُوهُ»؛ «هر یک از فقها که بر نفس خود مسلّط باشند و دین خود را حفظ کنند و با هوای نفس خود مخالفت ورزد و امر خدا را اطاعت کند، بر همگان واجب است که از او تقلید نمایند». پس ولیّ فقیه به عنوان حجت الهی منصوب منصوص تنها کسی است که حاکمیت ولایت الهی را دارا است؛ چنان که حضرت مهدی(ع) در توقیع شریف خویش می‌‌نویسد: « فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اَللَّهِ عَلَيْهِمْ»؛ «ایشان حجّت من بر شما هستند و من حجّت خدایم».

اصول اساسی حکومت اسلامی از نظر قرآن

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، حاکمیت اسلامی به عنوان حکومت ولایی الهی می‌‌بایست اصول زیر را به عنوان مبانی اساسی حکومت بشناسد و برای تحقق آن تلاش کند؛ زیرا مشروعیت وجودی و بقایی حکومت ولایی در گرو این مبانی اصلی است:

حق‌ محوری: از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، حق مطلق خدای تعالی است و هر چیزی که بوی از حقانیت می‌‌برد، دارای خاستگاهی الهی است.

بنابراین، وقتی از حق سخن به میان می‌‌آید، هر چیزی که دارای خاستگاه الهی باشد؛ و اگر از چنین خاستگاهی برخوردار نباشد، حق نخواهد بود، بلکه ضد آن یعنی باطل بر آن اطلاق می‌‌شود. از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، همه امور از جمله قوانین می‌‌بایست دارای خاستگاه الهی باشد. البته ممکن است کاشف این قوانین الهی، فطرت الهی انسان باشد که با تعقل و تفقه به دست می‌‌آید؛ زیرا قلب سلیم انسان بر اساس هدایت فطری حق شناس و حق‌گرا است و می‌‌تواند با تعقل و تفقه حق را بشناسد و گرایش‌های خویش را سامان دهد؛ زیرا حقیقت عقلانیت رشید چیزی جز شناخت خدا و حرکت در مسیر صراط مستقیم عبودیت در چارچوب شریعت الهی نیست که قلب سلیم با تعقل و تفقه بدان می‌‌رسد و این گونه انسان را از شقاوت دنیوی و اخروی نجات می‌‌دهد. همچنین از نظر قرآن، ممکن است کاشف این قوانین الهی، نقل وحیانی باشد که از طریق پیامبران در قالب شرایع اسلامی به انسان می‌‌رسد. از نظر قرآن، محتوای این نقل وحیانی این است که مطابق با کشفیات قلب سلیم است که با تعقل و تفقه به دست می‌‌آید. از همین روست که اگر انسان از یکی از دو شیوه بهره‌مند شود و مطابق با کشفیات یکی از آنها فلسفه و سبک زندگی خویش را سامان دهد، بی‌گمان نجات می‌‌یابد؛ هر چند که اکثریت مردم به این دو کاشف حق و حقیقت بی‌توجه هستند و بر اساس هواهای نفسانی فلسفه و سبک زندگی خویش را سامان می‌‌دهند و به شقاوت دنیوی و اخروی گرفتار می‌‌آیند. بنابراین، از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، هر حقی را می‌‌بایست در هدایت‌های تکوینی و تشریعی الهی جست و فلسفه و سبک زندگی خویش را بر اساس آن سامان داد تا به سعادت دنیوی واخروی ابدی دست یافت. در همین راستا لازم است تا حکومت نیز حق محور باشد و هر چیزی را از خاستگاه حق یعنی حق الله بگیرد و به دنبال تحقق آن باشد. از آیات قرآنی به دست می‌‌آید که هر حکومت ولایی الهی که در طول تاریخ شکل گرفته بر مبنای این اصل شکل گرفته است که که خواسته‌های حق تعالی را در میان انسان و امت تحقق بخشد؛ زیرا حقوق اساسی انسان چیزی جز حقوقی نیست که خدا برای انسان قرار داده است. در آموزه‌های وحیانی قرآن، حقوق بسیاری برای انسان به عنوان حق فطری بیان شده که شامل: حق حیات، حق سکونت، حق ازدواج، حق مهریه، آزادی عقیده ، آزادی اندیشه ، حق تجارت، حق استفاده از طبیعت و نعمت‌های آن، حق تصمیم‌گیری ، حق تغذیه ، حق حضانت ، حقوق آوارگان، حق دادرسی و دسترسی عادلانه به قضا، حق دفاع از خود در برابر ظالم، حق عبادت، حق قصاص، حق مالکیت، حق وطن و مسکن مورد اطمینان و مانند آنها می‌‌شود. حکومت ولایی اسلامی می‌‌بایست این حقوق را بشناسد و برای احقاق آن تلاش کند.

عدالت‌ محوری: از دیگر اصولی که مبنای حکومت ولایی است، عدالت‌محوری است؛ زیرا از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، هر چیزی می‌‌بایست در جای حق خودش قرار گیرد که خدا برای آن مقدر کرده است. بنابراین، دولت اسلامی می‌‌بایست حق را بشناسد و همه تلاش خویش را داشته باشد تا عدالت در همه ابعاد فراگیر خویش اقامه و اجرا شود. دولت اسلامی نه تنها می‌‌بایست عدالت را اقامه و احقاق کند، بلکه می‌‌بایست دیگران را نیز به عدالتامر کند؛ زیرا حکومت الهی به عنوان خلیفه الله دارای ولایت بر همه مردمان است؛ بنابراین می‌‌تواند از این ولایت الهی خویش بهره گیرد و دیگران را به امر به عدالت کند. به سخن دیگر، اگر ولایت مؤمنان نسبت به یک دیگر است؛ اما ولایت حکومت ولایی خلیفه الله شامل همه انسان‌ها می‌‌شود و خلیفه الله به عنوان ولی الله از این حق برخوردار است تا دیگران را به آن امر کرده و فرمان دهد و در صورت تخطی از عدالت آنان را مجازات کند. بر همین اساس است که ولی الله و خلیفه الله می‌‌تواند مردمان بیرون از دایره حکومت اسلامی را نیز به عدالت دعوت و خواهان عدالت درباره همگان باشد و در صورتی که مستکبران و ظالمانی دیگران را به ظلم و استضعاف بکشند، می‌‌تواند علیه آنان قتال کند و آنان را مجبور به عمل به حق و عدالت کند. از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، عدالت در همه ابعاد به عنوان «اقرب للتقوی» می‌‌بایست از سوی مؤمنان مورد توجه قرار گیرد و دولت اسلامی به عنوان ﴿قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ﴾ برای آن تلاش کند و هیچ کوتاهی در این باره نداشته باشد. از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، عدالت قسطی به عنوان عدالت عینی و ملموس می‌‌بایست برای همه انسان از سوی دولت اسلامی مورد عنایت قرار گیرد و مقصود آن باشد که همگان از عدالت قسطی در چارچوب قوانین الهی بهره مند شوند.

ولایت‌ محوری: از دیگر اصولی که مبنا در حکومت ولایی اسلامی است، ولایت‌محوری است. به این معنا که مشروعیت حکومت تنها زمانی است که برخاسته از ولایت الهی باشد. این ولایت الهی برای پیامبران و امامان(ع) به عنوان مظاهر و خلفای الهی ثابت است؛ برای دیگران زمانی خواهد بود که به نصّ و نصب عام و خاص برای آنان ولایت ثابت و اثبات شده باشد. بنابراین، بدون نص و نصب عام و خاص هر گونه ولایتی باطل است و حکومت طاغوت خواهد بود. از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن و اسلام، ولایت الهی در حکومت برای کسانی است که شرایط عام پیش گفته در احادیث را دارا باشند. از همین روست که ولایت فقیه تنها حکومتی است که به عنوان ولایت الهی مشروعیت دارد و هر کسی بدون امر ولی الله که در این جا ولی فقیه است، فاقد حاکمیت و حکومت و ولایت است و اگر مسند و منصبی را به دست گیرد به عنوان طاغوت شناخته می‌‌شود. به سخن دیگر، ولایت فقط برای خدا و مظاهر الهی است که به عنوان اولیاء الله و اولو الامر شناخته می‌‌شوند.

قانون محوری و کتاب محوری: از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، یکی از مهم‌ترین مبانی که می‌‌بایست در حکومت به عنوان اصول اساسی مد نظر قرار گیرد، قانون‌گرایی است. از نظر قرآن، نمی‌توان نظام اجتماعی را با قوانین شفاهی و آداب و رسوم و سنت‌های جاهلی غیر مدون و مکتوب اداره کرد، بلکه می‌‌بایست همه چیز به شکل دقیق بر اساس «کتاب» و قوانین مکتوب الهی که حق محور و عدالت محور است، سامان یابد. از همین روست که آموزه‌های اسلامی در تمامی شرایع در قالب کتاب به پیامبران داده شده تا امت‌های اسلامی شکل گیرد. قوانین در شرایع اسلامی از سوی خدا به شکل کتاب نازل شده و از سوی پیامبران ازجمله نوح(ع) و ابراهیم(ع) و موسی(ع) و عیسی(ع) و پیامبر مکرم و معظم(ص) حضرت محمد المصطفی(ع) بیان و اجرایی شده است. از نظر قرآن، از مهم‌ترین اصول حاکمیت ولایی آن است بر اساس قوانین مدون و مکتوب عمل و رفتار کند.

وظایف و مسئولیت‌های حکومت ولایی از نظر قرآن

بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، حکومت ولایی مسئولیت‌هایی اساسی به عهده دارد که اگر آنها را انجام ندهد، به عنوان حکومت ناکارآمد مشروعیت خویش را از دست می‌‌دهد. به سخن دیگر، اگر حکومتی بر اساس مبانی و اصول پیش گفته سامان نیابد مشروعیت نمی‌یابد؛ و اگر به وظایف و تکالیف و مسئولیت‌های تعیین شده از سوی خدا در قرآن عمل نکند، به سبب عدم کارآمدی مشروعیت خویش را از دست می‌‌دهد.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، دولت ولایی اسلامی می‌‌بایست مسئولیت پذیر باشد؛ زیرا خدا مسئولیت‌پذیری را برای هر حکومتی واجب می‌‌داند حتی اگر فرعونی باشد. از همین روست که با آنکه فرعون، شخصاً به شکنجه بنی اسرائیل اقدام نمی‌کرده، بلکه مأموران وی این کار را انجام می‌‌دادند، ولی چون فرعون حاکم آنان بوده، حضرت موسی(ع) عمل شکنجه را به او نسبت داده که نشان دهنده مسئولیّت هر حاکمی نسبت به اعمال زیردستان شان است. پس دولت اسلامی نه تنها خود وظایفی دارد، بلکه دامنه مسئولیت‌پذیری او شامل کارگزاران و زیردستان و امت اسلامی است که تحت دولت اسلامی زندگی می‌‌کنند.

همچنین می‌‌بایست برای تأمین مسئولیتی الهی که برای او قرار داده شده، اصل نظارت بر دستگاه و کارگزاران را مهم بشمارد و بداند که نظارت به عنوان یک وظیفه اساسی برای دولت ولایی تعریف شده است. بنابراین، دولت ولایی می‌‌بایست دستگاه و کارگزاران را هماره تحت مهار و نظارت و مدیریت خویش قرار دهد تا جایی که در صورت کوچک‌ترین تخلف یا حتی احتمال تخلف با بازخواست و استخبار از موضوع و مسأله حکم مناسب را صادر کرده و مجازات را عملیاتی سازد. ازاین آیه به دست می‌‌آید که نظارت دولت ولایی تا پایین‌ترین سطوح از کارگزاران نظام ولایی را شامل می‌‌شود و تنها محدود به سطوح عالی کارگزاری نیست.

از نظر آموزه‌های وحیانی قرآن، مهم‌ترین وظایف و تکالیفی که برای حکومت ولایی مطرح است، عبارتند از:

1. تعلیم و تزکیه الهی: البته مراد از تعلیم و تزکیه همان تعلیمات الهی است که به کسب تزکیه و رسیدن به تقوای الهی است که انسان را در جایگاه خلیفه الله قرار می‌‌دهد. باید توجه داشت که تعلیم و تزکیه ای که حکومت دینی می‌‌بایست به عنوان حکومت ولایی الهی انجام دهد، شامل اقامه شعائر دینی، نماز، حج، امر به معروف و نهی از منکر، اطلاع رسانی شفاف از امور اجتماعی و فرهنگی و مانند آنها است تا مردم در هنگام فتنه‌ها بتوانند قدرت تشخیص داشته باشند و به راهنمایی و تدبیر رهبران الهی از فتنه عبور کنند.
2. تأمین امنیت فراگیر: سعادت مردم در دنیا در گرو و رهن امنیت و آرامشی است که آنان را از گرنه خوف و ترس نسبت به امور جانی، عرضی و مالی در امان نگه دارد. بر این اساس، از وظایف حکومت و دولت ولایی این است که امنیت فراگیر را تأمین کند. این تأمین امنیت در گرو مبارزه با همه عوامل ناامنی شامل مبارزه با بغی، مبارزه با عوامل ناامنی داخلی و خارجی است.
3. تأمین آسایش و رفاه: بی‌گمان سعادت دو مولفه دارد که شامل آرامش و آسایش است. بنابراین برای تأمین سعادت مردم لازم است تا حکومت ولایی به تأمین آسایش و رفاه مردم بپردازد. از همین روست که برای تحقق چنین آسایشی لازم است تا با تدبیر امور اقتصادی، آموزش منابع انسانی در راستای تأمین امنیت غذایی با حفظ و گسترش کشاورزی و دامداری و محافظت از منابع آبی و مانند آنها مردم در آسایش قرار گیرند.
4. اقامه عدالت قسطی: بی‌گمان عدالت با دامنه و گستره وسیع خویش می‌‌بایست به عنوان یک اصل در همه امور حکومتی و حاکمیتی مد نظر قرار گیرد؛ اما آن چه مهم‌تر و اساسی‌تر است، «قوامین بالقسط» بودن نظام ولایی است تا دولت اسلامی ولایی بتواند توزیع عادلانه ثروت از انفال، توزیع عادلانه قدرت و مانند آنها به اقامه عدالت قسطی بپردازد و مردم عدالت را در زندگی خویش به شکل محسوس و ملموس ادراک کنند؛ زیرا از نظر قرآن، حق و عدل در عدالت قسطی خود نمایی می‌‌کند و دولت اسلامی اگر بخواهد عدالت را به شکل کامل داشته باشد باید آن را مد نظر قرار دهد. ﴿قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ﴾ برای آن تلاش کند و هیچ کوتاهی در این باره نداشته باشد.
5. عدالت قضایی: از دیگر وظایف دولت ولایی آن است که عدالت قضایی را تحقق بخشد و برای احقاق حق مردم اقدام کند و هیچ کوتاهی نسبت به آن نداشته باشد.
6. جهاد علیه ظالمان و مستکبران: مسئولیت و وظایف دولت ولایی محدود به مرزهای جغرافیایی سیاسی دولت اسلامی نمی‌شود، بلکه نسبت به مردمان جهان وظایف و تکالیفی دارد که برخاسته از همان ولایت الهی دولت ولایی است. از نظر قرآن، جهاد علیه ظالمان و مستکبران و بسترسازی برای این که توده‌های مردم از همه جغرافیای زمین به اقامه عدالت قسطی قیام کنند، از جمله وظایف و تکالیف بین‌المللی دولت ولایی اسلامی است..

منابع

1. منصوری، خلیل، اصول اساسی و وظایف حکومت ولایی