رفتار با زیردستان: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

نحوه رفتار پیامبر{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} با زیردستان در الگودهی برای [[اقتدا]] به آن [[اولیای الهی]] بسیار با اهمیت و تأثیرگذار است. [[سیره معصومین]]{{عم}} و چگونگی برخورد آنان با خادمان و کنیزان و دیگر زیردستان، امروزه در [[رفتار]] با کارمندان و کارگران دولتی و خصوصی کاربرد وسیع دارد و می‌توان از رفتار آن بزرگواران آموخت.

== تربیت معنوی زیردستان ==

خدمت‌کاران که در [[خانه]] ارباب [[زندگی]] می‌کنند، آنچه در آن خانه می‌بینند، فرامی‌گیرند. آموزش‌های ارباب به زیردستان، در [[تربیت]] آنها بسیار مؤثر است؛ از این رو، کنیزانی که در خانه [[معصومین]]{{عم}} بودند و با ایشان سروکار داشتند، [[اخلاق]] و رفتار آنان را آموخته بودند. یکی از کنیزان [[تربیت یافته]] خانه معصومین{{عم}}، [[فضه]]، خدمتکار [[فاطمه زهرا]]{{س}} است که با [[خوی]] فاطمی پرورش یافته است. درباره فضه گفته‌اند: فضه، خدمتکار [[حضرت زهرا]]{{س}} است که [[پیامبر]]{{صل}} او را برای کمک به [[فاطمه]]{{س}} تعیین کرد. او زنی عالم، [[فصیح]]، حافظ قرآن بود و در [[ایمان]] و [[تقوا]] و [[زهد]] و ورع در درجه عالی قرار داشت و محبتش به اهل بیت{{عم}} مشهور است. [[بلاغت]] [[کلام]] و نیکویی بیانش نیز بر کسی پوشیده نیست. او فقط کمک کار [[منزل]] نبود، بلکه شاگرد فاطمه{{س}}، تربیت یافته او و پیوسته همراه آن حضرت بود<ref>ریاحین الشریعة، ج۲، ص۳۱۵ به بعد.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۴۷.</ref>

== صمیمیت با زیردستان ==

معصومین{{عم}} با زیردستان، کنیزان و خادمان خود بر سر یک سفره غذا می‌خوردند. درباره [[امام رضا]]{{ع}} نقل شده است که آن حضرت با [[غلامان]] بر سر یک سفره غذا میل می‌کردند. شخصی از اهالی بلخ می‌گوید: با [[حضرت رضا]]{{ع}} در [[سفر]] به [[خراسان]] همراه بودم. هنگام صرف غذا، همه افراد به همراه [[امام]]{{ع}} بر یک سفره نشستند. من به امام عرض کردم: برای شما سفره‌ای جداگانه می‌اندازیم. حضرت فرمود: «ساکت شو! [[پروردگار]] ما، یکی، پدران ما یکی، مادران ما یکی، [[پاداش]] هم در برابر عمل دریافت می‌کنیم»<ref>{{متن حدیث| مَهْ إِنَ الرَّبَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَاحِدٌ وَ الْأُمَّ وَاحِدَةٌ وَ الْأَبَ وَاحِدٌ وَ الْجَزَاءَ بِالْأَعْمَالِ}}؛ بحار الانوار، ج۴۹، ص۱۰۱.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۴۸.</ref>

== [[تعلیم]] شیوه [[محاسبه]] به زیردستان ==

معصومین{{عم}} سعی داشتند روش [[حسابرسی]] و [[عفو]] و [[بخشش]] را به زیردستان و [[غلامان]] خود [[آموزش]] بدهند. [[امام سجاد]]{{ع}} شیوه ثبت [[لغزش‌ها]]، درخواست بخشش، ثبت [[اعمال]] و محاسبه [[روز قیامت]] را در [[ماه رمضان]] به کنیزان و غلامان تعلیم می‌دادند. در این زمینه آمده است: امام سجاد{{ع}} وقتی ماه رمضان فرا می‌رسید، هرگز کسی را کتک نمی‌زد و اگر کنیز و غلامی مرتکب [[خطا]] می‌شد، آن را یادداشت می‌کرد. در شب آخر ماه رمضان همه را جمع می‌کرد و آن یادداشت را بیرون می‌آورد و به تک تک خادمان و کنیزان می‌فرمود: تو چنین کاری را انجام دادی. آنان نیز به خطایی که مرتکب شده بودند، اعتراف می‌کردند. وقتی همه اعتراف می‌نمودند، امام در وسط آنها می‌ایستاد و می‌فرمود: با صدای بلند بگویید: ای [[علی بن الحسین]]{{ع}}! پروردگارت همه اعمالت را ثبت کرده است؛ چنان که تو اعمال ریز و درشت ما را یادداشت کرده‌ای. پس ای علی بن الحسین{{ع}}! یاد آور روزی را که در برابر [[پروردگار]] [[حکیم]] و [[عادل]] قرارگیری که بر هیچ کسی [[ظلم]] نمی‌کند. پس تو ما را ببخش و از خطای ما در گذر تا [[خدا]] از تو درگذرد؛ زیرا چون خدا می‌فرماید: ببخشید و از خطای دیگران بگذرید. آیا [[دوست]] ندارید که [[خداوند]] شما را ببخشد؟ او [[رحمت]] و [[بخشش]] را بر خود لازم کرده است<ref>بحارالانوار، ج۴۶، ص۱۰۴ - ۱۰۵.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۴۹.</ref>

== مهر و [[محبت]] با زیردستان ==

رفتار پیامبر{{صل}} و [[ائمه اطهار]]{{عم}} با کنیزان و خدمتکاران، همراه با مهر و محبت و [[عفو و گذشت]] بوده است؛ به گونه‌ای که حتی با مشاهده [[خطا]] و [[اشتباه]] نیز، نه تنها آنها را [[سرزنش]] نمی‌کردند، بلکه با مهر و محبت با ایشان برخورد می‌کردند و چه بسا آنان را در [[راه خدا]] [[آزاد]] می‌نمودند. این شیوه رفتار، با زیردستان، سبب می‌شد که بسیاری از زیردستان از خطای خود پشیمان شوند و هرگز آن را تکرار نکنند.

[[ام ایمن]]، کنیز [[عبدالله بن عبد المطلب]] و به [[نقلی]] کنیز [[آمنه]]، [[مادر رسول خدا]]{{صل}} بود که او را به [[رسول الله]]{{صل}} بخشید. پس از [[رحلت]] آمنه، [[سرپرستی]] [[پیغمبر]]{{صل}} بود با ام ایمن بود و [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرمود: {{متن حدیث|أُمُّ أَيْمَنَ أُمِّي بَعْدَ أُمِّي}}؛ «ام ایمن، مادر دوم من است» حضرت پس از [[ازدواج با خدیجه]]{{س}}، ام ایمن را آزاد کرد. ام ایمن [[حبشی]] بود و در اوایل [[دعوت پیامبر]]{{صل}} [[اسلام]] آورد و به [[حبشه]] و [[مدینه]] [[مهاجرت]] نمود. وی در [[جنگ احد]] شرکت داشت و به [[لشکریان]] آب می‌رسانید و زخمی‌ها را مداوا می‌کرد و در [[غزوه خیبر]] نیز با رسول خدا{{صل}} بود و با محبت فراوانی که به ایشان داشت، پیوسته خدمت آن حضرت شرفیاب می‌شد. رسول خدا{{صل}} فرمود: هر که مایل است با زنی از [[اهل بهشت]] [[ازدواج]] کند، با ام ایمن ازدواج نماید<ref>زنان قهرمان، ج۱، ص۱۲۰.</ref>. مهر [[پیامبر]]{{صل}} آن چنان در [[دل]] ام ایمن جا گرفته بود که او همواره در خدمت حضرت بود. ام ایمن، در شب زفاف [[حضرت زهرا]]{{س}} سرپرستی اطفال آن حضرت را برعهده داشت و هنگام رحلت و [[غسل]] [[حضرت زهرا]]{{س}} نیز حضور داشت<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۵۰.</ref>.

== [[مدارا]] با زیردستان ==

[[رفتار]] [[معصومین]]{{عم}} با زیر دستان، همواره با مهر و [[محبت]] و [[عفو]] و [[بخشش]] است. برخورد محبت‌آمیز، چشم‌پوشی از [[لغزش]] و مدارا با خدمتکاران، در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} فراوان مشاهده می‌شود. هرجا برخورد آنان با زیردستان را مطالعه کنیم، با [[بزرگ‌منشی]] و مدارای ایشان مواجه می‌شویم. با اینکه در عصر معصومین{{عم}} با [[حقارت]] به [[غلامان]] و کنیزان نگاه می‌شد و حقوقی برایشان قایل نبودند، اما پیامبر{{صل}} و اهل بیت{{عم}} متفاوتی میان [[بردگان]] و [[مردم]] دیگر قائل نبودند آنان همان احترامی که به افراد عادی داشتند، با زیردستان نیز از خود نشان می‌دادند. معصومین{{عم}} بسیاری از بردگان و کنیزان را با درآمد شخصی خود، در [[راه خدا]] [[آزاد]] می‌نمودند<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۵۱.</ref>.

در سیره [[امام سجاد]]{{ع}} آمده است که غلامش مرتکب خطایی شد و آن [[اشتباه]] به [[مرگ]] یکی از [[فرزندان]] آن حضرت منجر گردید. حضرت به جای آنکه او را [[کیفر]] دهد، او را در راه خدا آزاد کرد. ماجرا این بود که تعدادی مهمان در [[خانه]] [[امام سجاد]]{{ع}} حضور داشتند. خادم آن حضرت [[عجله]] و بی‌احتیاطی کرد و ظرف غذایی که در [[تنور]] بود، بر سر کودک [[امام]] ریخت و آن بچه در اثر سوختگی از [[دنیا]] رفت. [[غلام]] مضطرب و نگران شد. امام به او فرمود: «تو آزاد هستی؛ زیرا تو تقصیری نداشتی و عمدی در کار نبوده است»<ref>{{متن حدیث|أَنْتَ حُرٌّ فَإِنَّكَ لَمْ تَعْتَمِدْهُ}}، بحار الانوار، ج۴۶، ص۹۹.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۵۲.</ref>

== توصیه به [[عفو]] زیردستان ==

[[معصومین]]{{عم}} افزون بر آنکه با دیگران و به خصوص با زیردستان [[مدارا]] می‌کردند، [[مردم]] را نیز به این کار سفارش می‌نمودند. شخصی از بد [[رفتاری]] خدمتکارانش نزد [[رسول خدا]]{{صل}} [[شکایت]] کرد. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: آنها را عفو کن تا [[اصلاح]] شوند. آن مرد گفت: ای [[فرستاده خدا]]{{صل}}! آنها در بی‌ادبی یکسان نیستند. حضرت دوباره فرمود: آنها را ببخش و نسبت به آنها گذشت داشته باش. آن مرد چنین کرد<ref>میزان الحکمة، ج۶، واژه «عفو»، ص۳۷۱.</ref>. رسول خدا{{صل}} فرمود: آیا شما را از بدترین مردم [[آگاه]] سازم؟ گفتند: بله، یا [[رسول الله]]{{صل}}. فرمود: بدترین مردم کسانی هستند که تنها به [[سفر]] می‌روند، [[هدیه]] را نمی‌پذیرند و زیردستان خود را [[آزار]] می‌دهند<ref>المحاسن، ص۳۵۶.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۵۴.</ref>

== خودداری از [[امر و نهی]] زیردستان ==

[[انس بن مالک]] گوید: ده سال پیامبر{{صل}} را خدمت کردم، هرگز اُف به من نگفت و هر کاری که انجام دادم، نگفت چرا انجام دادی و از کاری که ترک کردم، نگفت چرا ترک کردی<ref>سنن النبی، ص۵۲.</ref>. نوح بن شعیب از دو تن از خادمان [[امام رضا]]{{ع}} به نام‌های [[یاسر]] و نادر [[روایت]] کرده است. [[امام رضا]]{{ع}} به خدمتکارانش توصیه کرده بود که هرگاه وارد [[خانه]] شدم و شما مشغول خوردن غذا بودید، از جا بلند نشوید. نادر می‌گوید: امام رضا{{ع}} خیلی [[متواضعانه]] با ما برخورد می‌کرد و لقمه به من می‌داد. همچنین فرمود: «اگر من در حال [[غذا خوردن]] نزد شما آمدم، تا غذا تمام نشده از جای خود حرکت نکنید»<ref>{{متن حدیث|إِنْ قُمْتُ عَلَى رُءُوسِكُمْ وَ أَنْتُمْ تَأْكُلُونَ فَلَا تَقُومُوا حَتَّى تَفْرُغُوا}}؛ بحار الانوار، ج۴۹، ص۱۰۲.</ref>. او می‌افزاید که گاهی [[امام]] صدا می‌زد و در پاسخ می‌گفتیم: ما در حال صرف غذا هستیم. حضرت می‌فرمود: بگذارید آنها غذایشان را تمام کنند<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۵۵.</ref>.

== [[همکاری]] با زیردستان ==

درباره [[رسول خدا]]{{صل}} نقل شده است که آن حضرت، کفش خود را پینه می‌زد، لباسش را می‌دوخت، در خانه را باز می‌کرد، شیر گوسفندان را می‌دوشید، شتر را می‌بست و می‌دوشید و هرگاه خدمتکارش از کار خسته می‌شد، به کمکش می‌شتافت و اگر خدمتکارش گندم و جو آسیاب می‌کرد، با او همکاری می‌نمود<ref>سنن النبی، ص۷۳.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۵۶.</ref>

[[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید: علی{{ع}} به [[بازار]] پارچه‌فروشان رفت و به فروشنده‌ای فرمود: دو [[جامه]] به من بفروش. آن مرد گفت: ای [[امیرمؤمنان]]{{ع}}! آنچه مطلوب شما است، نزد من است. چون پارچه‌فروش، [[امام]] را [[شناخت]]، امام [از او خرید نکرد و] گذشت و نزدیک [[جوانی]] ایستاد و دو [[جامه]] خرید؛ یکی را به سه درهم و دیگری را به دو درهم. آن‌گاه به قنبر فرمود: ای قنبر! تو این جامه را که به سه درهم خریدم بردار. قنبر گفت: شما به آن سزاوارترید؛ [[منبر]] می‌روید و برای [[مردم]]، سخنرانی می‌کنید. علی{{ع}} فرمود: تو جوانی و خواسته‌های جوانی داری و من از پروردگارم [[خجالت]] می‌کشم که خود را بر تو، مقدم بدارم<ref>حکمت‌نامه جوان، ص۲۸۶.</ref>.<ref>[[محمد احسانی|احسانی، محمد]]، [[سیره اخلاقی و تربیتی معصومین (کتاب)|سیره اخلاقی و تربیتی معصومین]]، ص ۲۵۶.</ref>