علم غیر ذاتی در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۳ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۲۴

علم غیر ذاتی، در مقابل علم ذاتی علمی است که خداوند متعال به انسان‌های برگزیده تعلیم می‎دهد و چنین علمی تبعی و نسبت به علم خداوند موقتی و محدود است. از این علم در تعبیرات امامان (ع) به علم مستفاد و یا علم غیب اکتسابی نیز یاد شده است.

معناشناسی

علم غیر ذاتی، علمی است که به واسطۀ تعلیم خداوند، انسان‌های برگزیده می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و چنین علمی، تبعی و نسبت به علم خداوند موقتی و محدود است. از این علم در تعبیرات امامان (ع) به علم مستفاد و یا علم غیب اکتسابی نیز یاد شده است. علم مستفاد یعنی علمی است که واسطه می‌خورد و من غیر نفسه است، علم خدای تبارک و تعالی من عند نفسه یا بالذات است، اما علم امامان (ع) علم مستفاد است. توجه باشد که علم غیرذاتی باید از طریق وحی و یا از طریق زمینه‌ها و اسباب لازم منتقل شود. در مقابل علم غیر ذاتی، علم‌ ذاتی یا استقلالی قرار دارد و آن علمی است که از درون عالِم می‌جوشد‌ و وابسته‌ به دیگری نیست، علمی است که اکتسابی و محدود نبوده و تعلیم و تحصیل در آن راه ندارد به این معنی که عالم به آن شیء بدون تعلیم، علم به آن پیدا کرده است. به عبارتی دیگر علم حضوری خداوند است به خویش و به اشیا قبل از ایجاد آنان که در مرتبه ذات او عین آن است، چنین علمی ازلی و ابدی و نامتناهی است. این علم‌، ویژه خدای‌ سبحان است؛ چراکه علم او عین ذات است و ذات هم واجب و غیر معلول و ادعای آن برای غیر خدا، موجب کفر و شرک است، یعنی هیچکس با خداوند در این صفت شریک نیست^[۱].

نفی علم ذاتی از معصوم

برای ذاتی بودن علم امامان (ع) دو معنا صورت گرفته و هر دو رد شده است، یعنی غیرذاتی بودن علوم ایشان به اثبات رسیده است:

ذاتی به معنای استقلالی

بدان معناست که تصور شود امام دانش‌های خود را به طور غیر وابسته به خداوند و صرف نظر از عطای الهی در ذات خود دارد؛ به عبارت دیگر علم او هیچ ارتباطی با خداوند نداشته و ذات امام به طور مستقل دارای این علوم باشد. این معنا با توجه به معارف توحیدی و اسلامی باطل است و تنها علم خداوند ذاتی است. اساسی‌ترین رکن اعتقادی در اسلام، توحید است که بنابر آن، همه توان‌ها، کمالات و آنچه در جهان ظهور پیدا کرده، وابسته به خداوند متعال است. بنابراین تنها می‌توان کمالات خداوند را به این معنا ذاتی دانست و علوم و کمالاتی که در پیامبران و امامان (ع) و دیگر مخلوقات مشاهده می‌شود، از خداوند متعال و مشروط به اذن و اراده او است.

بخشی از علوم معصومان (ع) به شیوه‌های عادی مانند حواس یا تعقل کسب می‌شود؛ لذا این بخش از دانش آنان اکتسابی است و بخشی دیگر به توسط وحی و الهام و شهود دریافت می‌شود که در این صورت نیز به نوعی اکتسابی یا موهوبی و با تعلیم خداوند است. از حیث توحید افعالی، علوم همه انسان‌ها وابسته به خداوند است و او معلم کل است^[۲].

ذاتی به معنای فطری

اگر چه علم امام غیر ذاتی و وابسته به عطای خداوند متعال است، اما خداوند، هرگاه امامی را می‌آفریند، علم ویژه را همراه او در فطرتش قرار می‌دهد لذا علم امام ذاتی یعنی فطری است. البته این معنا مورد اختلاف میان علما قرار گرفته است، برخی از علما^[۳] از فطری بودن علم امام طرفداری کرده‌اند؛ اما عده‌ای دیگر علم امام را تدریجی و افزایش پذیر دانسته‌اند^[۴].

دلیل نقلی

آیات و روایات دال بر این مطلب هستند که علم غیب غیر خداوند به صورت غیرذاتی است و اگر خبر از موضوعی در آینده می‌‌دانند به تعلیم الهی بوده است.

دلیل قرآنی بر غیرذاتی بودن علم معصوم

در آیات قرآن به صراحت تأکید شده است، علمی که به انسان‌ها و برگزیدگان خداوند می‌رسد، به اذن و خواست الهی است و اگر خداوند نخواهد، دانشی نخواهند داشت:

إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا^[۵]، در این آیه به صراحت بر وابستگی علمی برگزیدگان خداوند تأکید شده است.
وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ^[۶]، همه مخلوقات، بندگان خداوند متعال‌اند و توان انجام کاری را جز به اراده او ندارند.
در آیه‌ای دیگر خداوند به صراحت به رسول اکرم (ص) بیان می‌کند، علوم ایشان کاملاً وابسته به خداوند است و اگر او نخواهد، وحی‌ای بر آن حضرت نازل نخواهد شد: وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَيْنَا وَكِيلًا^[۷].
و یا در برخی از آیات آمده است: عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ^[۸] و یا تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ^[۹].^[۱۰]

باید توجه داشت اگر برخی از آیات، علم غیب را از غیر خداوند نفی می‌‌کنند منظورشان علم غیب ذاتی است نه غیرذاتی، چه اینکه منظور از آیاتی که علم غیب را برای غیرخداوند اثبات می‌‌کنند، علم غیب غیرذاتی است لذا تعارضی میان آیات قرآن وجود ندارد^[۱۱].

دلیل روایی بر غیرذاتی بودن علم معصوم

روایات اشاره به این مطلب دارند که علوم اهل بیت (ع) از طریق فراگیری از پیامبر (ص)، بهره‌مندی از کتاب‌های الهی و ویژه، الهام، تحدیث فرشتگان و... به ‌دست می‌آید؛ بیان این شیوه‌ها، خود نفی کننده علم ذاتی برای امامان (ع) است؛ زیرا در صورتی که علم آنان ذاتی باشد، نیازی به کسب آن به شیوه‌های یاد‌ شده نبود. امور ذاتی نیازی به کسب ندارند و از ذات جدا نمی‌شوند و علوم ایشان غیرذاتی است.

امام صادق (ع) فرمودند: "گاهی (درهای) علم به روی ما گشوده می‌شود و ما (مطالبی را) می‌دانیم و گاهی بسته می‌شود و نمی‌دانیم. امام فردی مانند دیگر انسان‌هاست؛ همانند آنان به‌ دنیا می‌آید؛ (...) امتیاز او نسبت‌ به دیگران این است که علومی ویژه به او داده شده و دعای او مستجاب است^[۱۲].
ایشان در روایتی دیگر فرمودند: "خداوند ما را به خودمان وانمی‌گذارد؛ که اگر ما را به خودمان واگذارد، مانند سایر مردم خواهیم بود و ما کسانی هستیم که خداوند می‌فرماید: مرا بخوانید تا اجابت کنم شما را^[۱۳]. از این روایت به خوبی رابطۀ بین امامان (ع) و خداوند روشن می‌شود. آنان از خود چیزی ندارند؛ اما بندگان برگزیدۀ خداوندند که تحت عنایات ویژه اویند و هرگاه چیزی را از او بخواهند، به آنان عطا می‌کند.
همچنین امام صادق (ع) فرمودند: "خداوند دوگونه علم دارد: علمی که در خزینۀ غیبی خود پنهان دارد و کسی جز او خبر ندارد و بداء هم در همین حیطه است و علمی که به ملائکه و انبیایش تعلیم داده است"^[۱۴].^[۱۵]

نتیجه گیری

بنابراین در غیرذاتی بودن علوم امامان (ع) به معنای غیر استقلالی بودن تردیدی وجود ندارد و بزرگان بر این نکته تأکید دارند که همه مخلوقات در تمام کمالات خود وابسته به خداوند متعال هستند و نه تنها علم امام بلکه کمالات ایشان هم وابسته به لطف و افاضه خداوند است^[۱۶].

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ ر.ک: مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۴؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ج ۲، ص۲۷؛ شریعتی، غلام محمد، علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی، دوفصلنامه قرآن‌شناخت، شماره ۱۵، ص۲۹؛ تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص۲۵۰.
↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه و قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، ص۲۷۶؛ بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۹.
↑ مانند مرحوم ملاصالح مازندرانی.
↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه.
↑ «جز این نیست که هر که در آسمان‌ها و زمین است به بندگی به درگاه (خداوند) بخشنده می‌آید» سوره مریم، آیه ۹۳.
↑ «و جز آنچه خواست خداوند پروردگار جهانیان است؛ نخواهید» سوره تکویر، آیه ۲۹.
↑ «و اگر بخواهیم بی‌گمان آنچه را بر تو وحی کرده‌ایم از میان می‌بریم آنگاه تو در برابر ما برای خود در آن باره نگهبانی نخواهی یافت» سوره اسراء، آیه ۸۶.
↑ «او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.
↑ «این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی می‌کنیم» سوره هود، آیه ۴۹.
↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، ص۲۷۶.
↑ ر.ک: سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص۶۹.
↑ «یُبْسَطُ لَنَا فَنَعْلَمُ وَ یُقْبَضُ عَنَّا فَلَا نَعْلَمُ وَ الْإِمَامُ یُولَدُ وَ یَلِدُ وَ یَصِحُّ وَ یَمْرَضُ وَ یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ وَ یَبُولُ وَ یَتَغَوَّطُ وَ یَفْرَحُ وَ یَحْزَنُ وَ یَضْحَکُ وَ یَبْکِی وَ یَمُوتُ وَ یُقْبَرُ وَ یُزَادُ فَیَعْلَمُ وَ دَلَالَتُهُ فِی خَصْلَتَیْنِ فِی الْعِلْمِ وَ اسْتِجَابَةِ الدَّعْوَةِ»؛ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج ۲، ص۵۲۸.
↑ «إِنَّ اللَّهَ لَا یَکِلُنَا إِلَی أَنْفُسِنَا وَ لَوْ وَکَلَنَا إِلَی أَنْفُسِنَا لَکُنَّا کَعَرْضِ النَّاسِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم‏»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۴۶۶.
↑ «إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ‏ عِلْمٌ‏ مَکْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ‏ لَا یَعْلَمُهُ‏ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُه»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۱۰۹.
↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، ص۲۷۶؛ سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص۶۹.
↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه.

[1] ر.ک: مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص۲۴؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ج ۲، ص۲۷؛ شریعتی، غلام محمد، علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی، دوفصلنامه قرآن‌شناخت، شماره ۱۵، ص۲۹؛ تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص۲۵۰.

[2] ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه و قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، ص۲۷۶؛ بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت، ص۱۹.

[3] مانند مرحوم ملاصالح مازندرانی.

[4] ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه.

[5] «جز این نیست که هر که در آسمان‌ها و زمین است به بندگی به درگاه (خداوند) بخشنده می‌آید» سوره مریم، آیه ۹۳.

[6] «و جز آنچه خواست خداوند پروردگار جهانیان است؛ نخواهید» سوره تکویر، آیه ۲۹.

[7] «و اگر بخواهیم بی‌گمان آنچه را بر تو وحی کرده‌ایم از میان می‌بریم آنگاه تو در برابر ما برای خود در آن باره نگهبانی نخواهی یافت» سوره اسراء، آیه ۸۶.

[8] «او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.

[9] «این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی می‌کنیم» سوره هود، آیه ۴۹.

[10] ر.ک: هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، ص۲۷۶.

[11] ر.ک: سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص۶۹.

[12] «یُبْسَطُ لَنَا فَنَعْلَمُ وَ یُقْبَضُ عَنَّا فَلَا نَعْلَمُ وَ الْإِمَامُ یُولَدُ وَ یَلِدُ وَ یَصِحُّ وَ یَمْرَضُ وَ یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ وَ یَبُولُ وَ یَتَغَوَّطُ وَ یَفْرَحُ وَ یَحْزَنُ وَ یَضْحَکُ وَ یَبْکِی وَ یَمُوتُ وَ یُقْبَرُ وَ یُزَادُ فَیَعْلَمُ وَ دَلَالَتُهُ فِی خَصْلَتَیْنِ فِی الْعِلْمِ وَ اسْتِجَابَةِ الدَّعْوَةِ»؛ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج ۲، ص۵۲۸.

[13] «إِنَّ اللَّهَ لَا یَکِلُنَا إِلَی أَنْفُسِنَا وَ لَوْ وَکَلَنَا إِلَی أَنْفُسِنَا لَکُنَّا کَعَرْضِ النَّاسِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم‏»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۴۶۶.

[14] «إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ‏ عِلْمٌ‏ مَکْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ‏ لَا یَعْلَمُهُ‏ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُه»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۱۰۹.

[15] ر.ک: هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن، ص۲۷۶؛ سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص۶۹.

[16] ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
 {{مدخل مرتبط
-| موضوع مرتبط = علم معصوم
+| موضوع مرتبط = علم غیر ذاتی
-| عنوان مدخل  = [[علم غیر ذاتی]]
+| عنوان مدخل  = علم غیر ذاتی
-| مداخل مرتبط = [[علم غیر ذاتی در قرآن]] - [[علم غیر ذاتی در حدیث]] - [[علم غیر ذاتی در فلسفه اسلامی]] - [[علم غیر ذاتی در عرفان اسلامی]]
+| مداخل مرتبط = [[علم غیر ذاتی در قرآن]] - [[علم غیر ذاتی در حدیث]] - [[علم غیر ذاتی در کلام اسلامی]]
 | پرسش مرتبط  = علم معصوم (پرسش)
 }}
@@ خط ۸: / خط ۸: @@
 '''علم غیر ذاتی'''، در مقابل [[علم ذاتی]] علمی است که [[خداوند متعال]] به [[انسان‌های برگزیده]] [[تعلیم]] می‎دهد و چنین علمی تبعی و نسبت به [[علم خداوند]] موقتی و محدود است. از این [[علم]] در تعبیرات [[امامان]] {{ع}} به [[علم مستفاد]] و یا [[علم غیب اکتسابی]] نیز یاد شده است.
-== معناشناسی [[علم غیر ذاتی]] ==
+== معناشناسی ==
-علم غیر ذاتی، [[علمی]] است که به واسطۀ [[تعلیم]] [[خداوند]]، [[انسان‌های برگزیده]] می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و چنین علمی، تبعی و نسبت به [[علم خداوند]] موقتی و محدود است. از این [[علم]] در تعبیرات [[امامان]] {{ع}} به [[علم مستفاد]] و یا [[علم غیب اکتسابی]] نیز یاد شده است. علم مستفاد یعنی علمی است که واسطه می‌خورد و من غیر نفسه است، علم [[خدای تبارک و تعالی]] من عند نفسه یا بالذات است، اما [[علم امامان]] {{ع}} علم مستفاد است. توجه باشد که علم غیرذاتی باید از [[طریق وحی]] و یا از طریق زمینه‌ها و اسباب لازم منتقل شود. در مقابل علم غیر ذاتی، علم‌ ذاتی یا استقلالی قرار دارد و آن علمی است که از درون عالِم می‌جوشد‌ و وابسته‌ به دیگری نیست، علمی است که اکتسابی و محدود نبوده و تعلیم و تحصیل در آن راه ندارد به این معنی که [[عالم]] به آن شیء بدون تعلیم، علم به آن پیدا کرده است. به عبارتی دیگر [[علم حضوری]] خداوند است به خویش و به اشیا قبل از ایجاد آنان که در مرتبه ذات او عین آن است، چنین علمی [[ازلی]] و [[ابدی]] و نامتناهی است. این علم‌، ویژه خدای‌ سبحان است؛ چراکه علم او عین ذات است و ذات هم [[واجب]] و غیر معلول و ادعای آن برای غیر [[خدا]]، موجب [[کفر]] و [[شرک]] است، یعنی هیچکس با خداوند در این صفت [[شریک]] نیست<ref>ر. ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۴؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ج ۲، ص۲۷؛ [[غلام محمد شریعتی|شریعتی، غلام محمد]]، [[علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی (مقاله)|علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی]]، دوفصلنامه قرآن‌شناخت، شماره ۱۵، ص۲۹؛ [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص۲۵۰.</ref>.
+علم غیر ذاتی، [[علمی]] است که به واسطۀ [[تعلیم]] [[خداوند]]، [[انسان‌های برگزیده]] می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و چنین علمی، تبعی و نسبت به [[علم خداوند]] موقتی و محدود است. از این [[علم]] در تعبیرات [[امامان]] {{ع}} به [[علم مستفاد]] و یا [[علم غیب اکتسابی]] نیز یاد شده است. علم مستفاد یعنی علمی است که واسطه می‌خورد و من غیر نفسه است، علم [[خدای تبارک و تعالی]] من عند نفسه یا بالذات است، اما [[علم امامان]] {{ع}} علم مستفاد است. توجه باشد که علم غیرذاتی باید از [[طریق وحی]] و یا از طریق زمینه‌ها و اسباب لازم منتقل شود. در مقابل علم غیر ذاتی، علم‌ ذاتی یا استقلالی قرار دارد و آن علمی است که از درون عالِم می‌جوشد‌ و وابسته‌ به دیگری نیست، علمی است که اکتسابی و محدود نبوده و تعلیم و تحصیل در آن راه ندارد به این معنی که [[عالم]] به آن شیء بدون تعلیم، علم به آن پیدا کرده است. به عبارتی دیگر [[علم حضوری]] خداوند است به خویش و به اشیا قبل از ایجاد آنان که در مرتبه ذات او عین آن است، چنین علمی [[ازلی]] و [[ابدی]] و نامتناهی است. این علم‌، ویژه خدای‌ سبحان است؛ چراکه علم او عین ذات است و ذات هم [[واجب]] و غیر معلول و ادعای آن برای غیر [[خدا]]، موجب [[کفر]] و [[شرک]] است، یعنی هیچکس با خداوند در این صفت [[شریک]] نیست<ref>ر.ک: [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص۲۴؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ج ۲، ص۲۷؛ [[غلام محمد شریعتی|شریعتی، غلام محمد]]، [[علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی (مقاله)|علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی]]، دوفصلنامه قرآن‌شناخت، شماره ۱۵، ص۲۹؛ [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص۲۵۰.</ref>.
 == [[نفی]] [[علم ذاتی]] از [[معصوم]] ==
@@ خط ۱۶: / خط ۱۶: @@
 بدان معناست که [[تصور]] شود [[امام]] دانش‌های خود را به طور غیر وابسته به [[خداوند]] و صرف نظر از [[عطای الهی]] در ذات خود دارد؛ به عبارت دیگر [[علم]] او هیچ ارتباطی با خداوند نداشته و ذات امام به طور مستقل دارای این علوم باشد. این معنا با توجه به [[معارف توحیدی]] و [[اسلامی]] [[باطل]] است و تنها [[علم خداوند]] ذاتی است. اساسی‌ترین رکن [[اعتقادی]] در [[اسلام]]، [[توحید]] است که بنابر آن، همه توان‌ها، [[کمالات]] و آنچه در [[جهان]] [[ظهور]] پیدا کرده، وابسته به [[خداوند متعال]] است. بنابراین تنها می‌توان کمالات خداوند را به این معنا ذاتی دانست و علوم و کمالاتی که در [[پیامبران]] و [[امامان]] {{ع}} و دیگر [[مخلوقات]] [[مشاهده]] می‌شود، از خداوند متعال و مشروط به [[اذن]] و [[اراده]] او است.
-بخشی از علوم [[معصومان]] {{ع}} به شیوه‌های عادی مانند حواس یا [[تعقل]] کسب می‌شود؛ لذا این بخش از [[دانش]] آنان اکتسابی است و بخشی دیگر به توسط [[وحی]] و [[الهام]] و [[شهود]] دریافت می‌شود که در این صورت نیز به نوعی اکتسابی یا [[موهوبی]] و با [[تعلیم]] خداوند است. از حیث [[توحید افعالی]]، علوم همه [[انسان‌ها]] وابسته به خداوند است و او [[معلم]] کل است<ref>ر. ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه (کتاب)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه]] و [[قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن (مقاله)|قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن]]، ص۲۷۶؛ [[سید حبیب بخارایی‌زاده|بخارایی‌زاده، سید حبیب]]، [[علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت (پایان‌نامه)|علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت]]، ص۱۹.</ref>.
+بخشی از علوم [[معصومان]] {{ع}} به شیوه‌های عادی مانند حواس یا [[تعقل]] کسب می‌شود؛ لذا این بخش از [[دانش]] آنان اکتسابی است و بخشی دیگر به توسط [[وحی]] و [[الهام]] و [[شهود]] دریافت می‌شود که در این صورت نیز به نوعی اکتسابی یا [[موهوبی]] و با [[تعلیم]] خداوند است. از حیث [[توحید افعالی]]، علوم همه [[انسان‌ها]] وابسته به خداوند است و او [[معلم]] کل است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه (کتاب)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه]] و [[قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن (مقاله)|قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن]]، ص۲۷۶؛ [[سید حبیب بخارایی‌زاده|بخارایی‌زاده، سید حبیب]]، [[علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت (پایان‌نامه)|علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت]]، ص۱۹.</ref>.
 === ذاتی به معنای [[فطری]] ===
-اگر چه [[علم امام]] غیر ذاتی و وابسته به عطای خداوند متعال است، اما خداوند، هرگاه امامی را می‌آفریند، [[علم ویژه]] را همراه او در فطرتش قرار می‌دهد لذا علم امام ذاتی یعنی فطری است. البته این معنا مورد [[اختلاف]] میان [[علما]] قرار گرفته است، برخی از علما<ref>مانند مرحوم ملاصالح مازندرانی.</ref> از [[فطری]] بودن [[علم امام]] طرفداری کرده‌اند؛ اما عده‌ای دیگر علم امام را تدریجی و افزایش پذیر دانسته‌اند<ref>ر. ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه (کتاب)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه]].</ref>.
+اگر چه [[علم امام]] غیر ذاتی و وابسته به عطای خداوند متعال است، اما خداوند، هرگاه امامی را می‌آفریند، [[علم ویژه]] را همراه او در فطرتش قرار می‌دهد لذا علم امام ذاتی یعنی فطری است. البته این معنا مورد [[اختلاف]] میان [[علما]] قرار گرفته است، برخی از علما<ref>مانند مرحوم ملاصالح مازندرانی.</ref> از [[فطری]] بودن [[علم امام]] طرفداری کرده‌اند؛ اما عده‌ای دیگر علم امام را تدریجی و افزایش پذیر دانسته‌اند<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه (کتاب)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه]].</ref>.
 == [[دلیل نقلی]] ==
@@ خط ۲۹: / خط ۲۹: @@
 #{{متن قرآن|وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ}}<ref>«و جز آنچه خواست خداوند پروردگار جهانیان است؛ نخواهید» سوره تکویر، آیه ۲۹.</ref>، همه [[مخلوقات]]، [[بندگان]] خداوند متعال‌اند و [[توان]] انجام کاری را جز به [[اراده]] او ندارند.
 # در آیه‌ای دیگر خداوند به صراحت به [[رسول اکرم]] {{صل}} بیان می‌کند، [[علوم]] ایشان کاملاً وابسته به خداوند است و اگر او نخواهد، وحی‌ای بر آن [[حضرت]] نازل نخواهد شد: {{متن قرآن|وَلَئِنْ شِئْنَا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ بِهِ عَلَيْنَا وَكِيلًا}}<ref>«و اگر بخواهیم بی‌گمان آنچه را بر تو وحی کرده‌ایم از میان می‌بریم آنگاه تو در برابر ما برای خود در آن باره نگهبانی نخواهی یافت» سوره اسراء، آیه ۸۶.</ref>.
-# و یا در برخی از [[آیات]] آمده است: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ}}<ref>«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.</ref> و یا {{متن قرآن|تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ}}<ref>«این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی می‌کنیم» سوره هود، آیه ۴۹.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن (مقاله)|قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن]]، ص۲۷۶.</ref>
+# و یا در برخی از [[آیات]] آمده است: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ}}<ref>«او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.</ref> و یا {{متن قرآن|تِلْكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهَا إِلَيْكَ}}<ref>«این از خبرهای غیب است که ما به تو وحی می‌کنیم» سوره هود، آیه ۴۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن (مقاله)|قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن]]، ص۲۷۶.</ref>
-باید توجه داشت اگر برخی از آیات، [[علم غیب]] را از غیر خداوند [[نفی]] می‌‌کنند منظورشان [[علم غیب ذاتی]] است نه غیرذاتی، چه اینکه منظور از آیاتی که علم غیب را برای غیرخداوند [[اثبات]] می‌‌کنند، علم غیب غیرذاتی است لذا تعارضی میان آیات قرآن وجود ندارد<ref>ر. ک: [[مصطفی سلطانی|سلطانی، مصطفی]]، [[امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه (کتاب)|امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه]]، ص۶۹.</ref>.
+باید توجه داشت اگر برخی از آیات، [[علم غیب]] را از غیر خداوند [[نفی]] می‌‌کنند منظورشان [[علم غیب ذاتی]] است نه غیرذاتی، چه اینکه منظور از آیاتی که علم غیب را برای غیرخداوند [[اثبات]] می‌‌کنند، علم غیب غیرذاتی است لذا تعارضی میان آیات قرآن وجود ندارد<ref>ر.ک: [[مصطفی سلطانی|سلطانی، مصطفی]]، [[امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه (کتاب)|امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه]]، ص۶۹.</ref>.
 === دلیل روایی بر غیرذاتی بودن علم معصوم ===
 [[روایات]] اشاره به این مطلب دارند که [[علوم اهل بیت]] {{ع}} از طریق فراگیری از [[پیامبر]] {{صل}}، بهره‌مندی از کتاب‌های [[الهی]] و ویژه، [[الهام]]، [[تحدیث فرشتگان]] و... به ‌دست می‌آید؛ بیان این شیوه‌ها، خود [[نفی]] کننده [[علم ذاتی]] برای [[امامان]] {{ع}} است؛ زیرا در صورتی که [[علم]] آنان ذاتی باشد، نیازی به کسب آن به شیوه‌های یاد‌ شده نبود. امور ذاتی نیازی به کسب ندارند و از ذات جدا نمی‌شوند و [[علوم]] ایشان غیرذاتی است.
 # [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: "گاهی (درهای) علم به روی ما گشوده می‌شود و ما (مطالبی را) می‌دانیم و گاهی بسته می‌شود و نمی‌دانیم. [[امام]] فردی مانند دیگر انسان‌هاست؛ همانند آنان به‌ [[دنیا]] می‌آید؛ (...) [[امتیاز]] او نسبت‌ به دیگران این است که علومی ویژه به او داده شده و دعای او [[مستجاب]] است<ref>{{متن حدیث|یُبْسَطُ لَنَا فَنَعْلَمُ وَ یُقْبَضُ عَنَّا فَلَا نَعْلَمُ وَ الْإِمَامُ یُولَدُ وَ یَلِدُ وَ یَصِحُّ وَ یَمْرَضُ وَ یَأْکُلُ وَ یَشْرَبُ وَ یَبُولُ وَ یَتَغَوَّطُ وَ یَفْرَحُ وَ یَحْزَنُ وَ یَضْحَکُ وَ یَبْکِی وَ یَمُوتُ وَ یُقْبَرُ وَ یُزَادُ فَیَعْلَمُ وَ دَلَالَتُهُ فِی خَصْلَتَیْنِ فِی الْعِلْمِ وَ اسْتِجَابَةِ الدَّعْوَةِ}}؛ ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج ۲، ص۵۲۸.</ref>.
 # ایشان در روایتی دیگر فرمودند: "[[خداوند]] ما را به خودمان وانمی‌گذارد؛ که اگر ما را به خودمان واگذارد، مانند سایر [[مردم]] خواهیم بود و ما کسانی هستیم که خداوند می‌فرماید: مرا بخوانید تا [[اجابت]] کنم شما را<ref>{{متن حدیث|إِنَّ اللَّهَ لَا یَکِلُنَا إِلَی أَنْفُسِنَا وَ لَوْ وَکَلَنَا إِلَی أَنْفُسِنَا لَکُنَّا کَعَرْضِ النَّاسِ وَ نَحْنُ الَّذِینَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُم‏}}؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۴۶۶.</ref>. از این [[روایت]] به خوبی رابطۀ بین امامان {{ع}} و خداوند روشن می‌شود. آنان از خود چیزی ندارند؛ اما [[بندگان]] برگزیدۀ خداوندند که تحت [[عنایات]] ویژه اویند و هرگاه چیزی را از او بخواهند، به آنان [[عطا]] می‌کند.
-# همچنین [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: "[[خداوند]] دوگونه [[علم]] دارد: [[علمی]] که در خزینۀ [[غیبی]] خود پنهان دارد و کسی جز او [[خبر]] ندارد و [[بداء]] هم در همین حیطه است و علمی که به [[ملائکه]] و انبیایش [[تعلیم]] داده است"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ‏ عِلْمٌ‏ مَکْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ‏ لَا یَعْلَمُهُ‏ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُه}}؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۱۰۹.</ref>.<ref>ر. ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن (مقاله)|قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن]]، ص۲۷۶؛ [[مصطفی سلطانی|سلطانی، مصطفی]]، [[امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه (کتاب)|امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه]]، ص۶۹.</ref>
+# همچنین [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: "[[خداوند]] دوگونه [[علم]] دارد: [[علمی]] که در خزینۀ [[غیبی]] خود پنهان دارد و کسی جز او [[خبر]] ندارد و [[بداء]] هم در همین حیطه است و علمی که به [[ملائکه]] و انبیایش [[تعلیم]] داده است"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ‏ عِلْمٌ‏ مَکْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ‏ لَا یَعْلَمُهُ‏ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُه}}؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص۱۰۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن (مقاله)|قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن]]، ص۲۷۶؛ [[مصطفی سلطانی|سلطانی، مصطفی]]، [[امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه (کتاب)|امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه]]، ص۶۹.</ref>
 == نتیجه گیری ==
-بنابراین در غیرذاتی بودن [[علوم]] [[امامان]] {{ع}} به معنای غیر استقلالی بودن تردیدی وجود ندارد و بزرگان بر این نکته تأکید دارند که همه [[مخلوقات]] در تمام [[کمالات]] خود وابسته به [[خداوند متعال]] هستند و نه تنها [[علم امام]] بلکه کمالات ایشان هم وابسته به [[لطف]] و [[افاضه خداوند]] است<ref>ر. ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه (کتاب)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه]].</ref>.
+بنابراین در غیرذاتی بودن [[علوم]] [[امامان]] {{ع}} به معنای غیر استقلالی بودن تردیدی وجود ندارد و بزرگان بر این نکته تأکید دارند که همه [[مخلوقات]] در تمام [[کمالات]] خود وابسته به [[خداوند متعال]] هستند و نه تنها [[علم امام]] بلکه کمالات ایشان هم وابسته به [[لطف]] و [[افاضه خداوند]] است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲)|هاشمی، سید علی]]، [[ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه (کتاب)|ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه]].</ref>.
 == پرسش‌های وابسته ==
+{{پرسش‌های وابسته}}
 * [[علم غیر ذاتی معصوم چیست؟ (پرسش)]]
 * [[علم غیب غیر ذاتی چیست؟ (پرسش)]]
+{{پایان پرسش‌های وابسته}}
 == منابع ==