|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[حسن بن ایوب در تراجم و رجال]]| پرسش مرتبط = }} | | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = اصحاب امام کاظم| عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[حسن بن ایوب در تراجم و رجال]]| پرسش مرتبط = }} |
| == مقدمه == | | == آشنایی اجمالی == |
| [[الحسن بن ایوب]]<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۵۱، ش۱۱۳؛ رجال الطوسی، ص۳۳۵، ش۴۹۹۰؛ الفهرست (طوسی)، ص۱۲۹، (ش ۱۷۹) و ۱۳۱، (ش ۱۸۴)؛ معالم العلماء، ص۳۵، ش۲۰۱ و ۲۰۶؛ الرجال (ابن داود)، ص۱۰۴، ش۳۹۴؛ منهج المقال، ج۴، ص۱۹، ش۱۳۴۷؛ نقد الرجال، ج۲، ص۹، ش۱۲۳۸؛ زبدة الأقوال، ص۱۰۸، ش۵۰۷-۵۰۸؛ مجمع الرجال، ج۲، ص۹۹؛ جامع الرواه، ج۱، ص۱۹۰، ش۱۵۵۷ و ۱۵۵۸؛ الوجیزة فی الرجال، ص۵۴، ش۴۷۱؛ معراج أهل الکمال، پانوشت ص۳۴۴؛ منتهی المقال، ج۲، ص۳۶۲، ش۷۰۷؛ تنقیح المقال، ج۱۸، ص۴۰۶، (ش ۵۰۰۶) و ۴۰۸، (ش ۵۰۰۸)؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۹۱، ش۲۰۱۰-٢٠١١؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۵۹، ش۵۴۳؛، ج۵، ص۲۴، ش۶۰-۶۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۷۵، (ش ۲۷۴۱) و ۲۷۶، (ش ۲۷۴۲)؛ مستدرکات علم رجال الحدیث ج۲، ص۳۵۴، ش۳۳۹۱-۳۳۹۲؛ قاموس الرجال، ج۳، ص۱۹۴، (ش ۱۸۵۲) و ۱۹۵، (ش ۱۸۵۳)؛ هدایة المحدثین، ص۳۸؛ تهذیب المقال، ج۲، ص۱۰۱، ش۱۱۲.</ref> در دو [[سند روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]] و به گزارش از کتاب [[التوحید]] و [[تفسیر القمی]] واقع شده است:
| | حسن بن ایوب از [[اصحاب امام کاظم]]{{ع}}<ref>رجال الطوسی ۳۴۸ جامع الرواة ۱/۱۹۰.</ref> بود و از محدثانی چون [[سلیمان بن صالح]]، [[ابوعقیله صیرفی]]،<ref>معجم رجال الحدیث ۴/۲۸۸ و ۲۸۹.</ref> [[حسین بن سلیمان]]<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث ۲/۳۵۴.</ref> و [[احمد بن میثم بن فضل بن دکین]]<ref>هدایة المحدثین ۳۸.</ref> [[روایت]] کرده است.[[محمد بن عبدالله بن غالب]]،<ref>رجال الطوسی ۳۴۸ جامع الرواة ۱/۱۹۰.</ref>[[حسن بن علی لؤلؤئی]]،<ref>معجم رجال الحدیث ۴/۲۸۸ و ۲۸۹.</ref> [[حسن بن محمد بن سماعه]] و [[احمد بن محمد بن عیسی]] از او روایت کرده‌اند.<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث ۲/۳۵۴.</ref> دو کتاب النوادر<ref>جامع الرواة ۱/۱۹۰ الذریعه ۲۴/۳۲۶.</ref> و کتاب اصل<ref>رجال الطوسی ۳۴۸.</ref> به وی تعلق دارند.<ref>جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی (کتاب)|فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی]]، ج۱، ص۲۵۲.</ref> |
| | |
| {{متن حدیث|مَا حَدَّثَنَا بِهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَارُونَ الْهِيتِيُّ بِمَدِينَةِ السَّلَامِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي الثَّلْجِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ غَالِبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ<ref>مصحف الحسن است و مقصود علی بن الحسن الجرمی الطاطری است.</ref> عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ الذُّهَلِيِّ عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ{{ع}} {{متن قرآن|اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}}<ref> خداوند، نور آسمان‌ها و زمین است سوره نور، آیه ۳۵.</ref>قَالَ كَذَلِكَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ قُلْتُ {{متن قرآن|مَثَلُ نُورِهِ}}<ref> مثل نور او سوره نور، آیه ۳۵.</ref>قَالَ مُحَمَّدٌ صقُلْتُ {{متن قرآن|كَمِشْكَاةٍ}}<ref> چون چراغدانی است سوره نور، آیه ۳۵.</ref> قَالَ صَدْرُ مُحَمَّدٍ{{صل}} قَالَ قُلْتُ {{متن قرآن|اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ}}<ref> در آن چراغی، آن چراغ در شیشه‌ای سوره نور، آیه ۳۵.</ref>قَالَ فِيهِ نُورُ الْعِلْمِ يَعْنِي النُّبُوَّةَ قُلْتُ {{متن قرآن|الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ}}<ref> آن چراغ در شیشه‌ای سوره نور، آیه ۳۵.</ref>قَالَ عِلْمُ رَسُولِ اللَّهِ صل)(صَدَرَ إِلَى قَلْبِ عَلِيٍّ{{ع}}...}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۹، ص۳۰۴-۳۰۵ به گزارش از التوحید، ص۱۵۷-۱۵۸، ح۳.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص394-395.</ref>
| |
| | |
| ==شرح حال [[راوی]]==
| |
| [[حسن بن ایوب]] در [[رجال النجاشی]]، [[الفهرست]] و [[رجال الطوسی]] عنوان، و در [[اسناد]] شماری از [[روایات]] نیز واقع گردیده است. وی با عناوین [[الحسن بن أیوب]]، [[ابن أبی غفیلة الحسن بن أیوب]]، [[حسین بن أیوب بن أبی عقیلة الصیرفی]] و [[ابن أبی عقیلة الحسن بن ایوب]] <ref>تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۵؛ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۷۰، ح۲۹۹، الکافی، ج۲، ص۲۹۸، ح۵ (نیز ر.ک: الکافی (ط - دارالحدیث)، ج۳، ص۷۲۸، ح۲۵۰۹)؛ معانی الأخبار، ص۱۶۹، ح١؛ بحار الأنوار، ج۶۳، ص۲۱، ح۶.</ref> [[روایت]] کرده و دارای یک اثر [[علمی]] بوده که [[نجاشی]] با عنوان {{عربی|له کتاب أصل}}<ref>رجال النجاشی، ص۵۱، ش۱۱۳: {{عربی|الحسن بن أیوب، له کتاب أصل، قال ابن الجنید: حدثنا حمید بن زیاد قال: حدثنا محمد بن عبدالله بن غالب، عن الحسن بن أیوب}}.
| |
| یادآوری می‌شود به قرینه طرق و اسناد، عنوان [[علی بن الحسن]] پس از ابن غالب در طریق نجاشی افتاده است. (ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۹۲، ش۷۸۷ ([[عمران]] بن [[شفا]] الأصبحی)؛ ص۴۵۸، ش۱۲۴۷ ([[ابو مخلد السراج]])؛ ص۱۶۲، ش۴۳۰ ([[درست بن أبی منصور]])؛ ص۱۶۸، ش۴۴۵ ([[رقیم]] بن إلیاس)؛ ص۱۷۳، ش۴۵۶ ([[زکریا بن یحیی]] الواسطی)؛ ص۲۱۵، ش۵۶۰ ([[عبدالله بن وضاح]])؛ ص۲۴۹، ش۶۵۶ (علی بن أبی [[حمزه]])؛ رسالة أبی غالب الزراری، ص۱۷۶: {{عربی|کتاب بریه العبادی بخطی حدثنی به حمید عن أبی جعفر محمد بن غالب، عن علی بن الحسن، عن الحسن بن أیوب، عن محمد بن الحسن الصیرفی، عن عمار بن مروان، عن بریه}}؛ [[معانی الأخبار]]، ص۱۵، ح۷: {{عربی|...الحسین بن أیوب، عن محمد بن غالب، عن علی بن الحسین، عن الحسن بن أیوب، عن الحسین بن سلیمان...}}.</ref> و [[شیخ طوسی]] با عنوان {{عربی|"له کتاب"}} و {{عربی|له کتاب النوادر}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۱۲۹، (ش ۱۷۹): {{عربی|الحسن بن أیوب بن أبی عقیلة، له کتاب النوادر، رویناه بالإسناد الأول، عن حمید، عن أحمد بن علی الحمیری الصیدی، عنه}}؛ و ۱۳۱، (ش ۱۸۴): {{عربی|الحسن بن أیوب، له کتاب، رویناه بالإسناد الأول، عن حمید، عن أحمد بن میثم بن (أبی نعیم) الفضل بن دکین، عنه}}.</ref> از آن یاد کرده‌اند.
| |
| | |
| یادآوری می‌شود [[شیخ طوسی]] در کتاب الفهرست دو بار از [[حسن بن ایوب]] نام برده است؛ با عنوان [[الحسن بن أیوب بن أبی عقیلة]] <ref> خویی: {{عربی|لا یبعد أن یکون ابن أبی عقیلة [غفیلة] فی کلام الشیخ عطف بیان للحسن بن أیوب، و ذلک من جهة ما ورد فی روایة التهذیب}}. (معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۷۷، ش۲۷۴۲).</ref> و با عنوان [[الحسن بن أیوب]].<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص 395-396.</ref>
| |
| | |
| ==[[اتحاد]] یا تعدد [[راوی]]==
| |
| گروهی از [[رجالیان]] دو عنوان مذکور در [[الفهرست شیخ طوسی]] را یکی دانسته‌اند و تکرار آن را بعضی بر [[غفلت]] شیخ طوسی حمل کرده<ref>{{عربی|الظاهر التکرار فی (ست)، و کأنه علی الغفلة، و تقع مثله [کذا] کثیرا}}. (مجمع الرجال، ج۲، پانوشت ص۹۹).</ref> و برخی اثر تعدد اثر راوی دانسته‌اند<ref>{{عربی|و الإتحاد محتمل فیکون ذکر الشیخ له متعددا لتعدد کتابه}}. (اتقان المقال، ص۱۷۶).</ref>. براین اساس، حسن بن ایوب یک راوی بیشتر نیست و چون دارای اثر [[علمی]] بوده در [[رجال النجاشی]] و الفهرست شیخ طوسی عنوان گردیده است.
| |
| | |
| [[علامه مجلسی]] در [[بررسی سند]] یک [[روایت]] [[الکافی]] که حسن بن ایوب <ref>الکافی، ج۲، ص۲۹۸، ح۵: {{عربی|...عن أحمد بن محمد بن عیسی، عن الحسن بن أیوب، عن أبی عقیلة الصیرفی قال: حدثنا کرام، عن أبی حمزة الثمالی قال:...}}.</ref> در آن واقع گردیده، چنین نوشته است: {{عربی|في أكثر نسخ الكافي عن أبي عقيل وفي بعضها عن أبي عقيلة، و الظاهر أنه كان أيوب بن أبي غفيلة لأن الشيخ ذكر في الفهرست الحسن بن أيوب بن أبي غفيلة، و قال النجاشي: له كتاب أصل}}<ref>مرآة العقول، ج۱۰، ص۱۲۳.</ref>.
| |
| | |
| [[علامه شوشتری]] نیز اتحاد را پذیرفته و در [[ترجمه]] [[الحسن بن ایوب بن أبی عقیلة]] چنین نوشته است:
| |
| {{عربی|الظاهر اتحاده مع المتقدم (الحسن بن أيوب)، لعدم منافاة بين ذكر الجد في هذا دون الأول؛ و لرواية حميد عن كل منهما بواسطة واحدة؛ و اتحاد الراوي ليس بشرط، لجواز أن يروي كتابه عدة، كما أن في الأول راوي النجاشي محمد بن عبدالله ابن غالب و راوي الفهرست أحمد بن ميثم و أيضاً لو كان غيره لعنونه النجاشي، لاتحاد موضوعيهما؛ بل لعنونه الشيخ في الرجال، لعموم موضوعه....، و يظهر من خبر ذبائح التهذيب -في جواز أكل ذبائح أهل الكتاب تقية<ref>تهذیب الأحکام، ج۹، ص۷۰، ح۲۹۹: {{عربی|...عن أحمد بن بشیر، عن ابن أبی غفیلة الحسن بن أیوب، عن داوود بن کثیر الرقی...}}.</ref>- بلفظ عن ابن أبي عقيلة الحسن بن أيوب أن ابن أبي عقيلة كنية الحسن نفسه، لا جده، كما عنونه الفهرست و روي الخبر الإستبصار<ref>الإستبصار، ج۴، ص۸۷، ح۳۳۱.</ref> أيضاً مثله. و لعل منشأ و هم الفهرست خبر طلب رئاسة الكافي<ref>الكافی، ج۲، ص۲۹۸، ح۵: {{عربي|...عن أحمد بن محمد بن عيسي، عن الحسن بن أيوب، عن أبي عقيلة الصيرفي قال: حدثنا كرام، عن أبي حمزة الثمالي قال:...}}.</ref> بلفظ الحسن بن أيوب بن أبي عقيلة إلا أن الظاهر أنه كان عن الحسن بن أيوب ابن أبي عقيلة باثبات الألف حتي يكون تابعا للحسن جمعا بين الخبرين و النساخ أسقطوها توهما. و حينئذ فهو عين المتقدم، كما قلنا. و يمكن أن يقال: إن كون الحسن ابن أبي عقيلة لا يمنع من كون جده أبا عقيلة بل كونه ابن أبي عقيلة يستلزم أن يكون أبوه أو أحد أجداده أبا عقيلة، لكن خبر الكافي بلفظ الحسن بن أيوب، عن أبي عقيل الصيرفي في نسخة، و عن أبي عقيلة الصيرفي في أخري، و عن ابن أبي عقيلة الصيرفي في ثالثة، و عليها فالرجل ليس إلا حسن بن أيوب و الكنية للمروي عنه له، لا له}}<ref>قاموس الرجال، ج۳، ص۱۹۵، ش۱۸۵۳.</ref>.
| |
| | |
| بعضی نیز در [[اتحاد]] دو [[راوی]] [[تردید]] کرده‌اند؛ مانند [[سید امین]] که پس از نقل دیدگاه [[علامه مجلسی]] درباره اتحاد [[الحسن بن ایوب]] با [[الحسن ابن أبی عقیلة]] (غفیلة) نوشته است: {{عربی|و يفهم من ذلك أنه جعله مع الحسن بن أيوب السابق واحدا و فيه ما لا يخفي}}<ref>أعیان الشیعه، ج۵، ص۲۴، ش۶۱.</ref>.
| |
| | |
| برخی به تعدد تصریح کرده‌اند؛ نظیر [[محقق اردبیلی]]، [[علامه مامقانی]] و [[آیة الله خویی]]؛ زیرا هر یک از دو عنوان [[الحسن بن ایوب]] و [[الحسن بن ایوب بن أبی غفیله]] را مستقل عنوان کرده‌اند که دال بر تعدد است<ref>جامع الرواه، ج۱، ص۱۹۰، ش۱۵۵۷-۱۵۵۸؛ تنقیح المقال، ج۱۸، ص۴۰۶، (ش ۵۰۰۶) و ۴۰۸، (ش ۵۰۰۸)؛ معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۷۵، (ش ۲۷۴۱) و ۲۷۶، (ش ۲۷۴۲).</ref>.
| |
| | |
| [[سید ابطحی]] نیز به تعدد [[معتقد]] گشته و چنین نوشته است: {{عربی|ثم انه زعم غير واحد: منهم صاحب المجمع: إن ذلك تكرار من الشيخ غفلة و هو عنه كثير. قلت: إمكان الإتحاد أمر و دعوي ظهوره من هؤلاء عجيب مع تنافيه لظاهر العنوان و اختلاف في المميزات و فيمن روي عنه و التسرع منهم في التحامل علي شيخ الطائفة بالطعن بالغفلة أعجب...فالإتحاد فيه ضعف و إن قيل به}}<ref>تهذیب المقال، ج۲، ص۱۰۱، ش۱۱۲.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص 396-399.</ref>
| |
| | |
| ==بررسی==
| |
| ظاهر عبارت [[شیخ طوسی]]، بر تعدد [[راوی]] دلالت دارد؛ لکن قرائن متعددی وجود دارند که [[اتحاد]] را تقویت می‌کنند؛ نمونه‌ها:
| |
| #[[نجاشی]] هنگام تألیف کتاب [[رجال]]، [[کتب رجالی]] شیخ طوسی را در [[اختیار]] داشته است و بخشی از مطالب رجال النجاشی ناظر به عبارت شیخ طوسی است؛ اگر دو راوی مستقل بودند و هر دو دارای اثر [[علمی]]، قطعا نجاشی متعرض هر دو می‌‌شد و اینکه به یکی بسنده کرده و دومی را عنوان نکرده، دلیل بر اتحاد دو عنوان است.
| |
| #راوی کتاب الحسن بن ایوب در طریق نجاشی و شیخ طوسی، [[حمید بن زیاد]] است؛ با این تفاوت که در طریق نجاشی به واسطه [[محمد بن عبدالله بن غالب الصیرفی]] کتاب [[حسن بن ایوب]] را [[روایت]] کرده و در طریق شیخ طوسی بار یکم به واسطه [[احمد بن علی الحمیری]] (الحموی) و بار دوم به واسطه [[احمد بن میثم بن أبی نعیم]].
| |
| #شیخ طوسی از اثر علمی [[الحسن بن ایوب بن أبی عقیلة]] (غفیلة) با تعبیر {{عربی|"له کتاب النوادر"}} و [[نجاشی]] از اثر [[علمی]] [[الحسن بن ایوب]] با عبارت {{عربی|"له کتاب أصل"}} یاد کرده‌اند و نوادر با اصل قابل جمع است.
| |
| | |
| نجاشی در [[ترجمه]] [[مروک بن عبید بن سالم]] نوشته است: {{عربی|قال أصحابنا القمیون: نوادره أصل}}<ref>رجال النجاشی، ص۴۲۵، ش۱۱۴۲.</ref>. [[شیخ طوسی]] در ترجمه [[احمد بن الحسین بن سعید بن عثمان القرشی]] نوشته است: {{عربی|"و له کتاب النوادر، و من جملة أصحابنا من عده من جملة الأصول"}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۶۴، ش۸۰.</ref>، بنابراین [[اتحاد]] دو عنوان به صواب نزدیک‌تر است و تکرار نام یک [[راوی]] در [[رجال الطوسی]] و [[الفهرست]] پدیده جدیدی نیست، بلکه نام شماری از [[راویان]] در این دو کتاب با عناوین یکسان و گاه متفاوت تکرار شده است<ref>ر.ک: الفهرست (طوسی)، ص۴۰۳، (ش ۶۱۶)، ۴۲۸، (ش ۶۶۷)، ۴۲۹، (ش ۶۷۱)؛ ۴۰۱، (ش ۶۱۰)، ۴۱۲، (ش ۶۲۶)، ص۴۰۰، (ش ۶۰۶)، ۴۴۰، (ش ۷۰۶)، ۱۲۹، (ش ۱۷۸)، ۱۳۱، (ش ۱۸۵)، ۲۷۷، (ش ۴۰۲)، ۲۸۰، (ش ۴۱۱)، ۴۰۳، (ش ۶۱۷)، ۴۱۹، (ش ۶۴۳)، ۴۳۸، (ش ۶۹۹)، ۴۱۷، (ش ۶۳۷) و...؛ رجال الطوسی، ص۱۵۸، (ش ۱۷۶۲)، ۱۶۷، (ش ۱۹۳۶)، ۴۵۱، (ش ۶۴۱۲)، ۴۵۲، (ش ۶۴۲۶)، ۴۱۱، (ش ۵۹۶۳)، ۴۱۶، (ش ۶۰۱۹)، ۴۱۲، (ش ۵۹۷۱)، ۴۱۵، (ش ۶۰۱۰)، ۱۶۲، (ش ۱۸۴۰)، ۱۶۸، (ش ۱۹۴۹) و....</ref>.
| |
| | |
| علت تکرار نام راوی مورد بحث در [[الفهرست شیخ طوسی]] از این روست که [[حسن بن ایوب]] دو کتاب دارد و راوی از حسن بن ایوب در این دو کتاب متفاوت بوده است، چون در [[اسناد روایات]] افرادی مانند [[احمد بن بشیر]] <ref>تهذیب الأحکام، ج۹، ص۷۰، ح۲۹۹.</ref>، [[احمد بن محمد بن عیسی]] <ref>الکافی، ج۲، ص۲۹۸، ح۵.</ref> و [[محمد بن علی الکوفی]] <ref>معانی الأخبار، ص۱۶۹، ح۱.</ref> از [[الحسن بن ایوب بن أبی غفیله]] [[روایت]] کردند؛ ولی از [[الحسن بن ایوب]] کسانی مانند [[احمد بن علی الحمیری]] (الخمری) <ref>الغیبه (نعمانی)، ص۱۵۱، ح۹.</ref>، [[یعقوب بن یزید]] <ref>بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۸۸.</ref>، [[الحسن بن علی اللولوئی]]<ref>تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۵.</ref>، [[علی بن الحسین]] <ref>التوحید، ص۱۵۷، ح۳.</ref>، [[ابوطاهر الوراق]]<ref>علل الشرائع، ج۲، ص۴۲۸، ح۲.</ref>، [[حسن بن محمد بن سماعه]] <ref>تهذیب الأحکام، ج۹، ص۳۶۲، ح۱۲۹۱.</ref> و [[محمد الکاتب]] <ref>تهذیب الأحکام، ج۹، ص۳۶۳، ح۱۲۹۷.</ref> [[روایت]] کرده‌اند و موردی یافت نشده که [[راویان]] هر دو ([[الحسن بن ایوب بن أبی غفیله]] و الحسن بن ایوب) یک نفر باشد و همین امر سبب شده که [[شیخ طوسی]] [[گمان]] کند اینها دو [[راوی]] هستند، از این رو هر کدام را مستقل عنوان کرده؛ ولی [[نجاشی]] به یک عنوان بسنده کرده، چون آن دو را یک راوی دانسته است و از دو کتاب ایشان نیز، یک عنوان له کتاب اصل یاد کرده است.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص399-401.</ref>
| |
| | |
| ==[[طبقه راوی]]==
| |
| [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] راوی مشخص نیست؛ اما شیخ طوسی او را از [[اصحاب امام کاظم]]{{ع}} به شمار آورده <ref>رجال الطوسی، ص۳۳۵، ش۴۹۹۰.</ref>؛ لکن در [[اسناد روایات]] از آن حضرت روایت نکرده، بلکه از [[امام صادق]]{{ع}} گاه با دو واسطه<ref>الغیبه (نعمانی)، ص۸۴، ح۱۳: {{عربی|...أحمد بن علی الحمیری قال: حدثنا الحسن بن أیوب، عن عبدالکریم بن عمرو الخثعمی، عن المفضل بن عمر قال: قلت لأبی عبدالله{{ع}}...}}.</ref> و گاه با سه واسطه<ref>تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۵: {{عربی|...عن الحسن بن أیوب، عن سلیمان بن صالح، عن رجل، عن أبی بصیر، عن أبی عبدالله{{ع}}...}}.</ref> روایت کرده است.
| |
| | |
| [[آیة الله بروجردی]] در طبقات رجال تهذیب او را با کمی تردید از طبقه ششم و در طبقات رجال کافی از طبقه هفتم شمرده است<ref>الموسوعة الرجالیه، ج۴، ص۹۹؛ ج۷، ص۲۲۵.</ref>. بررسی [[اسناد]] و ملاحظه شاگردان و [[استادان راوی]] نشان می‌دهد که وی در [[طبقه ششم راویان]] قرار دارد؛ زیرا [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی]] که تا سال ۲۸۰ یا ۳۰۰ [[هجری قمری]] زنده بوده<ref>{{عربی|لأنه مشی فی جنازة أحمد بن محمد بن خالد حافیا حاسرا لیبرئ نفسه مما قذفه به}}. (خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۴، ش۷)؛ {{عربی|قال ابن حجر: له تصانیف و شهرة، کان فی حدود الثلاث مائة}}. (لسان المیزان، ج۱، ص۲۶۰، ش۸۰۷).</ref>، از ایشان [[روایت]] کرده است<ref>الکافی، ج۲، ص۲۹۸، ح۵.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص 402.</ref>
| |
| | |
| ==[[استادان]] و [[شاگردان راوی]]==
| |
| در [[اسناد روایات]]، [[الحسن بن ایوب]] از حنان، [[ابن بکیر]]، [[داوود بن کثیر الرقی]] و [[عبدالکریم بن عمرو الخثعمی]] <ref>ر.ک: تهذیب الأحکام، ج۷، ص۱۸، ح۷۹؛ ج۸، ص۹۸، ح۳۳۰؛ ج۹، ص۷۰، ح۲۹۹؛ الغیبه (نعمانی)، ص۸۴، ح۱۳.</ref> روایت کرده که از استادانش شمرده می‌شوند و افرادی مانند [[الحسن بن علی اللؤلؤی الشعیری]]، [[یعقوب بن یزید]]، [[احمد بن محمد بن عیسی]]، [[احمد بن علی الحمیری]]، [[علی بن الحسن الجرمی الطاطری]] و [[ابوطاهر محمد بن تسنیم الحضرمی الوراق]]<ref>ر.ک: تفسیر القمی، ج۲، ص۲۹۵؛ بصائر الدرجات، ج۱، ص۳۸۸، ح۲؛ الکافی، ج۲، ص۲۹۸، ح۵؛ الغیبه (نعمانی)، ص۸۴، ح۱۳؛ التوحید، ص۱۵۷، ح۳؛ علل الشرائع، ج۲، ص۴۲۸، ح۲.</ref> از وی روایت کرده‌اند که از شاگردانش شمرده می‌شوند.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص402-403.</ref>
| |
| | |
| ==[[مذهب]] [[راوی]]==
| |
| [[حسن بن ایوب]] به دو دلیل از [[راویان]] امامی شمرده می‌شود:
| |
| #ذکر نام وی در [[رجال النجاشی]] و [[الفهرست شیخ طوسی]] که به یاد کرد راویان امامی صاحب اثر اختصاص دارد <ref>منتهی المقال، ج۲، ص۳۶۴، ش۷۰۷: {{عربی|و هو عنده و عند الشیخ إمامی}}.</ref>.
| |
| #مضامین روایاتش؛ نمونه‌ها:
| |
| ##{{متن حدیث|أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِيٍّ الْحِمْيَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}رَجُلٌ يَتَوَلَّاكُمْ وَ يَبْرَأُ مِنْ عَدُوِّكُمْ وَ يُحَلِّلُ حَلَالَكُمْ وَ يُحَرِّمُ حَرَامَكُمْ وَ يَزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ فِيكُمْ لَمْ يَخْرُجْ مِنْكُمْ إِلَى غَيْرِكُمْ إِلَّا أَنَّهُ يَقُولُ إِنَّهُمْ قَدِ اخْتَلَفُوا فِيمَا بَيْنَهُمْ وَ هُمُ الْأَئِمَّةُ الْقَادَةُ فَإِذَا اجْتَمَعُوا عَلَى رَجُلٍ فَقَالُوا هَذَا قُلْنَا هَذَا فَقَالَ{{ع}} إِنْ مَاتَ عَلَى هَذَا فَقَدْ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِيَّةً}}<ref>الغیبه (نعمانی)، ص۱۳۳-۱۳۴، ح۱۶.</ref>.
| |
| ##{{متن حدیث|أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يُونُسَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ الزُّهْرِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيٍّ الْحِمْيَرِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ قَالَ حَدَّثَنِي الْمُفَضَّلُ بْنُ عُمَرَ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}فِي مَجْلِسِهِ وَ مَعِي غَيْرِي فَقَالَ لَنَا إِيَّاكُمْ وَ التَّنْوِيهَ يَعْنِي بِاسْمِ الْقَائِمِ{{ع}} وَ كُنْتُ أَرَاهُ يُرِيدُ غَيْرِي فَقَالَ لِي يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِيَّاكُمْ وَ التَّنْوِيهَ وَ اللَّهِ لَيَغِيبَنَّ سَبْتاً مِنَ الدَّهْرِ وَ لَيَخْمُلَنَّ حَتَّى يُقَالَ مَاتَ أَوْ هَلَكَ بِأَيِّ وَادٍ سَلَكَ وَ لَتَفِيضَنَّ عَلَيْهِ أَعْيُنُ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَيُكْفَأَنَّ كَتَكَفُّؤِ السَّفِينَةِ فِي أَمْوَاجِ الْبَحْرِ حَتَّى لَا يَنْجُوَ إِلَّا مَنْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَهُ وَ كَتَبَ الْإِيمَانَ فِي قَلْبِهِ وَ أَيَّدَهُ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ لَتُرْفَعَنَّ اثْنَتَا عَشْرَةَ رَايَةً مُشْتَبِهَةً لَا يُعْرَفُ أَيٌّ مِنْ أَيٍّ قَالَ الْمُفَضَّلُ فَبَكَيْتُ فَقَالَ لِي مَا يُبْكِيكَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ كَيْفَ لَا أَبْكِي وَ أَنْتَ تَقُولُ تُرْفَعُ اثْنَتَا عَشْرَةَ رَايَةً مُشْتَبِهَةً لَا يُعْرَفُ أَيٌّ مِنْ أَيٍّ قَالَ فَنَظَرَ إِلَى كَوَّةٍ فِي الْبَيْتِ الَّتِي تَطْلُعُ فِيهَا الشَّمْسُ فِي مَجْلِسِهِ فَقَالَ أَ هَذِهِ الشَّمْسُ مُضِيئَةٌ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَأَمْرُنَا أَضْوَأُ مِنْهَا}}<ref>الغیبه (نعمانی)، ص۱۵۱، ح۹.</ref>.
| |
| ##{{متن حدیث|الْحَسَنُ بْنُ أَيُّوبَ عَنِ ابْنِ بُكَيْرٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ: مَا سَمِعْتَ مِنِّي يُشْبِهُ قَوْلَ النَّاسِ فِيهِ التَّقِيَّةُ وَ مَا سَمِعْتَ مِنِّي لَا يُشْبِهُ قَوْلَ النَّاسِ فَلَا تَقِيَّةَ فِيهِ}}<ref>تهذیب الأحکام، ج۸، ص۹۸، ح۳۳۰.</ref>.
| |
| ##{{متن حدیث|أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يُونُسَ الْمَوْصِلِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبَاحٍ الزُّهْرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِيٍّ الْحِمْيَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ أَيُّوبَ<ref>(۳). هو الحسن بن أيوب بن أبي عقيلة الذي ذكره الشيخ في الفهرست و قال: له كتاب النوادر رويناه بالاسناد- الذي ذكره- عن حميد، عن أحمد بن على الحموى الصيدى عن الحسن بن أيوب. و كأنّ الحموى تصحيف الحميري.</ref> عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِيِّ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}مَا مَعْنَى قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: {{متن قرآن|بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيرًا}}<ref> بلکه آنان رستخیز را دروغ شمرده‌اند و ما برای هر کس که رستخیز را دروغ شمارد آتشی فروزان آماده کرده‌ایم سوره فرقان، آیه ۱۱.</ref> قَالَ لِي إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ السَّنَةَ اثْنَيْ عَشَرَ شَهْراً وَ جَعَلَ اللَّيْلَ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ سَاعَةً وَ جَعَلَ النَّهَارَ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ سَاعَةً وَ مِنَّا اثْنَيْ عَشَرَ مُحَدَّثاً وَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ{{ع}} مِنْ تِلْكَ السَّاعَاتِ}}<ref>الغیبه (نعمانی)، ص۸۴-۸۵، ح۱۳.</ref>.
| |
| ##{{متن حدیث|وَ أَخْبَرَنَا عَبْدُ الْوَاحِدِ عَنِ ابْنِ رَبَاحٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِيٍّ الْحِمْيَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو الْخَثْعَمِيِّ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٌ{{ع}} مَنِ ادَّعَى مَقَامَنَا يَعْنِي الْإِمَامَةَ فَهُوَ كَافِرٌ أَوْ قَالَ مُشْرِكٌ}}<ref>الغیبه (نعمانی)، ص۱۱۴، ح۱۰.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص403-405.</ref>
| |
| | |
| ==جایگاه [[حدیثی]] [[راوی]]==
| |
| [[نجاشی]] و [[شیخ طوسی]] تنها به ذکر نام راوی و اثر [[علمی]] او اشاره کردند و به [[جرح و تعدیل]] وی نپرداختند، از این رو [[رجالیان]] دیدگاه‌های متفاوتی ابراز کردند:
| |
| | |
| [[ابن داوود]] از راوی در بخش یکم از کتاب [[رجال]] نام برده است<ref>الرجال (ابن داود)، ص۱۰۴، ش۳۹۴.</ref>.
| |
| | |
| [[علامه مجلسی]]: {{عربی|الشیخ ذکر فی الفهرست الحسن بن أیوب بن أبی غفیلة، و قال النجاشی: له کتاب أصل، و کون کتابه أصلا، عندی مدح عظیم}}<ref>مرآة العقول، ج۱۰، ص۱۲۳ و ۱۲۴؛ بحار الأنوار، ج۷۰، ص۱۵۱.</ref>.
| |
| | |
| [[ماحوزی]]: {{عربی|و (ابن أیوب) له أصل، و قد یستفاد منه مدحه، لکنه غیر صریح فیه، فمن ثم ترکنا التعرض له}}<ref>معراج أهل الکمال (بلغة المحدثین)، پانوشت ص۳۴۴.</ref>.
| |
| | |
| [[وحید بهبهانی]]: {{عربی|و الظاهر أن کون الرجل صاحب أصل یفید حسنا لا الحسن الإصطلاحی،...، و سیجیء عن البلغة فی الحسن بن أیوب أن کون الرجل صاحب أصل یستفاد منه مدح... إلی آخره، فلاحظ و تأمل}}<ref>منهج المقال، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵.</ref>.
| |
| | |
| [[مامقانی]]: {{عربی|وفی الوجیزة: له أصل. قلت: غایة ما یستفاد من ذلک کله، أنه إمامی، و لم نقف علی مدح له، یلحقه بالحسان}}<ref>تنقیح المقال، ج۱۸، ص۴۰۷، (ش ۵۰۰۶) و ۴۰۹، (ش ۵۰۰۸).</ref>.
| |
| | |
| [[نمازی]] با اشاره به [[روایت]] یکم مورد بحث، چنین نوشته است: {{عربی|فیها دلالات علی حسن عقیدته}}<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۳۵۴، ش۳۳۹۲.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص 405-506.</ref>
| |
| | |
| ==بررسی==
| |
| به قرائن ذیل [[وثاقت]] یا دست کم [[حسن حال]] [[راوی]] استظهار می‌شود: | |
| #[[روایت]] [[علی بن الحسن الطائی الجرمی الطاطری]] از [[حسن بن ایوب]]. [[شیخ طوسی]] در [[ترجمه]] [[علی بن الحسن الطاطری]] نوشته است: {{عربی|...و له کتب فی الفقه، رواها عن الرجال الموثوق بهم و بروایاتهم}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۲۷۲، ش۳۹۱.</ref>.
| |
| #روایت [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری]] از حسن بن ایوب. [[احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی]] از [[محدثان]] و روایت‌گران سختگیر [[قمی]] بوده و به کسانی که به نقل [[روایات ضعیف]] می‌پرداختند، سخت واکنش نشان می‌داده و براین اساس، چند نفر را از [[قم]] [[تبعید]] کرده است.
| |
| #روایت ابوطاهر الوراق و [[محمد الکاتب]] از ایشان. از جمله [[راویان]] حسن بن ایوب در [[اسناد روایات]]، ابوطاهر الوراق <ref>علل الشرائع، ج۲، ص۴۲۸، ح۲: {{عربی|عن أبی طاهر الوراق، عن الحسن ابن أیوب، عن عبدالکریم بن عمرو}}.</ref> و [[محمد الکاتب]] <ref>تهذیب الأحکام، ج۹، ص۳۶۳، ح۱۲۹۷: {{عربی|عن محمد الکاتب، عن الحسن بن أیوب}}.</ref> است -چنانکه گذشت- و مقصود از این دو عنوان، [[محمد بن أبی یونس تسنیم]] <ref>ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۲۲، ص۲۱۷-۲۱۸، ش۱۴۴۴۰: {{عربی|أبو طاهر الوراق: أقول: هو محمد بن أبی یونس تسنیم}}؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۹، ص۸۸، ش۱۲۱۲۷: {{عربی|الظاهر محمد الکاتب هذا هو محمد بن تسنیم الکاتب}}.</ref> است که [[نجاشی]] درباره‌اش نوشته است: {{عربی|محمد بن أبی یونس تسنیم بن الحسن بن یونس أبو طاهر الوراق الحضرمی الکوفی، ثقة، عین، صحیح الحدیث، روی عنه العامة و الخاصة، و قد کاتب أبا الحسن العسکری{{ع}}، کان وراق أبی نعیم الفضل بن دکین. له کتب، منها کتاب الحج، و هو کتاب حسن، و علیه عول سلامة بن محمد الأرزنی، و له کتاب الجامع}}<ref>رجال النجاشی، ص۳۳۰، ش۸۹۲.</ref>.
| |
| #حسن بن ایوب دارای کتابی بوده که نجاشی از آن به له کتاب أصل یاد کرده است. [[شیخ مفید]] در [[مدح]] گروهی از راویان نوشته است: {{عربی|"وهم أصحاب الأصول المدونة"}}<ref>الرسالة العددیه (شیخ مفید)، ج۹، ص۲۵.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص 406-408.</ref>
| |
| | |
| ==نکته==
| |
| در بعضی [[اسناد]]، [[حسن بن محمد بن سماعه]] از حسن بن ایوب روایت، و [[محقق اردبیلی]] استظهار کرده که [[حسن بن ایوب]] در این [[اسناد]]، [[مصحف]] [[حسن بن محبوب]] است، به قرینه دیگر اسناد که [[حسن بن محمد بن سماعه]] از حسن بن محبوب [[روایت]] کرده است<ref>جامع الرواه، ج۱، ص۱۹۰: {{عربی|الحسن بن محمد بن سماعة، عن جعفر عن الحسن بن أیوب فی [یب] فی باب فضل التجارة، عنه الحسن بن محمد بن سماعة، عن الحسن بن أیوب فی نسخة و أخری الحسن بن محبوب، عن علاء فی باب میراث الغرقی الظ أن الحسن بن أیوب إشتباه و الصواب الحسن بن محبوب بقرینة روایة الحسن بن محمد بن سماعة، عنه و روایته عن العلا بن رزین کثیرا و الله أعلم. علی بن الحسن، عن محمد الکاتب، عن الحسن بن أیوب، عن علاء فیه الظ أن الحسن بن أیوب هنا أیضاً اشتباه و الصواب الحسن بن محبوب بقرینة روایته عن العلاء بن رزین کثیرا و الله اعلم}}.</ref>؛ ولی این استظهار درست نیست؛ زیرا هر چند این قاعده ممکن است در بعضی موارد کاربرد داشته باشد، کلیت ندارد.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۶، ص 408.</ref>
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده: IM009730.jpg|22px]] [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۶ (کتاب)|'''رجال تفسیری ج۶''']] | | # [[پرونده: IM009687.jpg|22px]] جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
|
| |
|
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اصحاب امام کاظم است. حسن بن ایوب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسن بن ایوب در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد
جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱