بهشت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث معاد است. بهشت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بهشت در قرآن - بهشت در نهج البلاغه - بهشت در کلام اسلامی - بهشت در معارف دعا و زیارات - بهشت در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جایگاه ابدی انسان‌ها در قیامت، که به تناسب اعمال خوب یا بدشان بهشتی یا دوزخی می‌شوند. کسانی که به خدا و پیامبران و رستاخیز، باور داشته باشند و کارهای نیکو انجام دهند، به پاداش ایمان و عمل صالحشان، پس از مرگ و در قیامت به بهشت می‌روند. بهشت آنگونه که در قرآن و احادیث آمده، جایی است وسیع، خوش آب و هوا و پر از نعمت‌ها و لذت‌های گوناگون که نیکان و مؤمنان در آنجا همیشه برخوردار خواهند بود و از انواع میوه‌ها، غذاها، نوشیدنی‌ها و حوریان بهره خواهند برد. از بهشت، با نام‌های جنّت، خلد برین، عَدن و دارالسّلام هم یاد می‌شود.

کافران و منافقان و ستمگران و بدکاران، به کیفر زشتی‌ها و ظلم‌هایشان در جایی پر از آتش و عذاب به نام دوزخ یا جهنّم و جحیم خواهند سوخت. نه نعمت‌های بهشت و نه عذاب و آتش جهنم، قابل مقایسه با نعمت و عذاب دنیا نیستند و به مراتب بهتر یا سخت‌ترند.

طاعت پروردگار، انسان‌ها را اهل بهشت می‌سازد و گناه و نافرمانی موجب ورود به دوزخ خواهد بود. عقیده به بهشت و جهنم و کیفر و پاداش قیامت، نقش مهمّی در کنترل انسان و سوق دادن او به نیکی و جلوگیری از فساد و ستم دارد. در آیات قرآن، به طور مفصّل نعمت‌های بهشت و عذاب‌های دوزخ توصیف شده است. جهنم طبقاتی دارد و بهشت، درجاتی.

معناشناسی

بهشت واژه فارسی اوستایی به معنای جهان برتر , عالم نیکوتر است. بهشت در لغت عرب با واژه‌‌هایی گوناگون به کار رفته که مهم‌‌ترین آنها «جَنّت» است. جنت از ریشه (ج ـ ن ـ ن) گرفته شده است. معنای محوری همه مشتقات این ریشه پوشیدگی است , سِر نامگذاری بهشت به جنت آن است که شاخساران درختانش درهم فرو رفته و برگ‌های فراوان آنها مانند سقفی سبز رنگ زمین بهشت را می‌‌پوشاند.

بهشت در ادیان

بدون تردید در همه ادیان، مذاهب و مسالک اعتقاد به جهانی بهتر و مطلوب‌‌تر وجود داشته و همه آنها رسیدن به آن را به پیروان خویش وعده داده‌‌اند:

1. در اوستا برای هر یک از تعالیم سه گانه عالیه «پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک» در بهشت مقام و مرتبه‌‌ای ویژه معین شده است؛ اولی که جای اندیشه است در کره ستارگان، دومی در فلک ماه و سومی در فضای بلندترین روشنایی واقع است.
2. در عهدین نیز با عبارت‌هایی گوناگون بشارت به بهشت موعود داده شده است. بنی‌‌اسرائیل در عصر موسی(ع) قومی مادی بودند، چنان‌‌که بسیاری از بشارت‌های عهد قدیم به نعمت‌های دنیوی، زمین و حکومت و سلطنت اشاره دارد، حتی آنها مسئله جاودانگی روح را نمی‌‌دانستند و منکر روحی در بدن بودند که بعد از مرگ جاودانه بماند؛ ولی نمونه‌‌هایی وجود دارد که آنان نیز بهشت را قبول داشته‌‌اند در عهد جدید نیز با اوصافی گوناگون نظیر حیات جاودانه از بهشتسخن به میان آمده است. حتی در برخی موارد اوصافی را شبیه اوصاف بهشتی که در قرآن آمده است بیان می‌‌کند.
3. از نظر مسیحیان، بهشت آسمانی است محل سعادت که از هرگونه کدورت تهی و شامل همه لذات نفسانی است. البته نعمت‌های این بهشت از قبیل لذات و شادی‌های آسمانی و تنها مفاهیمی روحی و عقلی است؛ زیرا به اعتقاد آنها بهشت جایگاهی روحانی است که نفسِ انسان پس از جدا شدن از بدن و صعود به آسمان از حالتی حسی و طبیعی به حالت روحانی آسمانی تبدیل شده، در آن قرار می‌‌گیرد..
4. هندوها نیز بهشت را باور داشتند و کسانی که با انواع عذاب‌های دنیوی مانند قتل، سوختن و غیره خود را نابود می‌‌کردند می‌‌پنداشتند که قبل از بیرون رفتن جان‌هایشان همسایگان بهشت به سرعت آن را می‌‌گیرند.

بهشت در قرآن کریم

مقالهٔ اصلی: بهشت در قرآن

قرآن‌‌ کریم که بر همه کتاب‌های آسمانی مُهَیْمِن است، افزون بر اینکه وعده‌‌های موجود در تورات و انجیل درباره بهشت را نقل کرده، به تفصیل درباره بهشت سخن رانده و آن را آخرین مرحله مدار عمومی خلقت برای برگزیدگان و نزدیک‌‌ترین جایگاه به خداوند معرفی می‌‌کند. اولین اختلاف بهشت قرآن با بهشت دیگران در میزان کوشش و تلاش لازم و در مدت وصول آن است؛ قرآن راه بهشت را طولانی و پرمشقت و آن را محصول اکتساب خود انسان معرفی می‌‌کند.

افزون بر واژه‌‌های «جنت» و «جنات» در آیات فراوانی از بهشت با واژه‌هایی نظیر فردوس، دارالسلام، دارالقرار، دارالمقامه، جنة الماوی و... یاد شده است.

اوصاف بهشت

بهشت مترادف با فردوس، خلد، جنت و دارالسلام؛ جایی است خوش آب و هوا و فراخ و پُرنعمت و آراسته که نیکوکاران پس از مرگ، در آن جاودانه می‌شوند و این وعدۀ قطعی الهی است ﴿جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمَنُ عِبَادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا﴾. قرآن از دو بهشت یاد کرده است: یکی در عالم برزخ که موقت است و دیگری در آن جهان که جاودانه و ابدی است ﴿وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾ و وسعت آن به اندازۀ زمین و آسمان است﴿وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾

بهشت تا حدی عظمت دارد که امیرالمؤمنین(ع) می‌‌فرماید: «اگر مانند شخص فرزندمرده ناله سر دهید و اگر مانند کبوتران نوحه‌سرایی کنید و اگر مانند راهبان عبادت کنید و اگر از فرزندان و اموال خود دست بکشید و شب و روز به گریه و زاری بپردازید، برای پاداشی که در انتظار شماست اندک است». امام علی(ع) بهشت را تنها بهای ارزشمند اعمال می‌داند و به مردمان سفارش می‌کند که خود را در مقابل غیر از آن نفروشند

بنابر روایات مناظر بهشت هر چشمی را خیره می‌کنند و نعمت‌هایش پایان نمی‌پذیرند و شادی‌اش از میان نمی‌رود و اقامت در آنجا همیشگی است. کسی در آنجا آسیب نمی‌بیند و هراسی ندارد و زندگی در آنجا به کام بهشتیان است.

مکان بهشت

اینکه برخی نعمت‌های بهشتی، مادی‌اند، موجب شده بگویند، بهشت مکانی جسمانی است. البته این مکان، در ظاهر عالم جسمانی ما نیست؛ بلکه در حجب آسمان‌ها و زمین است. از این رو، بهشت آشکار نمی‌شود مگر پس از ویران شدن این عالم جسمانی و به پایان رسیدن دنیا. همچنین گفته‌اند بهشت‌ در جایی فوق آسمان‌های هفتگانه و تحت عرش است. از جمع میان این دو قول می‌توان بدین نتیجه رسید که بهشت هم اینک در باطن این جهان قرار دارد و حجاب‌های دنیوی ما را از مشاهده‌اش باز می‌دارند؛ ولی اولیای الهی آن را می‌بینند. از این رو، برای بهشت در همین عالم جسمانی و دنیوی، مظاهری است. ذکر نعمت‌های بهشتی در قرآن و حدیث، از نظر روانی جنبه‌ای تشویقی و ترغیبی دارد از این رو با زبانی از آنها یاد شده که با عقل بشری سازگار است. این بدان سبب است که نعمت‌های بهشتی بسی والاتر از آن‌اند که عقل انسان به گونۀ کامل آنها را درک کند.

عوامل راه یابی به بهشت

راه‌های مختلفی برای رسیدن به بهشت بیان شده است، اولین قدم برای رسیدن به بهشت، پیرو شریعت بودن و انجام واجبات و ترک محرمات است. امام علی(ع) می‌فرماید: «پس آنکه مشتاق بهشت بود، شهوت‌ها را از دل زدود و آنکه از دوزخ ترسید، از آنچه حرام است دوری گزید و آنکه ناخواهان دنیا بود، مصیبت‌ها بر وی آسان نمود و آنکه مرگ را چشم داشت، در کارهای نیک پای پیش گذاشت». در منظر امام کسانی اهل بهشت‌اند که شب زنده‌دارند؛ هنگام شب استغفار کنند و در روز نیز از ترس خداوند مرتکب گناه نشوند.

یکی دیگر از راه‌های رسیدن به بهشت، استفاده از تعالیم قرآنی است. نهج البلاغه قرآن را راهنمایی می‌داند که هیچ‌گاه دچار خطا نمی‌شود و هرکس به راه او ادامه دهد به بهشت برین خواهد رسید.

از دیگر عوامل راه‌یابی: شناخت امامان معصوم(ع) و پیروی از آنان؛ پیروی نکردن از هوا و هوس؛ استوار ماندن بر حق؛ تکبر نورزیدن؛ بهره‌برداری درست از دنیا و تقواست.

بهشتیان

بهشتیان، کسانی‌اند که از گذر ایمان و عمل صالح، رضای خدا را کسب می‌کنند و به بهشت راه می‌یابند. پیامبران، صدیقان، شهیدان و صالحان، به ترتیب، برترین ساکنان بهشت‌اند ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾. بهشتیان در خانه‌های نیک و ویژۀ خود به سر می‌برند ﴿وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ و می‌توانند همراه پدران، همسران و فرزندان صالح خود زندگی کنند ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلَائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ﴾. رابطۀ بهشتیان با یکدیگر بسیار صمیمی و دوستانه است ﴿فَاكِهِينَ بِمَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ وَوَقَاهُمْ رَبُّهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾؛ ﴿لَا يَسْمَعُونَ فِيهَا لَغْوًا وَلَا تَأْثِيمًا إِلَّا قِيلًا سَلَامًا سَلَامًا﴾ و لطف و فیض ویژۀ الهی هر روز بر آنان فرو می‌آید و هر چه بخواهند، بی‌درنگ می‌رسد. خستگی و رنج و دگرگونی در بهشت نیست و بهشتیان خویشتن را به کارهای بیهوده و بازیچه نمی‌آلایند﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾.

درجات بهشت

بهشتیان دارای درجات و مقامات‌ گوناگونی هستند. آنان که در دنیا اهل ورع و پرهیزگاری‌اند، دارای مقامات والا و درجات برترند ﴿أَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوَى نُزُلًا بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾. ﴿جَنَّةِ النَّعِيمِ﴾، ﴿جَنَّةُ الْخُلْدِ﴾، «جنة القرار»، «جنة العدن»، ﴿جَنَّةُ الْمَأْوَى﴾، «جنة الفردوس» نام‌های درجات بهشت‌اند. از برخی آیات و روایات می‌توان دریافت، بهشتیان در بهشت تکامل می‌یابند و از این رو، جایگاه آنان در بهشت، تغییرپذیر است.

جستارهای وابسته

• ابتدای خلق در بهشت
• ابواب بهشت
• احوال بهشت
• ارتفاع عبادات در بهشت
• ارض جنت
• ازدواج زوجین در بهشت
• اسامی بهشت
• استحقاق بهشت
• استشمام رائحه بهشت
• انواع بهشت
• انواع جهنم
• اول من یدخل الجنه
• بقاع بهشتی
• بوستان‌های بهشت
• بهشت ابد
• بهشت برزخی
• بهشت جسمانی
• بهشت حقیقی
• بهشت روحانی
• بهشت زمینی
• تراب جنت
• تیجان بهشتی
• ثواب جنت
• ثواب
• جایگاه بهشت
• جنت اختصاص الهی
• جنت اعمال
• جنت افعال ابداعیه
• جنت افعال انشائیه
• جنت آدم
• جنت برزخ
• جنت ذات
• جنت روحانی
• جنت سعداء
• جنت سماوی
• جنت صعودی
• جنت صفات
• جنت متوسطین
• جنت محسوس
• جنت معقول
• جنت میراث
• جنت نزولی
• جهنم
• چشمه بهشتی
• حالات اهل بهشت
• حقیت جنت
• خازن جنت
• خلقت بهشت
• خلود جنت
• دار سعداء
• دار مقربین
• درجات بهشت
• رائحه بهشت
• رضوان
• سعادت
• عبادت اهل بهشت
• فنای جنت
• فواکه جنت
• مخلوقیت بهشت
• مدت جنت و نار
• مظاهر بهشت
• مفاتیح جنت
• مکان بهشت
• منزل خیرات
• مواقف آخرت
• نهرهای بهشت

منابع

1. گرامی، علی، مقاله «بهشت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶
2. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه
3. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
4. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی