محبت به کودکان

این مدخل زیرشاخهٔ بحث محبت است. محبت به کودکان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: محبت به کودکان در معارف و سیره نبوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

در سیره پیامبر اکرم (ص) و اوصیای آن حضرت بر محبت و رحمت به کودکان تأکید بسیار شده است، چنان‌که از امام صادق (ع) روایت شده است که رسول خدا (ص) می‌فرمود: «أَحِبُّوا الصِّبْيَانَ‏ وَ ارْحَمُوهُمْ‏ وَ إِذَا وَعَدْتُمُوهُمْ شَيْئاً فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ لَا يَدْرُونَ إِلَّا أَنَّكُمْ تَرْزُقُونَهُمْ»؛

هرچند انسان در تمام مراحل دوران زندگی‌اش نیازمند محبت و رحمت است، اما در دوران کودکی این نیاز شدیدتر است. ازاین‌رو پیشوایان دین بدان توجه داده‌اند، همان‌طور که در حدیث امام صادق (ع) آمده است که حضرت موسی (ع) از خداوند پرسید: «يَا رَبِّ أَيُّ‏ الْأَعْمَالِ‏ أَفْضَلُ‏ عِنْدَكَ‏».

فرمود: «حُبُّ‏ الْأَطْفَالِ‏ فَإِنِّي‏ فَطَرْتُهُمْ‏ عَلَى‏ تَوْحِيدِي‏».

در نگاه پیشوایان دین محبت به کودکان نشانه بیداری فطرت آدمی و کمالی حقیقی است، و هرچه انسان در مراتب کمال بالاتر رود، محبتش به کودکان عمیق‌تر و خالص‌تر می‌شود و این خود زمینه بارش رحمت الهی را بر آدمی تدارک می‌کند، چنان‌که در حدیث امام صادق (ع) آمده است: «إِنَّ اللَّهَ‏ لَيَرْحَمُ‏ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ».

هیچ‌چیز در زندگی کودک جایگزین محبت خالصانه با جلوه‌های گوناگون آن نیست، و هیچ‌چیز مانند آن بر جان و روح و جسم کودک تأثیر مثبت نمی‌گذارد و زمینه‌ساز کسب کمال برایش نمی‌شود. ازاین‌روست که لازم است پدر و مادر چتر محبت و رحمت خود را بر سر فرزندان بگشایند و آن گیاهان لطیف را با مهر و عشق و تحسین آبیاری کنند تا درختانی برومند و پربار و استوار به بار آیند. امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) حدیثی را نقل کرده است که به خوبی بیانگر این مهم است: «مَنْ‏ قَبَّلَ‏ وَلَدَهُ‏ كَتَبَ‏ اللَّهُ‏ لَهُ حَسَنَةً وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

پیامبر اکرم (ص) چنان بر روابط محبت‌آمیز و ابراز محبت‌های راستین تأکید داشت که می‌فرمود: «أَكْثِرُوا مِنْ‏ قُبْلَةِ أَوْلَادِكُمْ‏ فَإِنَ‏ لَكُمْ بِكُلِّ قُبْلَةٍ دَرَجَةً فِي الْجَنَّةِ»؛

رسول خدا (ص) خود مظهر چنین ابراز محبتی بود، چنان‌که در حدیث امام صادق (ع) آمده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يُكْثِرُ تَقْبِيلَ‏ فَاطِمَةَ (س)»؛

و در خبر امام باقر و امام صادق (ع) است که پیامبر تا فاطمه را نمی‌بوسید نمی‌خوابید. ابن‌عباس گوید: عایشه بر رسول خدا (ص) وارد شد درحالی‌که پیامبر (ص) فاطمه را می‌بوسید. پرسید: «أَ تُحِبُّهَا يَا رَسُولَ‏ اللَّهِ‏(ص)» آیا او را دوست می‌داری ای رسول خدا؟ حضرت فرمود: «أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمْتِ‏ حُبِّي‏ لَهَا لَازْدَدْتِ‏ لَهَا حُبّاً». بدان، به خدا سوگند اگر تو به میزان دوستی من نسبت به او آگاه بودی، بر محبت خودت به او می‌افزودی. رسول خدا (ص) به تمام معنا جلوه رحمت و محبت بود و آن را بازگو می‌نمود و در رفتارش نشان می‌داد. از انس بن مالک نقل شده که گفته است هیچ‌کس را ندیدم که از رسول خدا (ص) نسبت به زن و فرزند مهربان‌تر باشد. ابراهیم [فرزند آن حضرت از ماریه قبطیه]در منطقه بالای مدینه در خانواده‌ای دوران شیرخوارگی را می‌گذراند. پیامبر (ص) نزد او می‌رفت و ما نیز همراه آن حضرت می‌رفتیم و آن خانواده آهنگر بودند و گاهی خانه پر از دود بود. پیامبر کودک را در آغوش می‌گرفت و می‌بوسید. پیامبر اکرم (ص) در رحمت و محبت به کودکان گشاده‌دل و گشوده‌دست بود و آنان را در جاری پربار مودت خویش می‌پرورید. آن پیام‌آور رحمت و محبت در ابراز دوستی خود به کودکان صریح و صادق بود و آن را در هر حالی جلوه می‌بخشید. عبدالله بن سنان از امام صادق (ع) چنین روایت کرده است: «صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِالنَّاسِ‏ الظُّهْرَ فَخَفَّفَ‏ فِي‏ الرَّكْعَتَيْنِ‏ الْأَخِيرَتَيْنِ فَلَمَّا انْصَرَفَ قَالَ لَهُ النَّاسُ هَلْ حَدَثَ فِي الصَّلَاةِ حَدَثٌ قَالَ وَ مَا ذَاكَ قَالُوا خَفَّفْتَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ الْأَخِيرَتَيْنِ فَقَالَ لَهُمْ أَمَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِيِّ». روزی رسول خدا (ص) نماز ظهر را با مردم به جماعت می‌گزارد که دو رکعت آخر را به سرعت [و با ترک مستحبات]به پایان رساند. پس از نماز مردم گفتند: ای رسول خدا، آیا در نماز حادثه‌ای پیش آمد؟ فرمود: مگر چه شده است؟ گفتند: دو رکعت آخر نماز را با سرعت ادا کردید. فرمود: مگر صدای شیون کودک را نشنیدید؟ موارد دیگری شبیه به این پیش‌آمده که رسول خدا (ص) همین‌گونه عمل نموده است، چنان‌که ابوسعید خدری گفته است: «صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللهِ (ص) الْفَجْرَ بِأَقْصَرِ سُورَتَيْنِ مِنَ الْقُرْاَنِ، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ، صَلَّيْتَ بِنَا الْيَوْمَ صَلاَةً مَا كُنْتَ تُصَلِّيهَا، قَالَ: إِنِّي سَمِعْتُ صَوْتَ صَبِيٍّ فِي صَفِّ النِّسَاءِ».

انس بن مالک نیز گفته است در نماز بودیم که پیامبر (ص) صدای کودکی را شنید، و آن حضرت از سر رحمت [و محبت] به کودک نماز را کوتاه به‌جا آورد. ابو هریره نیز مانند این واقعه را روایت کرده است. پیام‌آور خوبی‌ها تاب شنیدن گریه کودکان را نداشت و به آنان که این حساسیت را نداشتند هشدار می‌داد. عایشه گوید: روزی پیامبر (ص) وارد خانه شد و صدای کودکی را شنید که می‌گریست. فرمود: «مَا لِصَبِيِّكُمْ هَذَا يَبْكِي»؛

رفتار پیامبر اکرم (ص) در رحمت و محبت به کودکان بی‌نظیر است. از علی (ع) روایت شده است که فرمود: «أَقْبَلَ الْحُسَيْنُ وَرَسُولُ اللَّهِ (ص) يَخْطُبُ فَلَمَّا أَنْ بَلَغَ قَرِيبًا مِنَ الْمِنْبَرِ عَثَرَ فَاحْتَمَلَهُ النَّاسُ فَنَزَلَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَقَالَ: مَا دَرَيْتُ كَيْفَ نَزَلْتُ»؛

پیشوایان حق، همه در رحمت و محبت به کودکان سرآمد بودند و احساسات و عواطف فرزنددوستی خود را بروز می‌دادند. امیر مؤمنان علی (ع) در سفارش‌ها و پندهای خود به حضرت مجتبی این احساس و عاطفه را چنین بیان کرده است: «وَ وَجَدْتُكَ بَعْضِي بَلْ‏ وَجَدْتُكَ‏ كُلِّي‏ حَتَّى كَأَنَّ شَيْئاً لَوْ أَصَابَكَ أَصَابَنِي وَ كَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاكَ أَتَانِي»؛

امام صادق (ع) به فرزند خود موسیبسیار محبت می‌کرد. از امام (ع) سؤال شد که چقدر او را دوست می‌داری؟ فرمود: «وَدِدْتُ‏ أَنْ‏ لَيْسَ‏ لِي‏ وَلَدٌ غَيْرُهُ‏ حَتَّى‏ لَا يَشْرَكَهُ‏ فِي حُبِّي لَهُ أَحَدٌ»؛

در نگاه رسول خدا (ص) آنان که کودکان را از محبت خود محروم می‌سازند، از حقیقت انسانی بی‌بهره‌اند و خود را از کمال محروم نموده‌اند. از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ (ص) فَقَالَ مَا قَبَّلْتُ‏ صَبِيّاً قَطُّ فَلَمَّا وَلَّى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ هَذَا رَجُلٌ عِنْدِي أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ النَّارِ»؛

همچنین نقل کرده‌اند که رسول خدا (ص) حسن و حسین (ع) را بوسید. اَقْرَع بن حابِس که شاهد مهر و محبت پیامبر به فرزندش بود، گفت: “من ده فرزند دارم و هرگز هیچ‌یک از آنان را نبوسیده‌ام”. پس رسول خدا (ص) فرمود: «مَنْ‏ لَا يَرْحَمْ‏ لَا يُرْحَمْ‏»؛

همچنین پیامبر اکرم (ص) می‌فرمود: «لَيْسَ‏ مِنَّا مَنْ‏ لَمْ‏ يَرْحَمْ‏ صَغِيرَنَا»؛

هیچ‌چیز مانند محبت صادقانه تأثیرگذار نیست، اما این محبت باید معقول باشد و به افراط و تفریط کشیده نشود، چنان‌که امام باقر (ع) فرموده است: «شَرَّ الْآبَاءِ مَنْ دَعَاهُ الْبِرُّ إلَى الْإِفْرَاطِ وَ شَرُّ الْأَبْنَاءِ مَنْ دَعَاهُ التَّقْصِيرُ إلَى الْعُقُوقِ»؛

کمبود محبت و زیاده‌روی در ابراز محبت هر دو آسیب‌زا و زیانبار است. بنابراین لازم است محبت سرشار جلوه یابد و محدودیت‌های معقول اعمال گردد تا فرزندان معتدل بار آیند. تربیت فارغ از محدودیت و بدون اعمال مرزهای معتدل تباه‌کننده است. میل به بی‌مرزی و زیاده‌خواهی جز با تبیین حد و مرزهای لازم، و معقول و معتدل و اعمال درست آنها و ایستادگی بر آنها سامان نمی‌یابد؛ و در این صورت است که نه پدر و مادر به افراط کشیده می‌شوند و نه فرزندان گرفتار نافرمانی و ناراضی کردن پدر و مادر می‌گردند.

پرسش مستقیم

1. سیره اهل بیت در محبت و رحمت نسبت به کودکان چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴