ام‌الکتاب در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - '﴿' به ' ')
جز (جایگزینی متن - '﴾' به ' ')
خط ۱: خط ۱:
'''ام الکتاب''' یا به معناى کتابى است که اصل و اساس همه کتاب‌هاى آسمانى است و یا همان لوحى است که نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفى محفوظ است؛ یعنی همان کتاب علم پروردگار است که همه حقایق عالم و حوادث آینده و گذشته و همه کتاب‌هاى آسمانى در آن درج شده است.
'''ام الکتاب''' یا به معناى کتابى است که اصل و اساس همه کتاب‌هاى آسمانى است و یا همان لوحى است که نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفى محفوظ است؛ یعنی همان کتاب علم پروردگار است که همه حقایق عالم و حوادث آینده و گذشته و همه کتاب‌هاى آسمانى در آن درج شده است.
=="ام الکتاب" در قرآن==
=="ام الکتاب" در قرآن==
* این واژه سه‌بار در آیات {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>؛ {{عربی| {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ }}﴾}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و {{عربی| {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ }}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> آمده است.<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۰.]</ref>.
* این واژه سه‌بار در آیات {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }} }}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>؛ {{عربی| {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ }} }}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و {{عربی| {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ }} }}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> آمده است.<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۰.]</ref>.
*کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است،<ref>ر.ک. منصورنژاد، محمد، وحی، ص 5</ref> و "کتاب" به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد <ref>مفردات، ص ۶۹۹، «کتب».</ref> این واژه به صورت معرفه "الکتاب" در مواردی بر تورات {{عربی| {{متن قرآن|وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}}﴾}}<ref> و یاد کنید آنگاه را که به موسی کتاب و فرقان دادیم، باشد که به راه آیید؛ سوره بقره، آیه ۵۳.</ref> و {{عربی| {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ}}﴾}}<ref> بنابراین، وای بر کسانی که یک نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند؛ سوره بقره، آیه ۷۹.</ref> و در موارد زیادی بر قرآن {{عربی| {{متن قرآن|الم }}﴾}}<ref> الف، لام، میم؛ سوره بقره، آیه ۱.</ref> و {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> و نیز بر لوح محفوظ <ref>مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۳۱.</ref> {{عربی| {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}}﴾}}<ref> پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران به ارث سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این حکم در کتاب خداوند نگاشته است؛ سوره احزاب، آیه ۶.</ref> اطلاق شده است.  
*کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است،<ref>ر.ک. منصورنژاد، محمد، وحی، ص 5</ref> و "کتاب" به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد <ref>مفردات، ص ۶۹۹، «کتب».</ref> این واژه به صورت معرفه "الکتاب" در مواردی بر تورات {{عربی| {{متن قرآن|وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ}} }}<ref> و یاد کنید آنگاه را که به موسی کتاب و فرقان دادیم، باشد که به راه آیید؛ سوره بقره، آیه ۵۳.</ref> و {{عربی| {{متن قرآن|فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ}} }}<ref> بنابراین، وای بر کسانی که یک نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند؛ سوره بقره، آیه ۷۹.</ref> و در موارد زیادی بر قرآن {{عربی| {{متن قرآن|الم }} }}<ref> الف، لام، میم؛ سوره بقره، آیه ۱.</ref> و {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }} }}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> و نیز بر لوح محفوظ <ref>مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۳۱.</ref> {{عربی| {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}} }}<ref> پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران به ارث سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این حکم در کتاب خداوند نگاشته است؛ سوره احزاب، آیه ۶.</ref> اطلاق شده است.  
==معنای "ام الکتاب" در قرآن==
==معنای "ام الکتاب" در قرآن==
*ترکیب "امّ الکتاب" در قرآن کریم سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: <ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.]</ref>
*ترکیب "امّ الکتاب" در قرآن کریم سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: <ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.]</ref>
# '''[[آیات محکم]]:''' در آیۀ ۷ سوره آل‌عمران با تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> مفسران در توجیه نامگذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.]</ref>؛ مانند: چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است<ref>التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض‌الجنان، ج‌۴، ص‌۱۷۴.</ref> این نظر از شهرت بیشتری میان مفسران برخوردار است<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.]</ref>.  
# '''[[آیات محکم]]:''' در آیۀ ۷ سوره آل‌عمران با تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ }} }}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref> مفسران در توجیه نامگذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.]</ref>؛ مانند: چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است<ref>التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض‌الجنان، ج‌۴، ص‌۱۷۴.</ref> این نظر از شهرت بیشتری میان مفسران برخوردار است<ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.]</ref>.  
#'''[[لوح محفوظ]]:''' آیه ۳۹ سوره رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است: {{عربی| {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و آیه ۴ سوره زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است: {{عربی| {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ـ ۲۲ سوره بروج : {{عربی| {{متن قرآن|بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}}﴾}}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref> مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند <ref>الكشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ مجمع‌البيان، ج۹، ص ۶۰؛ روح‌المعانى، مج ۸ ، ج ۱۳، ص ۲۴۵.</ref> <ref>تفسير ابن‌كثير، ج ۴، ص ۱۳۲.</ref><ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۲.]</ref>.
#'''[[لوح محفوظ]]:''' آیه ۳۹ سوره رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است: {{عربی| {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}} }}<ref> خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.</ref> و آیه ۴ سوره زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است: {{عربی| {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}} }}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.</ref> مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ـ ۲۲ سوره بروج : {{عربی| {{متن قرآن|بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ}} }}<ref> و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.</ref> مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند <ref>الكشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ مجمع‌البيان، ج۹، ص ۶۰؛ روح‌المعانى، مج ۸ ، ج ۱۳، ص ۲۴۵.</ref> <ref>تفسير ابن‌كثير، ج ۴، ص ۱۳۲.</ref><ref>[http://www.maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/4/38.htm دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۲.]</ref>.


==تحلیل کاربرد "اُمّ‌الکتاب" در آیات‌==
==تحلیل کاربرد "اُمّ‌الکتاب" در آیات‌==
*همانگونه‌ که پیش‌تر نیز گفته شد، این اصطلاح سه‌ بار در آیات قرآن استعمال شده است، لکن به‌ نظر‌ می‌رسد‌ در‌ هر سه مورد به یک مدلول دلالت ندارد و تفاوت‌هایی میان این کاربردها‌ وجود‌ دارد‌.  
*همانگونه‌ که پیش‌تر نیز گفته شد، این اصطلاح سه‌ بار در آیات قرآن استعمال شده است، لکن به‌ نظر‌ می‌رسد‌ در‌ هر سه مورد به یک مدلول دلالت ندارد و تفاوت‌هایی میان این کاربردها‌ وجود‌ دارد‌.  
===کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ رعد===
===کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ رعد===
*در سوره‌ رعد می‌فرماید: {{عربی| {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد  خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> در این‌ آیه‌ تصریح‌ شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال تفسیری در این آیه می‌توان مطرح‌ کرد‌، زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در آیات قرآن این سؤال مطرح‌ است‌ که‌ أمِّ کدام کتاب، منظور آیه می‌باشد؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} می‌باشد، یا‌ اینکه‌ مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع دلالت واژه‌ کتاب‌ ناظر‌ به کتاب تکوینی است یا کتاب تشریعی. ‌بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره‌ واژه‌ کتاب‌ در‌ جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} بررسی شود:
*در سوره‌ رعد می‌فرماید: {{عربی| {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}} }} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد  خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> در این‌ آیه‌ تصریح‌ شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال تفسیری در این آیه می‌توان مطرح‌ کرد‌، زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در آیات قرآن این سؤال مطرح‌ است‌ که‌ أمِّ کدام کتاب، منظور آیه می‌باشد؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} }} می‌باشد، یا‌ اینکه‌ مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع دلالت واژه‌ کتاب‌ ناظر‌ به کتاب تکوینی است یا کتاب تشریعی. ‌بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره‌ واژه‌ کتاب‌ در‌ جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} }} بررسی شود:
#یک احتمال این است که مراد از‌ کتاب‌ در جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}}، کتاب وحیانی و نازل شده بر پیامبران باشد. به دیگر سخن، مراد‌ از‌ کتاب در این آیه، کتاب تشریعی است که این معنی کمتر مورد‌ توجه‌ واقع شده است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
#یک احتمال این است که مراد از‌ کتاب‌ در جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} }}، کتاب وحیانی و نازل شده بر پیامبران باشد. به دیگر سخن، مراد‌ از‌ کتاب در این آیه، کتاب تشریعی است که این معنی کمتر مورد‌ توجه‌ واقع شده است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
#احتمال دوم آن است‌ که‌ کتاب‌ در این جمله به مجموعه‌ تقدیر هر‌ قوم‌ و ملّت در مقاطع مختلف زمانی دلالت می‌نماید که می‌توان از آن، با عنوان‌ کتاب‌ تکوینی یاد کرد.
#احتمال دوم آن است‌ که‌ کتاب‌ در این جمله به مجموعه‌ تقدیر هر‌ قوم‌ و ملّت در مقاطع مختلف زمانی دلالت می‌نماید که می‌توان از آن، با عنوان‌ کتاب‌ تکوینی یاد کرد.
*در این زمینه برخی از مفسرین ضمن‌ اینکه کتاب‌ را‌ در‌ این آیه را به‌ حکم حتمی و رانده شده‌ تفسیر‌ کرده اند <ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۴.</ref>؛ همچنین اذعان دارند جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ}}﴾}} از‌ سویی با جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} و از سویی دیگر، با‌ جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} مرتبط بوده و مراد از آن، محو و اثبات کُتُب مختلف‌ در‌ زمان‌های مختلف است، به‌ گونه‌ای که‌ اگر‌ خداوند‌ سبحان کتابی را‌ در‌ بُرهه‌ای از زمان اثبات‌ کند‌، در بُرهه‌ای دیگر آن را محو می‌نماید <ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۵.</ref>
*در این زمینه برخی از مفسرین ضمن‌ اینکه کتاب‌ را‌ در‌ این آیه را به‌ حکم حتمی و رانده شده‌ تفسیر‌ کرده اند <ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۴.</ref>؛ همچنین اذعان دارند جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ}} }} از‌ سویی با جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} }} و از سویی دیگر، با‌ جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}} }} مرتبط بوده و مراد از آن، محو و اثبات کُتُب مختلف‌ در‌ زمان‌های مختلف است، به‌ گونه‌ای که‌ اگر‌ خداوند‌ سبحان کتابی را‌ در‌ بُرهه‌ای از زمان اثبات‌ کند‌، در بُرهه‌ای دیگر آن را محو می‌نماید <ref>علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۵.</ref>
*و یا گفته شده مراد‌ از أمّ‌الکتاب‌ در‌ این‌ آیه کتابی است که آجال در آن نوشته شده باشد.<ref>ابن‌ عاشور،ج ۱۲: ۲۰۴.</ref> اگر أمّ‌الکتابِ مذکور در‌ این‌ آیه با جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} مرتبط‌ باشد‌، مراد‌ از‌ این کتاب چیست؟ این‌ کتاب‌ می‌تواند از سویی اشاره به اموری تکوینی داشته باشد و از سویی دیگر، به امور وحیانی و تشریعی‌ دلالت‌ نماید‌. این احتمال نیز وجود دارد که هر‌ دو‌ مورد‌ را‌ شامل‌ گردد‌، لکن آنچه از آیات قبل و بعد پیداست نشان از آن دارد که مراد از این کتاب، کتابی است وحیانی که با رسولان الهی در ارتباط می‌باشد.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*و یا گفته شده مراد‌ از أمّ‌الکتاب‌ در‌ این‌ آیه کتابی است که آجال در آن نوشته شده باشد.<ref>ابن‌ عاشور،ج ۱۲: ۲۰۴.</ref> اگر أمّ‌الکتابِ مذکور در‌ این‌ آیه با جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} }} مرتبط‌ باشد‌، مراد‌ از‌ این کتاب چیست؟ این‌ کتاب‌ می‌تواند از سویی اشاره به اموری تکوینی داشته باشد و از سویی دیگر، به امور وحیانی و تشریعی‌ دلالت‌ نماید‌. این احتمال نیز وجود دارد که هر‌ دو‌ مورد‌ را‌ شامل‌ گردد‌، لکن آنچه از آیات قبل و بعد پیداست نشان از آن دارد که مراد از این کتاب، کتابی است وحیانی که با رسولان الهی در ارتباط می‌باشد.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*آیات این سوره حکایت از آن دارد که حقانیّت رسالت [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، نزول وحی بر ایشان و به‌ طور کلّی آموزه‌های وحیانی مورد تردید و انکار قرار گرفته و فرازهای مختلف سوره‌ در‌ جهت زدودن این اوهام می‌باشد. سخن از اهل کتاب، نزول وحی بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، ارسال رسولان الهی قبل از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} و عرضه‌ آیات الهی با اذن خدا، همگی حکایت‌ از‌ آن دارد که مراد از کتاب در این آیه، کتاب وحیانی است که بر حسب شرایط زمانیِ هر دوره، کتاب دیگری جایگزین کتاب‌ قبلی‌ می‌گردد. بنابراین، هر دوره و زمانی‌ را‌ کتاب خاصی است که مرجع و مصدر همه‌ آنها، اُمّ‌الکتاب است. لذا بنا به اقتضای شرایط، کُتُب وحیانی در ادوار مختلف بر رسولان الهی نازل‌ می‌شود‌ تا آموزه‌های خاصّ آن‌ دوره‌ را بر مردم آن عرضه نمایند.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*آیات این سوره حکایت از آن دارد که حقانیّت رسالت [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، نزول وحی بر ایشان و به‌ طور کلّی آموزه‌های وحیانی مورد تردید و انکار قرار گرفته و فرازهای مختلف سوره‌ در‌ جهت زدودن این اوهام می‌باشد. سخن از اهل کتاب، نزول وحی بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}}، ارسال رسولان الهی قبل از [[پیامبر اسلام]]{{صل}} و عرضه‌ آیات الهی با اذن خدا، همگی حکایت‌ از‌ آن دارد که مراد از کتاب در این آیه، کتاب وحیانی است که بر حسب شرایط زمانیِ هر دوره، کتاب دیگری جایگزین کتاب‌ قبلی‌ می‌گردد. بنابراین، هر دوره و زمانی‌ را‌ کتاب خاصی است که مرجع و مصدر همه‌ آنها، اُمّ‌الکتاب است. لذا بنا به اقتضای شرایط، کُتُب وحیانی در ادوار مختلف بر رسولان الهی نازل‌ می‌شود‌ تا آموزه‌های خاصّ آن‌ دوره‌ را بر مردم آن عرضه نمایند.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*احتمال دیگری که می‌تواند در آیه‌ {{عربی| {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}﴾}} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد  خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> با عنایت به آیه‌ {{عربی| {{متن قرآن|وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ}}﴾}} <ref> و ما هیچ شهری را نابود نکردیم مگر که سرنوشتی معیّن داشت. هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد؛ سوره حجر، آیه ۴ - ۵.</ref> به ذهن متبادر‌ شود، این است که مراد از کتاب در آیه‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}}، کتاب وحیانیِ‌ نازل‌ شده نباشد، بلکه مراد کتابی باشد که سرنوشت انسان و جوامع در آن مکتوب و مضبوط است، همانگونه که در آیه‌ ۴ سوره‌ حجر، کتاب بدین‌ معناست <ref>ابن‌ قتیبه، ص ۲۰۱؛ طوسی، ج ۶: ۳۱۸؛ سورآبادی، ج ۲: ۱۲۵۰؛ زمخشری، ج ۲: ۵۷۱-۵۷۰؛ طبرسی، ج ۶: ۵۰۵؛ ابن‌ عاشور، ج ۱۳: ۱۳؛ طباطبایی، ج ۱۲: ۹۸-۹۷.</ref>. <ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*احتمال دیگری که می‌تواند در آیه‌ {{عربی| {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}} }} <ref> و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد  خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ  نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.</ref> با عنایت به آیه‌ {{عربی| {{متن قرآن|وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ}} }} <ref> و ما هیچ شهری را نابود نکردیم مگر که سرنوشتی معیّن داشت. هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد؛ سوره حجر، آیه ۴ - ۵.</ref> به ذهن متبادر‌ شود، این است که مراد از کتاب در آیه‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} }}، کتاب وحیانیِ‌ نازل‌ شده نباشد، بلکه مراد کتابی باشد که سرنوشت انسان و جوامع در آن مکتوب و مضبوط است، همانگونه که در آیه‌ ۴ سوره‌ حجر، کتاب بدین‌ معناست <ref>ابن‌ قتیبه، ص ۲۰۱؛ طوسی، ج ۶: ۳۱۸؛ سورآبادی، ج ۲: ۱۲۵۰؛ زمخشری، ج ۲: ۵۷۱-۵۷۰؛ طبرسی، ج ۶: ۵۰۵؛ ابن‌ عاشور، ج ۱۳: ۱۳؛ طباطبایی، ج ۱۲: ۹۸-۹۷.</ref>. <ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*در این‌ صورت، اُمّ‌الکتاب‌ دلالت‌ بر مجموعه‌ای خواهد داشت که از یک‌سو دربردارنده‌ همۀ امورات، حوادث و مقدّرات عالم از بدو تا ختم است و از سویی دیگر، با علم الهی در ارتباط می‌باشد،<ref> طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۷-۳۷۶.</ref>. بنابراین، به‌نظر می‌رسد عبارتِ أمّ‌الکتاب در سوره‌ رعد، ضمن اینکه ناظر به کتابی است که در جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}}﴾}} آمده‌ است، به این مطلب نیز اشاره دارد که اگرچه بر هریک از این کتاب‌ها جریان محو و اثبات جاری است، لکن این فرایند از یک منبع و از یک مرجع سرچشمه‌ گرفته‌ است‌ و با نظامی واحد صورت می‌گیرد‌. بدین‌ ترتیب‌، روشن‌ می‌گردد که کتاب با أمّ‌الکتاب مرتبط است و امر مستقلی نیست، زیرا أمِّ چیزی‌ بودن، زمانی معنی‌دار است که در کنار عناصر وابسته‌ به‌ خود‌ مطرح شود، همانگونه که أمّ‌القری یا أمّ‌الرّأس در‌ کنار‌ دیگر قریه‌ها یا دیگر اعضای بدن بر مصداق مشخّص دلالت می‌نمایند. بر این اساس، اُمّ الکتاب به‌ امری‌ اطلاق می‌گردد که ظرف و مصدر کتاب‌های مختلف اعمّ از تشریعی‌ و یا تکوینی است. در سخن برخی مفسران ذیل آیات سوره‌ رعد، هر دو معنی لحاظ شده است<ref> ابن‌ عربی‌، ج ۱: ۳۴۳‌؛ صادقی تهرانی، ج ۱۵: ص ۳۴۴.</ref>. <ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*در این‌ صورت، اُمّ‌الکتاب‌ دلالت‌ بر مجموعه‌ای خواهد داشت که از یک‌سو دربردارنده‌ همۀ امورات، حوادث و مقدّرات عالم از بدو تا ختم است و از سویی دیگر، با علم الهی در ارتباط می‌باشد،<ref> طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۷-۳۷۶.</ref>. بنابراین، به‌نظر می‌رسد عبارتِ أمّ‌الکتاب در سوره‌ رعد، ضمن اینکه ناظر به کتابی است که در جمله‌ {{عربی| {{متن قرآن|لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ}} }} آمده‌ است، به این مطلب نیز اشاره دارد که اگرچه بر هریک از این کتاب‌ها جریان محو و اثبات جاری است، لکن این فرایند از یک منبع و از یک مرجع سرچشمه‌ گرفته‌ است‌ و با نظامی واحد صورت می‌گیرد‌. بدین‌ ترتیب‌، روشن‌ می‌گردد که کتاب با أمّ‌الکتاب مرتبط است و امر مستقلی نیست، زیرا أمِّ چیزی‌ بودن، زمانی معنی‌دار است که در کنار عناصر وابسته‌ به‌ خود‌ مطرح شود، همانگونه که أمّ‌القری یا أمّ‌الرّأس در‌ کنار‌ دیگر قریه‌ها یا دیگر اعضای بدن بر مصداق مشخّص دلالت می‌نمایند. بر این اساس، اُمّ الکتاب به‌ امری‌ اطلاق می‌گردد که ظرف و مصدر کتاب‌های مختلف اعمّ از تشریعی‌ و یا تکوینی است. در سخن برخی مفسران ذیل آیات سوره‌ رعد، هر دو معنی لحاظ شده است<ref> ابن‌ عربی‌، ج ۱: ۳۴۳‌؛ صادقی تهرانی، ج ۱۵: ص ۳۴۴.</ref>. <ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
===کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ زخرف===
===کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ زخرف===
*دومین کاربرد عبارتِ أم‌الکتاب در آیه‌ زیر‌ است که می‌فرماید: {{عربی| {{متن قرآن|حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}﴾}} <ref> حا، میم  سوگند به این کتاب روشن.  به راستی ما آن را قرآنی عربی  قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱ - ۴.</ref> ضمیر در «إنهُ» یا به کتاب مبین برمی‌گردد یا‌ به‌ قرآن‌. ولی با توجه به استعمال عباراتِ {{عربی| {{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}}﴾}} و {{عربی| {{متن قرآن|لَدَيْنَا}}﴾}} در این آیه احتمال رجوع‌ ضمیر‌ به‌ کتاب مبین بیشتر است. بر این اساس، آیه در بیان این نکته است که‌ کتاب‌ مبین در أمّ‌الکتاب است. بنابراین، اُمّ‌الکتاب ظرف و کتاب مبین مظروفِ آن خواهد بود‌.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*دومین کاربرد عبارتِ أم‌الکتاب در آیه‌ زیر‌ است که می‌فرماید: {{عربی| {{متن قرآن|حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}} }} <ref> حا، میم  سوگند به این کتاب روشن.  به راستی ما آن را قرآنی عربی  قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل  کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱ - ۴.</ref> ضمیر در «إنهُ» یا به کتاب مبین برمی‌گردد یا‌ به‌ قرآن‌. ولی با توجه به استعمال عباراتِ {{عربی| {{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}} }} و {{عربی| {{متن قرآن|لَدَيْنَا}} }} در این آیه احتمال رجوع‌ ضمیر‌ به‌ کتاب مبین بیشتر است. بر این اساس، آیه در بیان این نکته است که‌ کتاب‌ مبین در أمّ‌الکتاب است. بنابراین، اُمّ‌الکتاب ظرف و کتاب مبین مظروفِ آن خواهد بود‌.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*از‌ ظاهر‌ آیه‌ شریفه و آیات دیگری که عبارت «کتاب مبین» در آنها به‌ کار رفته است: {{عربی| {{متن قرآن|الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> الف، لام، را؛ این آیات کتاب روشنگر است؛ سوره یوسف، آیه ۱.</ref>. {{عربی| {{متن قرآن|تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر  است؛ سوره شعراء، آیه ۲.</ref>، {{عربی| {{متن قرآن|تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر  است؛ سوره قصص، آیه ۲.</ref>، {{عربی| {{متن قرآن|وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ }}﴾}} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره زخرف، آیه ۲.</ref>،{{عربی| {{متن قرآن|وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ}}﴾}} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره دخان، آیه 2۲.</ref> چنین برمی‌آید که این اصطلاح در این آیات، علاوه‌ بر‌ آنکه‌ به‌ معنای وحیانی و تشریعی اشاره دارد، همچنین اِسناد آن، تنها ناظر بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد، لذا‌ می‌توان‌ گفت که أمّ‌الکتاب در این آیه نیز ناظر بر معنای وحیانی است‌، با‌ این‌ یادآوری که اصطلاحِ «کتاب مبین» که در دیگر آیات به‌کار رفته، عموماً به‌معنی علم الهی‌ است‌.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*از‌ ظاهر‌ آیه‌ شریفه و آیات دیگری که عبارت «کتاب مبین» در آنها به‌ کار رفته است: {{عربی| {{متن قرآن|الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}} }} <ref> الف، لام، را؛ این آیات کتاب روشنگر است؛ سوره یوسف، آیه ۱.</ref>. {{عربی| {{متن قرآن|تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}} }} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر  است؛ سوره شعراء، آیه ۲.</ref>، {{عربی| {{متن قرآن|تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ}} }} <ref> این آیه‌های کتاب روشنگر  است؛ سوره قصص، آیه ۲.</ref>، {{عربی| {{متن قرآن|وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ }} }} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره زخرف، آیه ۲.</ref>،{{عربی| {{متن قرآن|وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ}} }} <ref> سوگند به این کتاب روشن؛ سوره دخان، آیه 2۲.</ref> چنین برمی‌آید که این اصطلاح در این آیات، علاوه‌ بر‌ آنکه‌ به‌ معنای وحیانی و تشریعی اشاره دارد، همچنین اِسناد آن، تنها ناظر بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد، لذا‌ می‌توان‌ گفت که أمّ‌الکتاب در این آیه نیز ناظر بر معنای وحیانی است‌، با‌ این‌ یادآوری که اصطلاحِ «کتاب مبین» که در دیگر آیات به‌کار رفته، عموماً به‌معنی علم الهی‌ است‌.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*بنابراین‌، با دقت در دو آیۀ مذکور که عبارتِ أم‌الکتاب در آنها به‌کار‌ رفته‌ است، به‌ نظر می‌رسد بار معنایی أمّ‌الکتاب به جنبۀ وحیانی و تشریعی دلالت داشته باشد، به‌ طوری که به‌عنوان آبشخور‌ کتاب‌های‌ نازل‌ شده بر انبیای الهی تلقی می‌گردد. استعمال تعابیر {{عربی| {{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}}﴾}} و {{عربی| {{متن قرآن|لَدَيْنَا}}﴾}} در این دو آیه نیز به همین‌ نکته‌ و جنبه‌ عنداللّهیِ اُمّ‌الکتاب اشاره دارد.
*بنابراین‌، با دقت در دو آیۀ مذکور که عبارتِ أم‌الکتاب در آنها به‌کار‌ رفته‌ است، به‌ نظر می‌رسد بار معنایی أمّ‌الکتاب به جنبۀ وحیانی و تشریعی دلالت داشته باشد، به‌ طوری که به‌عنوان آبشخور‌ کتاب‌های‌ نازل‌ شده بر انبیای الهی تلقی می‌گردد. استعمال تعابیر {{عربی| {{متن قرآن|فِي أُمِّ الْكِتَابِ}} }} و {{عربی| {{متن قرآن|لَدَيْنَا}} }} در این دو آیه نیز به همین‌ نکته‌ و جنبه‌ عنداللّهیِ اُمّ‌الکتاب اشاره دارد.
===کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ آل عمران===
===کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ آل عمران===
*سومین کاربرد أمّ‌الکتاب‌ در‌ سورۀ آل‌عمران است که می‌فرماید: {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}﴾}}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات محکم‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات متشابه‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>. این آیه کتابِ نازل‌شده‌ بر‌ [[پیامبر اسلام]]{{صل}} را ضمن آنکه به دو بخش آیاتِ محکمات و متشابهات تقسیم کرده‌، آیات‌ محکم را نیز به أمّ‌الکتاب‌ خوانده‌ است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*سومین کاربرد أمّ‌الکتاب‌ در‌ سورۀ آل‌عمران است که می‌فرماید: {{عربی| {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}} }}<ref> اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات محکم‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات متشابه‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد؛ سوره آل عمران، آیه ۷</ref>. این آیه کتابِ نازل‌شده‌ بر‌ [[پیامبر اسلام]]{{صل}} را ضمن آنکه به دو بخش آیاتِ محکمات و متشابهات تقسیم کرده‌، آیات‌ محکم را نیز به أمّ‌الکتاب‌ خوانده‌ است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*همان سؤالی که در آیات قبلی دربارۀ أمّ‌الکتاب مطرح‌ بود‌ به اینکه مراد از آن، اُمِّ‌ کدام‌ کتاب است‌ در‌ این‌ آیه نیز جاری ‌ ‌است‌. در جملات قبلی از کتابی سخن گفته شده که بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نازل شده است‌. بنابراین‌، اُم‌الکتاب در این آیه به کتابِ‌ نازل‌ شده‌ راجع‌ است‌. به بیانی دیگر‌، اُمّ‌الکتاب‌ همان آیات محکمی است که خودِ این آیات محکم، بخشی از آن کتابی است که به‌ [[حضرت‌ محمد‌]]{{صل}} نازل شده است. در نتیجه، اُم‌الکتاب خود‌ نیز‌ بخشی‌ از‌ این‌ کتاب‌ است. در حقیقت، اصل‌ بودن و اُمّ‌ بودن نسبت به متشابهات است. به‌ بیانی دیگر، کاربرد و اطلاق اصطلاح أمّ‌الکتاب در این آیه باید نسبت به همین آیه لحاظ گردد، زیرا در‌ دو آیۀ دیگر، موقعیت این اصطلاح متفاوت از کاربرد آن در سوره‌ آل‌عمران است و اگر مصداق این تعبیر در هر سه آیه خلط شده و امر واحد تلقّی گردد، لازمه‌اش این‌ است‌ که کتاب نازل‌ شده بر [[حضرت‌ محمد‌]]{{صل}} نیز فراتر از کتابی قلمداد شود که فقط دربردارندۀ امور تشریعی و هدایتی است، چون أمّ‌الکتابِ عند اللّهی که مراد مفسّران نیز است همۀ امور‌ تکوینی‌ و تشریعی را شامل می‌شود و همین کتابِ مشتمل بر محکمات و متشابهات، زیر مجموعه‌ای از آن أمّ‌الکتاب است. به‌ بیانی روشن‌تر، اُمّ‌ الکتابی وجود دارد که به تصریح‌ آیه‌، عنداللّهی است و ظرف بسیاری از‌ امور‌ از جمله کتاب مبین به هر دو معنی و کتاب نازل‌ شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است. از سویی دیگر، اُم‌ الکتابی وجود دارد که بخشی از کتاب‌ [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*همان سؤالی که در آیات قبلی دربارۀ أمّ‌الکتاب مطرح‌ بود‌ به اینکه مراد از آن، اُمِّ‌ کدام‌ کتاب است‌ در‌ این‌ آیه نیز جاری ‌ ‌است‌. در جملات قبلی از کتابی سخن گفته شده که بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} نازل شده است‌. بنابراین‌، اُم‌الکتاب در این آیه به کتابِ‌ نازل‌ شده‌ راجع‌ است‌. به بیانی دیگر‌، اُمّ‌الکتاب‌ همان آیات محکمی است که خودِ این آیات محکم، بخشی از آن کتابی است که به‌ [[حضرت‌ محمد‌]]{{صل}} نازل شده است. در نتیجه، اُم‌الکتاب خود‌ نیز‌ بخشی‌ از‌ این‌ کتاب‌ است. در حقیقت، اصل‌ بودن و اُمّ‌ بودن نسبت به متشابهات است. به‌ بیانی دیگر، کاربرد و اطلاق اصطلاح أمّ‌الکتاب در این آیه باید نسبت به همین آیه لحاظ گردد، زیرا در‌ دو آیۀ دیگر، موقعیت این اصطلاح متفاوت از کاربرد آن در سوره‌ آل‌عمران است و اگر مصداق این تعبیر در هر سه آیه خلط شده و امر واحد تلقّی گردد، لازمه‌اش این‌ است‌ که کتاب نازل‌ شده بر [[حضرت‌ محمد‌]]{{صل}} نیز فراتر از کتابی قلمداد شود که فقط دربردارندۀ امور تشریعی و هدایتی است، چون أمّ‌الکتابِ عند اللّهی که مراد مفسّران نیز است همۀ امور‌ تکوینی‌ و تشریعی را شامل می‌شود و همین کتابِ مشتمل بر محکمات و متشابهات، زیر مجموعه‌ای از آن أمّ‌الکتاب است. به‌ بیانی روشن‌تر، اُمّ‌ الکتابی وجود دارد که به تصریح‌ آیه‌، عنداللّهی است و ظرف بسیاری از‌ امور‌ از جمله کتاب مبین به هر دو معنی و کتاب نازل‌ شده بر [[پیامبر اسلام]]{{صل}} است. از سویی دیگر، اُم‌ الکتابی وجود دارد که بخشی از کتاب‌ [[پیامبر اسلام]]{{صل}} می‌باشد.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*بنابراین، این اصطلاح در سوره‌ آل‌عمران از‌ نظر‌ مصداق متفاوت از آن چیزی است که در سوره‌های رعد و زخرف آمده است. در حقیقت، اُمّ‌الکتابِ مذکور در سورۀ آل‌عمران خود، مظروفِ ظرف کتابی است که بر [[حضرت محمد]]{{صل}} نازل‌ شده‌ است، در حالی‌ که‌ أمّ‌الکتاب مذکور در سوره‌ زخرف، ظرفی است برای کتاب مبین که بر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نازل شده است‌. همچنین أمّ‌ الکتابی که در سوره‌ رعد از آن یاد شده بنا‌ بر‌ دو‌ احتمال تفسیری ظرف و مصدر کتاب تکوینی و تشریعی است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>
*بنابراین، این اصطلاح در سوره‌ آل‌عمران از‌ نظر‌ مصداق متفاوت از آن چیزی است که در سوره‌های رعد و زخرف آمده است. در حقیقت، اُمّ‌الکتابِ مذکور در سورۀ آل‌عمران خود، مظروفِ ظرف کتابی است که بر [[حضرت محمد]]{{صل}} نازل‌ شده‌ است، در حالی‌ که‌ أمّ‌الکتاب مذکور در سوره‌ زخرف، ظرفی است برای کتاب مبین که بر [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نازل شده است‌. همچنین أمّ‌ الکتابی که در سوره‌ رعد از آن یاد شده بنا‌ بر‌ دو‌ احتمال تفسیری ظرف و مصدر کتاب تکوینی و تشریعی است.<ref>فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46</ref>

نسخهٔ ‏۲ ژوئن ۲۰۱۹، ساعت ۰۹:۳۹

ام الکتاب یا به معناى کتابى است که اصل و اساس همه کتاب‌هاى آسمانى است و یا همان لوحى است که نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفى محفوظ است؛ یعنی همان کتاب علم پروردگار است که همه حقایق عالم و حوادث آینده و گذشته و همه کتاب‌هاى آسمانى در آن درج شده است.

"ام الکتاب" در قرآن

  • این واژه سه‌بار در آیات ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ﴾ [۱]؛ ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ ﴾ [۲] و ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴾ [۳] آمده است.[۴].
  • کلمۀ "امّ" در لغت به معنی اصل و اساس هر چیزی است،[۵] و "کتاب" به معنای صحیفه‌ای است که در آن چیزی نوشته شده باشد [۶] این واژه به صورت معرفه "الکتاب" در مواردی بر تورات ﴿وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾ [۷] و ﴿فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ﴾ [۸] و در موارد زیادی بر قرآن ﴿الم ﴾ [۹] و ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ﴾ [۱۰] و نیز بر لوح محفوظ [۱۱] ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُوْلُوا الأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلاَّ أَن تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُم مَّعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾ [۱۲] اطلاق شده است.

معنای "ام الکتاب" در قرآن

  • ترکیب "امّ الکتاب" در قرآن کریم سه بار و در دو معنای متفاوت به‌کار رفته است: [۱۳]
  1. آیات محکم: در آیۀ ۷ سوره آل‌عمران با تقسیم آیات قرآن به محکم و متشابه، بر آیات محکم "اُمّ‌الکتاب" اطلاق شده است: ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ﴾ [۱۴] مفسران در توجیه نامگذاری آیات محکم به اُمّ الکتاب وجوهی را بیان کرده‌اند[۱۵]؛ مانند: چون آیات محکم، مطلوب اصلی است و مراد آنها نیز روشن و همچنین مرجع تفسیر آیات متشابه است[۱۶] این نظر از شهرت بیشتری میان مفسران برخوردار است[۱۷].
  2. لوح محفوظ: آیه ۳۹ سوره رعد خبر می‌دهد که اُمّ‌الکتاب نزد خداوند است: ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ [۱۸] و آیه ۴ سوره زخرف خبر می‌دهد که قرآن در اُمّ الکتاب نزد خداوند، بلند مرتبه و استوار است: ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾ [۱۹] مفسران متأخر اُمّ الکتاب در این دو آیه را به اصل و اساس کتاب معنا کرده و با استناد به آیات ۲۱ ـ ۲۲ سوره بروج : ﴿بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ﴾ [۲۰] مراد از آن را لوح محفوظ که هیچ‌گونه تغییر و تبدیل به آن راه ندارد دانسته‌اند [۲۱] [۲۲][۲۳].

تحلیل کاربرد "اُمّ‌الکتاب" در آیات‌

  • همانگونه‌ که پیش‌تر نیز گفته شد، این اصطلاح سه‌ بار در آیات قرآن استعمال شده است، لکن به‌ نظر‌ می‌رسد‌ در‌ هر سه مورد به یک مدلول دلالت ندارد و تفاوت‌هایی میان این کاربردها‌ وجود‌ دارد‌.

کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ رعد

  • در سوره‌ رعد می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ [۲۴] در این‌ آیه‌ تصریح‌ شده که أمّ‌الکتاب نزد خداوند است. دو احتمال تفسیری در این آیه می‌توان مطرح‌ کرد‌، زیرا با توجه به تعدد معنایِ «کتاب» در آیات قرآن این سؤال مطرح‌ است‌ که‌ أمِّ کدام کتاب، منظور آیه می‌باشد؟ آیا أمّ‌الکتاب ناظر به جمله‌ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ می‌باشد، یا‌ اینکه‌ مستقل از آن به امری دیگر اشاره دارد و اینکه نوع دلالت واژه‌ کتاب‌ ناظر‌ به کتاب تکوینی است یا کتاب تشریعی. ‌بنابراین لازم است احتمال‌های گوناگون درباره‌ واژه‌ کتاب‌ در‌ جمله‌ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ بررسی شود:
  1. یک احتمال این است که مراد از‌ کتاب‌ در جمله‌ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ ، کتاب وحیانی و نازل شده بر پیامبران باشد. به دیگر سخن، مراد‌ از‌ کتاب در این آیه، کتاب تشریعی است که این معنی کمتر مورد‌ توجه‌ واقع شده است.[۲۵]
  2. احتمال دوم آن است‌ که‌ کتاب‌ در این جمله به مجموعه‌ تقدیر هر‌ قوم‌ و ملّت در مقاطع مختلف زمانی دلالت می‌نماید که می‌توان از آن، با عنوان‌ کتاب‌ تکوینی یاد کرد.
  • در این زمینه برخی از مفسرین ضمن‌ اینکه کتاب‌ را‌ در‌ این آیه را به‌ حکم حتمی و رانده شده‌ تفسیر‌ کرده اند [۲۶]؛ همچنین اذعان دارند جمله‌ ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ﴾ از‌ سویی با جمله‌ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ و از سویی دیگر، با‌ جمله‌ ﴿وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ مرتبط بوده و مراد از آن، محو و اثبات کُتُب مختلف‌ در‌ زمان‌های مختلف است، به‌ گونه‌ای که‌ اگر‌ خداوند‌ سبحان کتابی را‌ در‌ بُرهه‌ای از زمان اثبات‌ کند‌، در بُرهه‌ای دیگر آن را محو می‌نماید [۲۷]
  • و یا گفته شده مراد‌ از أمّ‌الکتاب‌ در‌ این‌ آیه کتابی است که آجال در آن نوشته شده باشد.[۲۸] اگر أمّ‌الکتابِ مذکور در‌ این‌ آیه با جمله‌ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ مرتبط‌ باشد‌، مراد‌ از‌ این کتاب چیست؟ این‌ کتاب‌ می‌تواند از سویی اشاره به اموری تکوینی داشته باشد و از سویی دیگر، به امور وحیانی و تشریعی‌ دلالت‌ نماید‌. این احتمال نیز وجود دارد که هر‌ دو‌ مورد‌ را‌ شامل‌ گردد‌، لکن آنچه از آیات قبل و بعد پیداست نشان از آن دارد که مراد از این کتاب، کتابی است وحیانی که با رسولان الهی در ارتباط می‌باشد.[۲۹]
  • آیات این سوره حکایت از آن دارد که حقانیّت رسالت پیامبر اسلام(ص)، نزول وحی بر ایشان و به‌ طور کلّی آموزه‌های وحیانی مورد تردید و انکار قرار گرفته و فرازهای مختلف سوره‌ در‌ جهت زدودن این اوهام می‌باشد. سخن از اهل کتاب، نزول وحی بر پیامبر اسلام(ص)، ارسال رسولان الهی قبل از پیامبر اسلام(ص) و عرضه‌ آیات الهی با اذن خدا، همگی حکایت‌ از‌ آن دارد که مراد از کتاب در این آیه، کتاب وحیانی است که بر حسب شرایط زمانیِ هر دوره، کتاب دیگری جایگزین کتاب‌ قبلی‌ می‌گردد. بنابراین، هر دوره و زمانی‌ را‌ کتاب خاصی است که مرجع و مصدر همه‌ آنها، اُمّ‌الکتاب است. لذا بنا به اقتضای شرایط، کُتُب وحیانی در ادوار مختلف بر رسولان الهی نازل‌ می‌شود‌ تا آموزه‌های خاصّ آن‌ دوره‌ را بر مردم آن عرضه نمایند.[۳۰]
  • احتمال دیگری که می‌تواند در آیه‌ ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ [۳۱] با عنایت به آیه‌ ﴿وَمَا أَهْلَكْنَا مِن قَرْيَةٍ إِلاَّ وَلَهَا كِتَابٌ مَّعْلُومٌ مَّا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَمَا يَسْتَأْخِرُونَ﴾ [۳۲] به ذهن متبادر‌ شود، این است که مراد از کتاب در آیه‌ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ ، کتاب وحیانیِ‌ نازل‌ شده نباشد، بلکه مراد کتابی باشد که سرنوشت انسان و جوامع در آن مکتوب و مضبوط است، همانگونه که در آیه‌ ۴ سوره‌ حجر، کتاب بدین‌ معناست [۳۳]. [۳۴]
  • در این‌ صورت، اُمّ‌الکتاب‌ دلالت‌ بر مجموعه‌ای خواهد داشت که از یک‌سو دربردارنده‌ همۀ امورات، حوادث و مقدّرات عالم از بدو تا ختم است و از سویی دیگر، با علم الهی در ارتباط می‌باشد،[۳۵]. بنابراین، به‌نظر می‌رسد عبارتِ أمّ‌الکتاب در سوره‌ رعد، ضمن اینکه ناظر به کتابی است که در جمله‌ ﴿لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ﴾ آمده‌ است، به این مطلب نیز اشاره دارد که اگرچه بر هریک از این کتاب‌ها جریان محو و اثبات جاری است، لکن این فرایند از یک منبع و از یک مرجع سرچشمه‌ گرفته‌ است‌ و با نظامی واحد صورت می‌گیرد‌. بدین‌ ترتیب‌، روشن‌ می‌گردد که کتاب با أمّ‌الکتاب مرتبط است و امر مستقلی نیست، زیرا أمِّ چیزی‌ بودن، زمانی معنی‌دار است که در کنار عناصر وابسته‌ به‌ خود‌ مطرح شود، همانگونه که أمّ‌القری یا أمّ‌الرّأس در‌ کنار‌ دیگر قریه‌ها یا دیگر اعضای بدن بر مصداق مشخّص دلالت می‌نمایند. بر این اساس، اُمّ الکتاب به‌ امری‌ اطلاق می‌گردد که ظرف و مصدر کتاب‌های مختلف اعمّ از تشریعی‌ و یا تکوینی است. در سخن برخی مفسران ذیل آیات سوره‌ رعد، هر دو معنی لحاظ شده است[۳۶]. [۳۷]

کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ زخرف

  • دومین کاربرد عبارتِ أم‌الکتاب در آیه‌ زیر‌ است که می‌فرماید: ﴿حم وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ إِنَّا جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَّعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾ [۳۸] ضمیر در «إنهُ» یا به کتاب مبین برمی‌گردد یا‌ به‌ قرآن‌. ولی با توجه به استعمال عباراتِ ﴿فِي أُمِّ الْكِتَابِ﴾ و ﴿لَدَيْنَا﴾ در این آیه احتمال رجوع‌ ضمیر‌ به‌ کتاب مبین بیشتر است. بر این اساس، آیه در بیان این نکته است که‌ کتاب‌ مبین در أمّ‌الکتاب است. بنابراین، اُمّ‌الکتاب ظرف و کتاب مبین مظروفِ آن خواهد بود‌.[۳۹]
  • از‌ ظاهر‌ آیه‌ شریفه و آیات دیگری که عبارت «کتاب مبین» در آنها به‌ کار رفته است: ﴿الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾ [۴۰]. ﴿تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾ [۴۱]، ﴿تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾ [۴۲]، ﴿وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ ﴾ [۴۳]، ﴿وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ﴾ [۴۴] چنین برمی‌آید که این اصطلاح در این آیات، علاوه‌ بر‌ آنکه‌ به‌ معنای وحیانی و تشریعی اشاره دارد، همچنین اِسناد آن، تنها ناظر بر پیامبر اسلام(ص) می‌باشد، لذا‌ می‌توان‌ گفت که أمّ‌الکتاب در این آیه نیز ناظر بر معنای وحیانی است‌، با‌ این‌ یادآوری که اصطلاحِ «کتاب مبین» که در دیگر آیات به‌کار رفته، عموماً به‌معنی علم الهی‌ است‌.[۴۵]
  • بنابراین‌، با دقت در دو آیۀ مذکور که عبارتِ أم‌الکتاب در آنها به‌کار‌ رفته‌ است، به‌ نظر می‌رسد بار معنایی أمّ‌الکتاب به جنبۀ وحیانی و تشریعی دلالت داشته باشد، به‌ طوری که به‌عنوان آبشخور‌ کتاب‌های‌ نازل‌ شده بر انبیای الهی تلقی می‌گردد. استعمال تعابیر ﴿فِي أُمِّ الْكِتَابِ﴾ و ﴿لَدَيْنَا﴾ در این دو آیه نیز به همین‌ نکته‌ و جنبه‌ عنداللّهیِ اُمّ‌الکتاب اشاره دارد.

کاربرد "ام الکتاب" در سورۀ آل عمران

  • سومین کاربرد أمّ‌الکتاب‌ در‌ سورۀ آل‌عمران است که می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾ [۴۶]. این آیه کتابِ نازل‌شده‌ بر‌ پیامبر اسلام(ص) را ضمن آنکه به دو بخش آیاتِ محکمات و متشابهات تقسیم کرده‌، آیات‌ محکم را نیز به أمّ‌الکتاب‌ خوانده‌ است.[۴۷]
  • همان سؤالی که در آیات قبلی دربارۀ أمّ‌الکتاب مطرح‌ بود‌ به اینکه مراد از آن، اُمِّ‌ کدام‌ کتاب است‌ در‌ این‌ آیه نیز جاری ‌ ‌است‌. در جملات قبلی از کتابی سخن گفته شده که بر پیامبر اسلام(ص) نازل شده است‌. بنابراین‌، اُم‌الکتاب در این آیه به کتابِ‌ نازل‌ شده‌ راجع‌ است‌. به بیانی دیگر‌، اُمّ‌الکتاب‌ همان آیات محکمی است که خودِ این آیات محکم، بخشی از آن کتابی است که به‌ حضرت‌ محمد‌(ص) نازل شده است. در نتیجه، اُم‌الکتاب خود‌ نیز‌ بخشی‌ از‌ این‌ کتاب‌ است. در حقیقت، اصل‌ بودن و اُمّ‌ بودن نسبت به متشابهات است. به‌ بیانی دیگر، کاربرد و اطلاق اصطلاح أمّ‌الکتاب در این آیه باید نسبت به همین آیه لحاظ گردد، زیرا در‌ دو آیۀ دیگر، موقعیت این اصطلاح متفاوت از کاربرد آن در سوره‌ آل‌عمران است و اگر مصداق این تعبیر در هر سه آیه خلط شده و امر واحد تلقّی گردد، لازمه‌اش این‌ است‌ که کتاب نازل‌ شده بر حضرت‌ محمد‌(ص) نیز فراتر از کتابی قلمداد شود که فقط دربردارندۀ امور تشریعی و هدایتی است، چون أمّ‌الکتابِ عند اللّهی که مراد مفسّران نیز است همۀ امور‌ تکوینی‌ و تشریعی را شامل می‌شود و همین کتابِ مشتمل بر محکمات و متشابهات، زیر مجموعه‌ای از آن أمّ‌الکتاب است. به‌ بیانی روشن‌تر، اُمّ‌ الکتابی وجود دارد که به تصریح‌ آیه‌، عنداللّهی است و ظرف بسیاری از‌ امور‌ از جمله کتاب مبین به هر دو معنی و کتاب نازل‌ شده بر پیامبر اسلام(ص) است. از سویی دیگر، اُم‌ الکتابی وجود دارد که بخشی از کتاب‌ پیامبر اسلام(ص) می‌باشد.[۴۸]
  • بنابراین، این اصطلاح در سوره‌ آل‌عمران از‌ نظر‌ مصداق متفاوت از آن چیزی است که در سوره‌های رعد و زخرف آمده است. در حقیقت، اُمّ‌الکتابِ مذکور در سورۀ آل‌عمران خود، مظروفِ ظرف کتابی است که بر حضرت محمد(ص) نازل‌ شده‌ است، در حالی‌ که‌ أمّ‌الکتاب مذکور در سوره‌ زخرف، ظرفی است برای کتاب مبین که بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده است‌. همچنین أمّ‌ الکتابی که در سوره‌ رعد از آن یاد شده بنا‌ بر‌ دو‌ احتمال تفسیری ظرف و مصدر کتاب تکوینی و تشریعی است.[۴۹]

نتیجه‌گیری

  • بنا بر آنچه یاد شد، می‌توان گفت هر یک ‌‌از‌ سه کاربرد أمّ‌الکتاب در سه آیه‌ مذکور، معانی متعددی را برمی‌تابد، به‌ طوری که‌ در‌ آیه‌ای‌ به بخشی از کتاب نازل‌شده بر پیامبر اسلام(ص) اطلاق گردیده است و در آیه‌ای به منشأ‌ و مرجع امور تشریعی دلالت دارد و در آیه‌ای دیگر به منشأ و مرجع حوادث عالم‌ و اموری تکوینی.
  • از سویی‌ دیگر‌، در سوره‌ زخرف، اُمّ‌الکتاب معنای ظرفیت دارد، ولی در دو کاربرد دیگر، چنین معنایی مستفاد نمی‌گردد. از این‌رو، کاربرد أمّ‌الکتاب در آیات قرآن حسبِ مواضع، نسبی است و معانی متفاوت را افاده‌ می‌کند و لزوماً همگی به یک معنا نیستند، همانگونه که بنا به اظهار خلیل بن احمد هر شهری نسبت به روستاهای اطراف خود، اُمّ‌القُرای همان روستاها می‌باشد [۵۰]. لذا اطلاق أمّ‌القُری بر مکه‌ معظمه، در استعمال شایع آن نسبت به دیگر شهرهای بزرگ محدودیت ایجاد نمی‌کند. لذا می‌توان گفت أمّ‌الکتاب یکی از اصطلاحات قرآنی است‌ که‌ بنا بر جایگاه خود در هر یک از آیات، معانی متفاوت افاده می‌کند. این نسبی‌ بودن معنا، می‌تواند در دیگر واژگان قرآن نیز ساری و جاری باشد.
  • همچنین باید تأکید کرد که علاوه بر امور تکوینی، آموزه‌های تشریعی‌ نیز‌ که‌ از سوی پیامبران عرضه شده‌، از‌ منبع‌ الهی و وحیانی سرچشمه می‌گیرد که این نکته در سه آیه‌ مذکور کاملاً هویداست.[۵۱]

پانویس

  1. ↑ اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷
  2. ↑ خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.
  3. ↑ و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.
  4. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۰.
  5. ↑ ر.ک. منصورنژاد، محمد، وحی، ص 5
  6. ↑ مفردات، ص ۶۹۹، «کتب».
  7. ↑ و یاد کنید آنگاه را که به موسی کتاب و فرقان دادیم، باشد که به راه آیید؛ سوره بقره، آیه ۵۳.
  8. ↑ بنابراین، وای بر کسانی که یک نوشته را با دست‌های خود می‌نویسند آنگاه می‌گویند که این از سوی خداوند است تا با آن بهایی کم به دست آورند؛ و وای بر آنان از آنچه دست‌هایشان نگاشت و وای بر آنان از آنچه به دست می‌آورند؛ سوره بقره، آیه ۷۹.
  9. ↑ الف، لام، میم؛ سوره بقره، آیه ۱.
  10. ↑ اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷
  11. ↑ مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۳۱.
  12. ↑ پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران به ارث سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این حکم در کتاب خداوند نگاشته است؛ سوره احزاب، آیه ۶.
  13. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.
  14. ↑ اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات استواراند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات چند رویه‌اند؛ سوره آل عمران، آیه ۷
  15. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.
  16. ↑ التفسیرالکبیر، ج۷، ص۱۷۲؛ التحقیق، ج۱، ص۱۳۷؛ روض‌الجنان، ج‌۴، ص‌۱۷۴.
  17. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۱.
  18. ↑ خداوند هر چه را بخواهد از لوح محفوظ پاک می‌کند و یا در آن می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۹.
  19. ↑ و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۴.
  20. ↑ و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره بروج، آیه ۲۱ - ۲۲.
  21. ↑ الكشاف، ج۲، ص۵۳۴؛ مجمع‌البيان، ج۹، ص ۶۰؛ روح‌المعانى، مج ۸ ، ج ۱۳، ص ۲۴۵.
  22. ↑ تفسير ابن‌كثير، ج ۴، ص ۱۳۲.
  23. ↑ دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۴، ص ۳۸۲.
  24. ↑ و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.
  25. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  26. ↑ علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۴.
  27. ↑ علامه طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۵.
  28. ↑ ابن‌ عاشور،ج ۱۲: ۲۰۴.
  29. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  30. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  31. ↑ و بی‌گمان پیش از تو پیامبرانی فرستادیم و به آنان همسران و فرزندانی دادیم و هیچ پیامبری را نسزد که معجزه‌ای بیاورد مگر با اذن خداوند؛ هر سرآمدی، زمانی نگاشته دارد خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست؛ سوره رعد، آیه ۳۸ - ۳۹.
  32. ↑ و ما هیچ شهری را نابود نکردیم مگر که سرنوشتی معیّن داشت. هیچ امّتی از زمانه خود نه پیش و نه واپس می‌افتد؛ سوره حجر، آیه ۴ - ۵.
  33. ↑ ابن‌ قتیبه، ص ۲۰۱؛ طوسی، ج ۶: ۳۱۸؛ سورآبادی، ج ۲: ۱۲۵۰؛ زمخشری، ج ۲: ۵۷۱-۵۷۰؛ طبرسی، ج ۶: ۵۰۵؛ ابن‌ عاشور، ج ۱۳: ۱۳؛ طباطبایی، ج ۱۲: ۹۸-۹۷.
  34. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  35. ↑ طباطبایی، ج ۱۱: ۳۷۷-۳۷۶.
  36. ↑ ابن‌ عربی‌، ج ۱: ۳۴۳‌؛ صادقی تهرانی، ج ۱۵: ص ۳۴۴.
  37. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  38. ↑ حا، میم سوگند به این کتاب روشن. به راستی ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم باشد که خرد ورزید. و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است؛ سوره زخرف، آیه ۱ - ۴.
  39. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  40. ↑ الف، لام، را؛ این آیات کتاب روشنگر است؛ سوره یوسف، آیه ۱.
  41. ↑ این آیه‌های کتاب روشنگر است؛ سوره شعراء، آیه ۲.
  42. ↑ این آیه‌های کتاب روشنگر است؛ سوره قصص، آیه ۲.
  43. ↑ سوگند به این کتاب روشن؛ سوره زخرف، آیه ۲.
  44. ↑ سوگند به این کتاب روشن؛ سوره دخان، آیه 2۲.
  45. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  46. ↑ اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات محکم‌اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر آیات متشابه‌اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد؛ سوره آل عمران، آیه ۷
  47. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  48. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  49. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
  50. ↑ کُلُّ مدینةٍ هی اُمّ ما‌ حولها‌ مِنَ القُری.
  51. ↑ فخاری، علیرضا، نسبیت معنایی در کاربرد قرآنی ام الکتاب، مجلۀ سراج منیر، ش 2، ص 31 ـ 46
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=ام‌الکتاب_در_قرآن&oldid=173805»