امام بن ربعی

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

امام بن ربعی ، تنها در سند یک روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از تفسیر العیاشی ذکر شده است:

«وَ فِي تفسير العياشي عَنْ إِمَامِ بْنِ رِبْعِيٍّ قَالَ: قَامَ ابْنُ الْكَوَّاءِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) فَقَالَ أَخْبِرْنِي عَنْ قَوْلِ اللَّهِ قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا قَالَ أُولَئِكَ أَهْلُ الْكِتَابِ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ وَ ابْتَدَعُوا فِي دِينِهِمْ فَحَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَ مَا أَهْلُ النَّهْرِ مِنْهُمْ بِبَعِيدٍ».

شرح حال راوی

عنوان مذکور، تنها در این سند ذکر شده و در اسناد دیگر یافت نشده، چنان که در کتاب‌های رجالی نیز عنوان نگردیده؛ ولی عنوان عبایة بن ربعی امام الحی در یک روایت الامالی (طوسی) دیده شده که از حضرت علی(ع) روایت کرده است و در این سند نیز امام بن ربعی از آن حضرت روایت کرده است.

بر این پایه، مراد از راوی، عبایة بن ربعی امام الحی است که از اصحاب حضرت علی(ع) شمرده شده و روایات اندکی از وی در کتاب‌های حدیثی شیعه و سنی نقل گردیده‌اند.

از قدمای شیعه تنها برقی و شیخ طوسی از راوی یاد، و با ذکر نام وی در اصحاب امام علی و امام حسن(ع) بسنده کرده و گزارش دیگری از حال وی نداده‌اند؛ ولی در کتاب‌های رجالی اهل سنت گزارش بیشتری از وی داده شده و به جهت نقل روایت «أَنَا قَسِيمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ» از حضرت علی(ع) به غلو متهم گردیده است؛ نمونه‌ها:

ابن سعد: "عباية بن ربعي الأسدي روى عن عمر وعلي بن أبي طالب وكان قليل الحديث رحمة الله عليه وبركاته".

عقیلی: "عباية بن ربعي الأسدي روى عنه موسى بن طريف كلاهما غاليان ملحدان".

ابن حبان: :عباية بن ربعي الأسدي رأى جماعة من الصحابة روى عنه أهل الكوفة".

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی دانسته نیست؛ ولی برقی او را از اصحاب امام علی(ع) و شیخ طوسی از اصحاب امام علی و امام حسن(ع) ذکر کرده است و در اسناد روایات از حضرت علی(ع) روایت کرده است.

استادان و شاگردان راوی

عبایة بن ربعی در اسناد روایات از راویانی نظیر عبدالله بن عباس روایت کرده و افرادی مانند محمد بن فرات، موسی بن طریف الاسدی، الاعمش (سلیمان بن مهران) و عمران بن میثم از وی روایت کرده‌اند.

مذهب راوی

در کتاب‌های رجالی به مذهب و گرایش راوی اشاره‌ای نشده است؛ ولی مضامین روایات وی و تعبیرات تند بعضی از رجالیان سنی در جرح و تضعیف ایشان - چنان که خواهد آمد- گواه روشنی بر تشیع و اعتقاد راسخ او به امام علی(ع) است؛ نمونه‌اش این روایت است که در کتاب‌های شیعه و سنی نقل شده است:

شیخ طوسی: «... شَرِيكُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْقَاضِي قَالَ: حَضَرْتُ الْأَعْمَشَ فِي عِلَّتِهِ الَّتِي قُبِضَ فِيهَا، فَبَيْنَا أَنَا عِنْدَهُ إِذْ دَخَلَ عَلَيْهِ ابْنُ شُبْرُمَةَ وَ ابْنُ أَبِي لَيْلَى وَ أَبُو حَنِيفَةَ، فَسَأَلُوهُ عَنْ حَالِهِ، فَذَكَرَ ضَعْفاً شَدِيداً، وَ ذَكَرَ مَا يَتَخَوَّفُ مِنْ خَطِيئَاتِهِ، وَ أَدْرَكَتْهُ رَنَّةٌ فَبَكَى، فَأَقْبَلَ عَلَيْهِ أَبُو حَنِيفَةَ، فَقَالَ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ، اتَّقِ اللَّهَ، وَ انْظُرْ لِنَفْسِكَ، فَإِنَّكَ فِي آخِرِ يَوْمٍ مِنْ أَيَّامِ الدُّنْيَا، وَ أَوَّلِ يَوْمٍ مِنْ أَيَّامِ الْآخِرَةِ، وَ قَدْ كُنْتَ تُحَدِّثُ فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ بِأَحَادِيثَ، لَوْ رَجَعْتَ عَنْهَا كَانَ خَيْراً لَكَ! قَالَ الْأَعْمَشُ: مِثْلَ مَا ذَا، يَا نُعْمَانُ قَالَ: مِثْلَ حَدِيثِ عَبَايَةَ: أَنَا قَسِيمُ النَّارِ. قَالَ: أَ وَ لِمِثْلِي تَقُولُ يَا يَهُودِيٌّ أَقْعِدُونِي سَنِّدُونِي أَقْعِدُونِي، حَدَّثَنِي- وَ الَّذِي إِلَيْهِ مَصِيرِي- مُوسَى بْنُ طَرِيفٍ، وَ لَمْ أَرَ أَسَدِيّاً كَانَ خَيْراً مِنْهُ، قَالَ: سَمِعْتُ عَبَايَةَ بْنَ رِبْعِيٍّ إِمَامَ الْحَيِّ، قَالَ: سَمِعْتُ عَلِيّاً أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) يَقُولُ: أَنَا قَسِيمُ النَّارِ، أَقُولُ: هَذَا وَلِيِّي دَعِيهِ، وَ هَذَا عَدُوِّي خُذِيهِ».

عقیلی: "... أبو بكر بن عياش قال: قلت للأعمش: أنت حين تحدث عن موسى بن ظريف عن عباية عن علي: أنا قسيم النار. قال: فقال: و الله! ما رؤيته إلا علي جهة الاستهزاء. قال: قلت حمله الناس عنك في الصحف و تزعم أنك رؤيته على جهة الاستهزاء... عيسى بن يونس يقول: ما رأيت الأعمش خضع إلا مرة واحدة فإنه حدثنا بهذا الحديث قال علي: أنا تقسيم النار فبلغ ذلك أهل السنة فجاءوا إليه فقالوا: أتحدث بأحاديث تقوى بها الروافضة و الزيدية و الشيعة؟ فقال: سمعته فحدثت به. فقالوا: فكل شيء سمعته تحدث به؟ قال: فرأيته خضع ذلك اليوم".

جایگاه حدیثی راوی

نام راوی در رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی عنوان نشده است، چون وی دارای اثر علمی نبوده و با موضوع این دو کتاب که یادکرد راویان صاحب اثر است، تناسب ندارد؛ لکن در رجال الطوسی در اصحاب امام علی و امام حسن(ع) بدون جرح و تعدیل از او نام برده شده و بیش از این از حال وی بیان نشده است؛ لکن از تجمیع قرائن فهمیده می‌شود که وی از بزرگان اصحاب امام علی(ع) بوده و در جلالت و وثاقت در ردیف اصبغ بن نباته و مانند او قرار داشته است:

۱. برقی او را از خواص اصحاب امام علی(ع) معرفی کرده است.

۲. دو روایت در رجال الکشی نقل شده که بر جلالت و حسن اعتقاد وی دلالت دارند:

روایت یکم: «عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِيثَمٍ، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ عَبَايَةُ الْأَسَدِيُّ عَلَى امْرَأَةٍ مِنْ بَنِي أَسَدٍ يُقَالُ لَهَا حَبَابَةُ الْوَالِبِيَّةُ، فَقَالَ لَهَا عَبَايَةُ تَدْرِينَ مَنْ هَذَا الشَّابُ الَّذِي مَعِي قَالَتْ لَا، قَالَ مَهْ ابْنُ أَخِيكَ مِيثَمٌ. قَالَتْ إِي وَ اللَّهِ إِي وَ اللَّهِ، ثُمَّ قَالَتْ أَ لَا أُحَدِّثُكُمْ بِحَدِيثٍ سَمِعْتُهُ مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) قُلْنَا بَلَى، قَالَتْ سَمِعْتُ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ(ع) يَقُولُ نَحْنُ وَ شِيعَتُنَا عَلَى الْفِطْرَةِ الَّتِي بَعَثَ اللَّهُ عَلَيْهَا مُحَمَّداً(ص) وَ سَائِرُ النَّاسِ مِنْهَا بِرَاءٌ، وَ كَانَتْ قَدْ أَدْرَكَتْ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ(ع) وَ عَاشَتْ إِلَى زَمَنِ الرِّضَا(ع) عَلَى مَا بَلَغَنِي. وَ اللَّهُ أَعْلَمُ».

روایت دوم: «عَنْ صَالِحِ بْنِ مِيثَمٍ، قَالَ: دَخَلْتُ أَنَا وَ عَبَايَةُ الْأَسَدِيُّ عَلَى حَبَابَةَ الْوَالِبِيَّةِ، فَقَالَ لَهَا هَذَا ابْنُ أَخِيكَ مِيثَمٌ، قَالَتْ ابْنُ أَخِي وَ اللَّهِ حَقّاً، أَ لَا أُحَدِّثُكُمْ بِحَدِيثٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) فَقُلْتُ بَلَى. قَالَتْ دَخَلْتُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمْتُ فَرَدَّ السَّلَامَ وَ رَحَّبَ ثُمَّ قَالَ مَا بَطَأَ بِكَ عَنْ زِيَارَتِنَا وَ التَّسْلِيمِ عَلَيْنَا يَا حَبَابَةُ قُلْتُ مَا بَطَأَنِي إِلَّا عِلَّةٌ عَرَضَتْ، قَالَ وَ مَا هِيَ قَالَتْ فَكَشَفْتُ خِمَارِي عَنْ بَرَصٍ، قَالَتْ فَوَضَعَ يَدَهُ عَلَى الْبَرَصِ وَ دَعَا فَلَمْ يَزَلْ يَدْعُو حَتَّى رَفَعَ يَدَهُ وَ كَشَفَ اللَّهُ ذَلِكَ الْبَرَصَ، ثُمَّ قَالَ يَا حَبَابَةُ إِنَّهُ لَيْسَ أَحَدٌ عَلَى مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ غَيْرُنَا وَ غَيْرُ شِيعَتِنَا وَ مَنْ سِوَاهُمْ مِنْهَا بِرَاءٌ».

٣. در روایتی، امام علی(ع) به او با تعبیر «يَا بْنَ أَخِي» خطاب کرده است: «... عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مِيثَمٍ عَنْ عَبَايَةَ الْأَسَدِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) وَ أَنَا خَامِسُ خَمْسَةٍ وَ أَنَا أَصْغَرُ الْقَوْمِ فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ حَدَّثَنِي أَخِي رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنَّهُ خَاتِمُ أَلْفِ نَبِيٍّ وَ أَنَا خَاتِمُ أَلْفَ وَصِيٍّ وَ كُلِّفْتُ مَا لَمْ يُكَلَّفُوا قُلْنَا مَا أَنْصَفَكَ الْقَوْمُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ قَالَ لَيْسَ حَيْثُ تَذْهَبُ يَا ابْنَ أَخٍ إِنِّي لَأَعْلَمُ أَلْفَ كَلِمَةٍ مَا يَعْلَمُهَا غَيْرِي وَ غَيْرُ مُحَمَّدٍ(ص) يَقْرَءُونَ مِنْهَا آيَةً فِي كِتَابِ اللَّهِ وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآيَاتِنَا لَا يُوقِنُونَ».

علامه مامقانی درباره عبایة بن ربعی چنین می‌نویسد: حسن عقيدته مسلمة وكونه من خواصه الذي شهد به البرقي يدرجه في الحسان كما لا يخفي وقد مر في سليمان بن مهران ما يكشف عن كونه معتمداً عليه وعلى رواياته وانه كان إمام الحي ولازم الإمامة العدالة فتدبر جيدا.

رجالیان سنی نیز در مورد جایگاه حدیثی عبایة بن ربعی نظرهای متفاوتی دارند:

ابن ابی حاتم رازی: "سألت أبي عنه (عباية بن ربعي) فقال: كان من عتق الشيعة. قلت: ما حاله؟ قال: شيخ".

ابن حبان او را در الثقات که به راویان ثقه اختصاص دارد، عنوان کرده و نوشته است: "رأى جماعة من الصحابة روى عنه أهل الكوفة.

ذهبی در الضعفاء از وی نام برده و او را از غالیان شمرده و در میزان الاعتدال وی را به جهت نقل روایت حدیث «"أنا قسيم الجنة والنار"» از حضرت علی(ع) از غُلات شمرده است.

عقیلی در الضعفاء از وی نام برده و او را فردی ملحد معرفی کرده است.

یادآوری: خاستگاه اتهام غلو و الحاد به عبایة بن ربعی نقل روایات فضائل امام علی(ع) است؛ مانند روایت « أَنَا قَسِيمُ اَلْجَنَّةِ وَ اَلنَّارِ » و «سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي ».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴