ابراهیم بن محمد همدانی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۱۳

آشنایی اجمالی

ابراهیم بن محمد همدانی، وکیل امام جواد (ع) و محدث بوده است. وی از اصحاب و راویان امام رضا (ع) شمرده شده^[۱] که مکاتباتی نیز با آن حضرت درباره مسائل فقهی و غیره داشته است. پرسش‌های وی از امام برخی در حوزه احکام دینی چون خمس است و برخی درباره اشخاص یا مسائل اعتقادی، چون شخصیت زرارة بن اعین، چگونگی شناخت امام بعدی و موضوع ایمان آوردن فرعون هنگام غرق شدن و...^[۲]. از طرفی وی روایاتی را مستقیماً از آن حضرت شنیده که نقل می‌کند^[۳].

ابراهیم بعد از شهادت امام رضا (ع) از جمله یاران امام جواد (ع) شد^[۴] و حضرت به او اعتماد داشت. بعد از یحیی بن عمران همدانی، توقیعی قبل از مرگ یحیی به دست او (ابراهیم) رسید که طبق دستور آن حضرت تا هنگام مرگ یحیی حق باز کردن آن را نداشت. وی بعد از دو سال با درگذشت یحیی نامه را گشود و دریافت که به عنوان وکیل امام در شهر همدان منصوب شده است^[۵]. به نظر می‌رسد نسبت همدانی به وی برگرفته از انتساب او به شهر همدان باشد نه قبیله همدان که از قبائل قحطانی یمن است^[۶].

ابراهیم که توانسته بود امر وکالت خود را به خوبی انجام دهد، در زمان امامت امام هادی (ع) نیز جزو اصحاب آن امام شمرده شد^[۷] و از جانب ایشان مورد تمجید و سپاس قرار گرفت. حضرت نیز او را طی نامه‌ای تنها وکیل خود در آن شهر قرار داد^[۸]. حتی امام هادی (ع) او را مورد لطف خود نیز قرار داد و همراه چند نفر دیگر ثقه دانست^[۹]. با این حدیث می‌توان به جلالت و عظمت ابراهیم نزد امام پی برد ^[۱۰]. در حالی که سید خویی به دلیل مجهول بودن راویان وی، وکیل بودن او را دلیلی بر وثاقتش نمی‌داند^[۱۱]. از ابراهیم نقلی در سال ۲۴۸ق وجود دارد^[۱۲] که نشان از حیات او در اواخر امامت امام هادی (ع) دارد، اما از هنگام رحلت وی اطلاع دقیقی در دست نیست. امر وکالت در خاندان ابراهیم تنها مختص به وی نبود، بلکه علی بن ابراهیم (پسرش)، محمد بن علی و قاسم بن محمد (نوادگانش) نیز وکالت ائمه بعدی را به عهده داشتند^[۱۳].

ابراهیم در مجموع ۲۲ روایت از امام رضا (ع)، امام جواد و امام هادی (ع) نقل می‌کند ^[۱۴] که در موضوعات مختلفی چون توحید، مقدار صاع، احکام ضیاع، ارث، خمس، صدق و... است^[۱۵]. وی روایت مرفوعی نیز از امام صادق (ع) دارد^[۱۶]. روایات ابراهیم را بزرگانی چون علی بن مهزیار، سهل بن زیاد، محمد بن عیسی عبیدی و... نقل کرده‌اند^[۱۷]. طریق روایات شیخ صدوق نیز به وی حَسَن می‌باشد^[۱۸]. طبق نقل مؤلف الوجیزة احتمال می‌رود کتاب اصولی نیز داشته که صدوق در تألیف من لا یحضره الفقیه از آن بهره برده است^[۱۹].

ابراهیم در طول حیات خویش چهل بار حج به جا آورد^[۲۰]. درباره نام جد وی اختلافاتی وجود دارد.

برخی وی را با ابراهیم بن محمد بن احمد و یا ابراهیم بن محمد بن مالک همدانی یکی دانسته‌اند ^[۲۱]. برخی نیز عمران را جد وی می‌دانند که عامی بوده و سؤالی از ابوجعفر در باب حج داشته است^[۲۲].

به نظر می‌رسد هیچ یک از این موارد نمی‌تواند نظر قطعی درباره نام جد وی باشد. از طرفی ابراهیم بن محمد، خود جزو ثقات و معتمدان ائمه (ع) بوده و همین شأن والای او نزد ایشان، دلالت بر صحت او دارد.^[۲۳]^[۲۴]

منابع

شریفی، مرضیه، مقاله «ابراهیم بن محمد همدانی»، دانشنامه امام رضا ج۱

پانویس

↑ کتاب الرجال، برقی، ص۵۴؛ رجال الطوسی، ص۳۵۲؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۶۸.
↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۷۷؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۷۵؛ منتقی الجمان، ج۲، ص۴۴۹.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۲؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۳۷.
↑ کتاب الرجال، برقی، ص۴۶؛ رجال الطوسی، ص۳۷۳؛ حیاة الإمام الرضا (ع)، ج۲، ص۹۲.
↑ الثاقب فی المناقب، ص۵۱۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸ ص۱۸۵؛ موسوعة المصطفی و العترة (ع)، ج۱۳، ص۳۶۳.
↑ نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج۹، ص۲۱۳.
↑ کتاب الرجال، برقی، ص۵۸؛ رجال الطوسی، ص۳۸۳.
↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۶۹.
↑ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۱؛ خلاصة الأقوال، ص۴۳۴؛ کتاب الغیبة، طوسی، ص۴۱۷؛ التحریر الطاووسی، ص۱۷- ۱۸.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۶۹؛ فائق المقال، ص۸۰؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۲، ص۵۱۲.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۶۹.
↑ اختبار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۰۹-۸۱۰.
↑ رجال النجاشی، ص۳۴۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۴؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۵۵.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۷۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۱۵.
↑ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۲۳؛ الکافی، ج۷، ص۳۶؛ مختلف الشیعة، ج۳، ص۲۸۳؛ وسائل الشیعة، ج۱۹، ص۶۹.
↑ الکافی، ج۱، ص۴۱۹؛ مرآة العقول، ج۵، ص۳۶.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۷۰؛ خاتمة المستدرک، ج۴، ص۲۵- ۲۶.
↑ خلاصة الأقوال، ص۴۴۱؛ الوجیزة فی الرجال، ص۲۱۶.
↑ الوجیزة فی الرجال، ص۲۱۵- ۲۱۶؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۰۶.
↑ خلاصة الأقوال، ص۵۲؛ جامع الرواة، ج۱، ص۳۳؛ منتهی المقال، ج۱، ص۲۰۱.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۸۸، ۲۰۱.
↑ الکافی، ج۴، ص۲۷۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۲۹۳.
↑ منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استر آبادی، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت طلا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمدباقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۲۰۵ق)، بی جا، بینا، بیتا؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن ۶ق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۱۹ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، مکتبة المحمدی، بیتا؛ حیاة الإمام علی بن موسی الرضا ع، باقر بن شریف قرشی (۱۴۳۳ق)، قم، انتشارات سعید بن جبیر، دوم، ۱۳۸۰ش؛ خاتمة مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت الا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷قی؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ فائق المقال فی الحدیث و الرجال، احمد بن عبدالرضا بصری (۱۰۸۵ق)، تحقیق: غلام حسین قیصریه‌ها، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ قاموس الرجال، محمد تقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۰ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، پنجم، ۱۳۶۳ش؛ کتاب الرجال، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ کتاب الغیبة، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: عبادالله تهرانی - علی أحمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۱ق، کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق، مختلف الشیعة، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق.)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۶ق؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، محمد بن اسماعیل حائری مازندرانی (۱۲۱۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عله لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ موسوعة المصطفی و العترة علی حسین شاکری (معاصر)، قم، نشر الهادی، اول، ۱۴۱۷ق؛ نهایة الأرب فی فنون الأدب، احمد بن عبدالوهاب نویری (۷۳۳ق)، قاهره، دار الکتب و الوثائق القومیة، اول، ۱۴۲۳ق؛ الوجیزة فی الرجال، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: محمد کاظم رحمان ستایش، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق؛ وسائل الشیعة تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت طلا لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.
↑ شریفی، مرضیه، مقاله «ابراهیم بن محمد همدانی»، دانشنامه امام رضا ص ۳۷۲.

[1] کتاب الرجال، برقی، ص۵۴؛ رجال الطوسی، ص۳۵۲؛ المناقب، ابن‌شهرآشوب، ج۴، ص۳۶۸.

[2] عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۷۷؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۷۵؛ منتقی الجمان، ج۲، ص۴۴۹.

[3] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۴۲؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۳۷.

[4] کتاب الرجال، برقی، ص۴۶؛ رجال الطوسی، ص۳۷۳؛ حیاة الإمام الرضا (ع)، ج۲، ص۹۲.

[5] الثاقب فی المناقب، ص۵۱۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸ ص۱۸۵؛ موسوعة المصطفی و العترة (ع)، ج۱۳، ص۳۶۳.

[6] نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج۹، ص۲۱۳.

[7] کتاب الرجال، برقی، ص۵۸؛ رجال الطوسی، ص۳۸۳.

[8] اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۶۹.

[9] اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۳۱؛ خلاصة الأقوال، ص۴۳۴؛ کتاب الغیبة، طوسی، ص۴۱۷؛ التحریر الطاووسی، ص۱۷- ۱۸.

[10] معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۶۹؛ فائق المقال، ص۸۰؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۲، ص۵۱۲.

[11] معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۶۹.

[12] اختبار معرفة الرجال، ج۲، ص۸۰۹-۸۱۰.

[13] رجال النجاشی، ص۳۴۴؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۷۴؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۵۵.

[14] معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۷۰؛ المفید من معجم رجال الحدیث، ص۱۵.

[15] تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۲۳؛ الکافی، ج۷، ص۳۶؛ مختلف الشیعة، ج۳، ص۲۸۳؛ وسائل الشیعة، ج۱۹، ص۶۹.

[16] الکافی، ج۱، ص۴۱۹؛ مرآة العقول، ج۵، ص۳۶.

[17] معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۷۰؛ خاتمة المستدرک، ج۴، ص۲۵- ۲۶.

[18] خلاصة الأقوال، ص۴۴۱؛ الوجیزة فی الرجال، ص۲۱۶.

[19] الوجیزة فی الرجال، ص۲۱۵- ۲۱۶؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۰۶.

[20] خلاصة الأقوال، ص۵۲؛ جامع الرواة، ج۱، ص۳۳؛ منتهی المقال، ج۱، ص۲۰۱.

[21] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۸۸، ۲۰۱.

[22] الکافی، ج۴، ص۲۷۵؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۲۹۳.

[23] منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میر داماد استر آبادی، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت طلا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (۱۱۰۷ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمدباقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۲۰۵ق)، بی جا، بینا، بیتا؛ تهذیب الأحکام، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق؛ الثاقب فی المناقب، محمد بن علی معروف به ابن حمزه (قرن ۶ق)، تحقیق: نبیل رضا علوان، قم، مؤسسه انصاریان، سوم، ۱۴۱۹ق؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، مکتبة المحمدی، بیتا؛ حیاة الإمام علی بن موسی الرضا ع، باقر بن شریف قرشی (۱۴۳۳ق)، قم، انتشارات سعید بن جبیر، دوم، ۱۳۸۰ش؛ خاتمة مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت الا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۷قی؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ فائق المقال فی الحدیث و الرجال، احمد بن عبدالرضا بصری (۱۰۸۵ق)، تحقیق: غلام حسین قیصریه‌ها، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق؛ قاموس الرجال، محمد تقی بن کاظم معروف به علامه تستری (۱۴۱۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، دوم، ۱۴۱۰ق، الکافی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، پنجم، ۱۳۶۳ش؛ کتاب الرجال، احمد بن محمد برقی (۲۷۴ق)، تهران، دانشگاه تهران، اول، ۱۳۴۲ش؛ کتاب الغیبة، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: عبادالله تهرانی - علی أحمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۱ق، کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۳۹۵ق، مختلف الشیعة، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ مسند الإمام الرضا، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی (معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابو القاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مرکز نشر الثقافة الإسلامیة، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ المفید من معجم رجال الحدیث، محمد جواهری معاصر)، قم، نشر محلاتی، دوم، ۱۴۲۴ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن‌شهرآشوب (۵۸۸ق.)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ منتقی الجمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۶ق؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، محمد بن اسماعیل حائری مازندرانی (۱۲۱۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عله لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۶ق؛ موسوعة المصطفی و العترة علی حسین شاکری (معاصر)، قم، نشر الهادی، اول، ۱۴۱۷ق؛ نهایة الأرب فی فنون الأدب، احمد بن عبدالوهاب نویری (۷۳۳ق)، قاهره، دار الکتب و الوثائق القومیة، اول، ۱۴۲۳ق؛ الوجیزة فی الرجال، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: محمد کاظم رحمان ستایش، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الإسلامی، اول، ۱۴۲۰ق؛ وسائل الشیعة تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت طلا لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.

[24] شریفی، مرضیه، مقاله «ابراهیم بن محمد همدانی»، دانشنامه امام رضا ص ۳۷۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

@@ خط ۲۸: / خط ۲۸: @@
 [[رده:اصحاب امام رضا]]
 [[رده:اصحاب امام جواد]]
-[[رده:همدانیان]]