آرزو در قرآن

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آرزو است. "آرزو" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آرزو در قرآن | آرزو در حدیث | آرزو در نهج البلاغه | آرزو در معارف دعا و زیارات |آرزو در کلام اسلامی | آرزو در فلسفه اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آرزو (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• آرمان نیز به معنای آرزو، ولی دارای کاربرد محدودتری است و گویا فقط بر آن دسته از آرزوهای کلان که برای شخص، محترم و مقدس و قابل دست یابی است، اطلاق می‌شود.
• آرزو در فارسی با «کاش و ای کاش» و در قرآن با واژه‌های گوناگونی ادا می‌شود که عبارتند از:

1. لیت: این واژه که ۱۴ بار در قرآن کریم به کار رفته و از حروف مشبهة بالفعل است، اصلی‌ترین و رایج‌ترین کاربرد را برای آرزو دارد: ﴿قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ﴾
2. لو: این واژه که در اصل برای شرط، وضع شده، گاهی در معنای آرزو به کار می‌رود ﴿فَلَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ نیز ﴿ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴾؛ ﴿وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُواْ مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ﴾.
3. هل: این واژه نیز که اصل ساختارش برای پرسش است، در مواردی برای بیان آرزو به کار می‌رود: ﴿هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَاء فَيَشْفَعُواْ لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ﴾ نیز ﴿وَمَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِن وَلِيٍّ مِّن بَعْدِهِ وَتَرَى الظَّالِمِينَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ يَقُولُونَ هَلْ إِلَى مَرَدٍّ مِّن سَبِيلٍ ﴾؛ ﴿قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَأَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِّن سَبِيلٍ﴾.
4. لعل: برخی بر اساس قواعد نحوی در آیه ۳۶ غافر این واژه را که کاربرد اصلی‌اش برای اظهار امید است، به معنای آرزو دانسته‌اند: ﴿وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَبْلُغُ الْأَسْبَابَ﴾. دانشمندان علوم بلاغت، کاربرد این چهار واژه را متفاوت دانسته، برآنند که ﴿هَلْ﴾ و ﴿لَعَلِّ﴾ حاکی از امید آرزوکننده به تحقق آرزو است؛ در حالی که ﴿لَوْ﴾ از ناامیدی حکایت دارد و ﴿لَيْتَ﴾ به معنای مطلق آرزو و از هر دو ویژگی خالی است.
5. تمنی: این واژه، از ریشه (م- ن - ی) حالت خبری داشته، برای گزارش از آرزوی خود یا دیگری به کار می‌رود. معنای اصلی آن تقدیر و اندازه گیری، و هنگامی که به باب تَفَعل می‌رود، به معنای آرزویی است که شخص آن را در ذهن خود فرض می‌کند و اندازه می‌گیرد. ابن اثیر آن را به معنای میل داشتن به تحقق چیزی محبوب دانسته است؛ ولی صاحب التحقیق بر آن است که تمنی در اصل هر دو معنا را دارا است؛ یعنی «مُنی» در اصل به معنای میل داشتن به حصول چیزی، همراه با اندازه گرفتن آن است و راغب، تمنی را به گونه‌ای معنا کرده که با کذب رابطه نزدیکی دارد. او می‌گوید تمنی عبارت است از تصور چیزی در نفس و این گاهی از روی فکر است؛ ولی بیش‌تر حدسی است؛ از این رو بیش‌تر آرزوها تصور کردن امور حدسی است که حقیقت نداشته، کاذبند. لغویان، معانی دیگری نیز برای تمنی یاد کرده‌اند که با معنای آرزو ارتباط دارد و از جمله، تلاوت کردن را بر آن تطبیق داده‌اند. ابومنصور، وجه نام‌گذاری تلاوت به امنیه را این دانسته که وقتی تلاوت کننده قرآن به آیه رحمت برمی‌خورد، آن را تمنا دارد و چون به آیه عذاب می‌رسد، رهایی از آن را آرزو می‌کند. برخی مفسران، تمنی در آیه ۵۲ سوره حج و امانی در آیه ۷۸ سوره بقره را بر همین معنا حمل کرده‌اند. "اُمنیه" از همین ماده یک بار، و جمع آن "امانی" پنج بار در قرآن دیده می‌شود که نام شیء مورد آرزو است. به عبارت دیگر، آن صورت خیالی آرزو است که نفس انسان از آن لذت می‌برد. به نظر راغب، امنیه صورت نفسانی آرزو است که در ذهن آرزوکننده ایجاد می‌شود. وی درباره ارتباط آرزو با دروغ می‌گوید: آرزو مبدأ دروغ است؛ زیرا هیچ یک از آن دو حقیقت ندارد؛ از این رو می‌توان از دروغ به آرزو تعبیر کرد. راغب، تفسیر مجاهد و ابن عباس را از واژه "امانی" به دروغ در آیه ۷۸ سوره بقره ﴿وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ﴾ شاهد بر این استنباط گرفته است؛ ولی برخی دیگر از مفسران و لغویان، دروغ را یکی از معانی تمنی دانسته‌اند.
6. وَد: مضارع آن "یوَد" از دیگر واژه‌هایی است که افزون بر معنای دوست داشتن، به معنای آرزو کردن نیز آمده است. راغب علت کاربرد این واژه در معنای آرزو را این دانسته که در هر آرزویی دوست داشتن نهفته است. صاحب التحقیق در جهت پیوند این دو معنا بر آن است که معنای اصلی این واژه در اصل، میل داشتن، یعنی مرتبه ضعیفی از محبت است که در آرزو نیز وجود دارد. از سوی دیگر، ابن فارس برای تمایز بین این دو معنا، به اختلاف مبدأ اشتقاق تمسک جسته، می‌گوید: وَد به معنای دوست داشتن از مصدر "وُد" و به معنای آرزو کردن از مصدر "ودادة" است. به طور کلی، بررسی کاربرد واژه وَد نشان می‌دهد در همه مواردی که به معنای آرزو کردن آمده، مفعول آن، جمله، و آن جا که به معنای دوست داشتن است، مفعولش مفرد است؛ چنان که برخی مفسران با توجه به موارد قرآنی، به این تفاوت تصریح کرده‌اند. موارد قرآنی نیز همین را تأیید می‌کند.
7. برخی واژه "امل" را نیز به آرزو معنا کرده‌اند. صاحب التحقیق می‌نویسد: معنای حقیقی امل، امید دور داشتن و انتظار کشیدن چیزی است که حصول آن بعید است و در فارسی به آن آرزو گفته می‌شود؛ ولی از سوی هیچ یک از مفسران پیشین، این واژه بر آرزو (تمنی) تطبیق داده نشده است. خلیل، امل را به امید و ابن فارس، به تثبت و انتظار معنا کرده‌اند و چون در هر انتظاری، امید هم نهفته است، این واژه در معنای امید به کار می‌رود. بررسی کاربرد این واژه نشان می‌دهد که امل، غیر از آرزو است؛ زیرا امل برخلاف آرزو به امور محال تعلق نمی‌گیرد؛ هم چنین آرزو در باره امور گذشته و آینده به کار می‌رود؛ در حالی که امل درباره گذشته به کار نمی‌رود؛ البته امل در برخی موارد، معنایی نزدیک به آرزو دارد و آن جایی است که مورد آرزو امری محال نبوده، مربوط به آینده باشد؛ بنابراین، امل، با آرمان، سازگاری و تطابق بیش تری دارد. این واژه که دو بار در قرآن آمده، یک بار امری نکوهیده معرفی شده: ﴿ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَيَتَمَتَّعُوا وَيُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ﴾ و بار دیگر، اعمال صالح انسان، املی بهتر و صادق‌تر از مال و فرزندان که زینت دنیا است، دانسته شده است: ﴿وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾ این آیات نشان می‌دهد که «امل» می‌تواند در مواردی ستوده باشد.

حقیقت آرزو

• در روایاتی چند از پیامبر (ص) و امامان (ع) مؤمنان از املِ دور و دراز، نهی شده‌اند؛ چرا که موجب فراموشی قیامت می‌شود. در روایاتی نیز به کوتاه کردن امل سفارش شده است. مفسران در این باره که آرزو امری زبانی است یا قلبی، دو دسته‌اند: طبرسی به بیش‌تر متکلمان نسبت می‌دهد که آرزو را از مقوله گفتار می‌دانند؛ یعنی انسان برای چیزی که نبوده است، بگوید کاش می‌بود یا برای چیزی که هست، بگوید کاش نمی‌بود؛ ولی جُبائی از متکلمان معتزلی، آرزو را از مقوله معنا و امری قلبی دانسته است؛ با این توضیح که آرزو نه از قبیل اراده است؛ زیرا اراده، فقط به امور ممکن تعلق می‌گیرد و نه از قبیل میل و خواهش؛ زیرا میل و خواهش به گذشته تعلق نمی‌گیرد؛ در حالی که آرزو، هم به امور ناممکن و هم به امور گذشته تعلق می‌گیرد. فخر رازی نظر نخست را به معتزله نسبت داده و ضمن بعید دانستن آن می‌گوید: به نظر اشاعره، آرزو عبارت از خواستن چیزی است که به تحقق نیافتن آن یقین یا گمان دارد؛ افزون بر این، آرزو از نوع انشا است که به سان جمله‌های گزارشی، به صدق یاکذب وصف نمی‌شود؛ ولی در آیات ۲۷ و ۲۸ سوره انعام خداوند پس از نقل آرزوی کافران هنگام مشاهده عذاب که می‌گویند: کاش به دنیا باز گردانده می‌شدیم و [دیگر] آیات پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و از مؤمنان می‌شدیم، آنها را دروغ گو می‌شمارد: ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ﴾.
• طبرسی، سه پاسخ را نقل می‌کند:

1. کذب در آیه، به سخن دیگرِ آنها که می‌گویند: ما در دنیا اعتقاد حق و درست داشتیم، نسبت داده شده، نه به آرزوی آنها؛
2. آرزوی آنها دربردارنده یک جمله گزارشی ضمنی با این مفاد است: هرگاه به دنیا برگردیم، ایمان می‌آوریم و کذب به این جمله بر می‌گردد؛
3. می‌توان کذب را به معنای تحقق نیافتن آن آرزو گرفت، نه به معنای حقیقی‌اش که دروغ باشد؛ بنابراین، خداوند در «و إِنهُم لَک-ذِبون» خبر می‌دهد که آرزوی آنها تحقق نیافتنی است.

آرزوهای ناروا

• در بین مفسران، طنطاوی آرزو را غریزه‌ای دانسته که برای تشویق انسان به تحصیل کمال، در او به ودیعه نهاده شده؛ بنابراین هرگاه آرزو در جهت نابودی آن چه دیگران دارند یا بازداشتن شخص از تحصیل کمال باشد، ناروا خواهد بود. آیاتی از قرآن به طور صریح یا اشاره، مؤمنان را از برخی آرزوها بازداشته است. در آیه ۳۲ سوره نساء مؤمنان از آرزو کردن چیزی که برخی بندگان به آن برتری یافته‌اند، نهی شده‌اند: ﴿وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾. در روایاتی که سبب نزول این آیه را بیان کرده‌اند، مواردی از آرزوهای ناروا بیان شده است. بنابه نقل مجاهد، اُم سلمه به پیامبر (ص) گفت: ای رسول خدا! مردان به جهاد می‌روند؛ ولی زنان نمی‌روند و ما نصف مردان ارث می‌بریم. کاش ما نیز مرد بودیم؛ به جهاد می‌رفتیم و به دیگر فضایل مردان نایل می‌شدیم. در پی این سخنان، آیه پیشین نازل شد و مؤمنان را از چنین آرزوهایی بازداشت. در نقل دیگری از قتاده و سُدی، پس از نزول آیه میراث که برای مردان دو برابر زنان ارث قرار داد، مردان آرزو کردند که در آخرت نیز دو برابر زنان پاداش بگیرند و زنان نیز آرزو کردند که گناهانشان نصف گناه مردان محاسبه شود. آلوسی با استناد به ادامه آیه (﴿لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ﴾) می‌گوید: آرزوی برتری‌های یک دیگر میان دو گروه از زنان و مردان بوده است.
• در روایت دیگری از امام صادق و امام باقر (ع) نیز آمده است که این آیه در شأن علی (ع) نازل شده؛ به این معنا که مردم از آرزو کردن منزلت وی نهی شده‌اند؛ ولی این، تطبیق آیه بر حضرت شمرده شده است. بر پایه روایتی از امام صادق (ع) در تفسیر آیه، مردان از آرزوی مال، نعمت و همسر نیکویی که خداوند به دیگران عطا کرده، نهی شده‌اند؛ ولی آنان می‌توانند مانند این‌ها را برای خود آرزو کنند. مفسرانی چون طبری و طبرسی، براساس این روایات گفته‌اند: هیچ کس نباید آن چه را خداوند به دیگران داده، برای خود آرزو کند؛ زیرا چنین آرزویی مایه اندوه و گناه است. برخی مفسران این آیه را در نهی از حسدورزی و برخی، حسدورزی را نتیجه آن آرزوها دانسته‌اند. فخررازی در این زمینه می‌گوید: هنگامی که انسان برخورداری دیگران از انواع فضایل را ببیند، در حالی که خود فاقد آنها است، ناراحت و مشوش می‌شود و یکی از دو حالت به او دست می‌دهد: یا زوال آن فضایل را از شخص مزبور آرزو می‌کند یا حصول آن را برای خود نیز می‌خواهد. حالت اول حسد و چون اعتراض به خداوند است، به کفر منتهی و موجب فساد دین و دنیای او می‌شود، و حالت دوم، غبطه است که بعضی آن را روا و برخی ناروا دانسته‌اند.
• در آیات ۸۰ تا ۸۲ سوره قصص به گونه‌ای روشن‌تر از آرزوی داشتن اموال و منزلت دیگران نهی شده است. در این آیات که نهی از زیاده خواهی ثروت و مقام است، هنگامی که عده‌ای سطحی نگر، ثروت و جای گاه قارون را آرزو کردند، مؤمنان دانشمند به آنان اعتراض کردند. خداوند در ادامه خبر می‌دهد که پس از فرو رفتن قارون با ثروتش در زمین، همان کسانی که تا دیروز، جای گاه او را آرزو می‌کردند، با اظهار پشیمانی از آرزوی خود، تحقق نیافتن آن را نعمتی بس بزرگ یاد کردند ﴿وَأَصْبَحَ الَّذِينَ تَمَنَّوْا مَكَانَهُ بِالْأَمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَأَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَوْلَا أَنْ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا لَخَسَفَ بِنَا﴾.
• زمخشری این آرزو را از نوع غبطه دانسته است؛ ولی در آیه، امری نکوهیده تلقی شده که با غبطه چندان سازگار نیست. خداوند سبحان در ادامه آیه ۳۲ سوره نساء پس از نهی از طمعورزی به نعمت‌های دیگران، دارایی آنان را نتیجه کوشش و قابلیتشان معرفی کرده تا زمینه آرزوهای منفی از میان برود: ﴿وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ﴾.

نقش شیطان در ایجاد آرزو

• براساس آیه ۱۱۸ و ۱۱۹ سوره نساء شیطان تأکید کرده است که گروهی از مردم را گمراه، و در دل آنان آرزو ایجاد می‌کند: ﴿وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصِيبًا مَفْرُوضًا * وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ﴾. عمده‌ترین کار شیطان ایجاد آرزو در دل و مشغول کردن آنها به آرزو است. از پیام‌های روشن آیه این است که انسان پس از گمراهی، زمینه بیش تری برای ابتلا به آرزوها دارد و آرزو، ابزاری شیطانی برای دورنگه داشتن انسان از خداوند و نافرمانی از او است؛ ازاین رو ابتلا به آرزوها می‌تواند نشانه سلطه شیطان بر انسان باشد. براساس آیه بعد، شیطان به عده‌ای وعده می‌دهد و آنها را به آرزو وامی دارد. آلوسی، وعده و آرزو را قوی‌ترین وسایل شیطان برای گمراه کردن انسان دانسته است؛ هم چنین در ادامه آیه ۱۱۹ سوره نساء اقدام مشرکان به بریدن گوش‌های برخی حیوانات و ایجاد نقص در آفریدگان خداوند از آثار آرزوهای شیطانی شمرده شده و خداوند برای پیش گیری از این آرزوها، به انسان آگاهی می‌دهد که آرزوها پی آمدی جز فریب ندارند.

دست یابی به آرزو

• آرزو از غرایزی است که انسان را به تحصیل کمالات تشویق می‌کند؛ ولی خداوند دست یابی به چیزی را به صرف آرزو کردن نفی کرده است؛ زیرا مالک دنیا و آخرت، فقط خداوند است و تحقق آرزوها نیز به اراده او انجام می‌پذیرد: ﴿أَمْ لِلْإِنْسَانِ مَا تَمَنَّى * فَلِلَّهِ الْآخِرَةُ وَالْأُولَى﴾ قراین موجود در آیات این سوره نشان می‌دهد که خداوند آرزوی کافران را درباره شفاعت بت‌هایشان رد کرده؛ ولی آیه به طور کلی در مورد رد دست یابی به هر آرزویی قابل تفسیر است. ابن زید در نگاهی دیگر به آیه، آن را چنین تفسیر کرده است: اگر پیامبر (ص) کرامتی را آرزو کند، برایش حاصل می‌شود. نظیر این مطلب در آیه ۱۲۳ سوره نساء دیده می‌شود که می‌گوید ﴿لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلَا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ﴾. با این که در شأن نزول آیه، روایاتی ناظر به موارد خاص از مفسران تابعان نقل شده، آیه دلالت دارد که دست یابی به نعمت‌های خداوند، به عمل انسان بستگی دارد، نه آرزوی او. در نقلی از مسروق و قتاده، سبب نزول آیه تفاخر میان گروهی از مسلمانان با اهل کتاب بیان شده که هر یک از این دو گروه، خود را از دیگری برتر می‌دانست. در نقل‌هایی از سُدی، ابن عباس، ضحاک و ابی صالح، به جای اهل کتاب، به یهود و نصارا تعبیر شده که در تفاخر با مسلمانان هر یک از این سه گروه، دین، کتاب و پیامبر خود را برتر از گروه‌های دیگر می‌دانست. ضحاک، مجوس و کافران عرب را نیز در کنار آن سه گروه یاد کرده که خداوند تفاخر آنها را آرزویی بیش ندانسته، بیان می‌دارد که ثواب الهی با آن، قابل دست یابی نیست. در مقابل روایات پیشین، مجاهد این تفاخر را میان مشرکان و اهل کتاب، یا قریش و کعب بن اشرف یکی از دانشمندان یهود، دانسته است. در ظاهر نظر اخیر با سیاق آیات، مناسبت بیش تری دارد.

آرزوهای کافران

1. سازش مؤمنان با کافران: خداوند در آیاتی چند، از آرزوهای کافران خبر می‌دهد که بیش‌تر آنها فراتر از آرزوهای شخصی، و بر ضد جامعه اسلامی و مسلمانان است. در سوره قلم پس از نهی پیامبر (ص) از پیروی تکذیب کنندگان، خبر می‌دهد که آنان آرزو دارند حضرت در مقابل عبادت بتان از خود نرمش نشان دهد تا آنان نیز در برابر اسلام نرمی کنند﴿وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ﴾.
2. کفرورزی مؤمنان: در آیه ۱ و ۲ سوره ممتحنه خداوند درون کافران را برای مؤمنان آشکار می‌سازد که آرزو دارند مؤمنان، هم چون آنان کفر ورزند؛ از این رو مؤمنان را از دوستی با کافران نهی می‌کند
3. رنج مؤمنان: خداوند در سوره آل عمران، ضمن نهی مؤمنان از این که مشرکان را همراز خود قرار داده، اسرار خود را برای آنان بازگویند، راز آن را چنین بیان داشته است: ﴿وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ﴾ سُدی در تفسیر آیه گفته است: آن هاآرزو دارندکه مؤمنان، از دین خدا گمراه شوند.
4. غفلت مؤمنان در میدان جنگ: از دیگر آرزوهای کافران این بوده که مؤمنان، هنگام جنگ، اسلحه و وسایل جنگی را از خود دور کنند تایک باره برآنها هجوم برند؛ از این رو خداوند به آنان دستور می‌دهد که در میدان جنگ در حال نماز نیز سلاح برگیرند ﴿وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِّنْهُم مَّعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُواْ فَلْيَكُونُواْ مِن وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَى لَمْ يُصَلُّواْ فَلْيُصَلُّواْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُواْ حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُم مَّيْلَةً وَاحِدَةً وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن كَانَ بِكُمْ أَذًى مِّن مَّطَرٍ أَوْ كُنتُم مَّرْضَى أَن تَضَعُواْ أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُواْ حِذْرَكُمْ إِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُّهِينًا﴾.
5. شرک نورزیدن: در سوره کهف، مناظره مردی کافر که دارای دو تاکستان بود، با مؤمنی آمده است. در این مناظره، مرد کافر به فراوانی ثروت و نیرومندی کسانش تفاخر می‌کرد و می‌گفت: گمان نمی‌کنم این باغ هرگز از میان برود. خداوند خبر می‌دهد که میوه و درختان آن باغ با عذاب الهی نابود شد و آن کافر با تأسف از هزینه‌ای که صرف کرده بود و اکنون نابود شده، آرزو می‌کند: ای کاش کسی را شریک پروردگارم نساخته بودم: ﴿وَأُحِيطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَلَى مَا أَنْفَقَ فِيهَا وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا وَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُشْرِكْ بِرَبِّي أَحَدًا﴾.

آرزوهای اهل کتاب:

• خداوند در بیش از یازده آیه، از آرزوهای گوناگون اهل کتاب که بیش‌تر در باره دین اسلام و جامعه مسلمانان است، خبر می‌دهد:

1. براساس آیه ۱۱۱ سوره بقره یهود و نصارا می‌گویند: فقط هم کیشان آنان اهل بهشتند؛ ولی خداوند می‌گوید: این، فقط آرزوهای آنها است: ﴿وَقَالُوا لَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ كَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ﴾. در آیه ۹۴ همین سوره، خداوند به یهودیان که سرای آخرت را ویژه خود دانسته، هیچ سهمی برای دیگران قائل نیستند، می‌گوید: اگر راست می‌گویید و اگر شما فرزندان خدایید و او شما را عذاب نمی‌کند، آرزوی مرگ کنید: ﴿قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ آن گاه خبر می‌دهد که یهودیان، بر اثر تبه کاری‌هایشان هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد: ﴿وَلَنْ يَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ﴾. رأی مفسران درباره چگونگی این پیشنهاد به یهود، گوناگون است. در روایت سعیدبن جبیر یا عکرمه از ابن عباس آمده است که این پیشنهاد به طریق دعا و نفرین بود؛ یعنی یهود از خداوند برای گروهی که دروغ گویند، درخواست مرگ می‌کنند. دیگر مفسران برآنند که پیشنهاد به صورت آرزوی مرگ برای خودشان بود. فخررازی نظر دوم را با لفظ تمنی در آیه، سازگارتر دانسته است. پیشنهاد آرزوی مرگ به یهود در آیه ۶ و ۷ سوره جمعه نیز که پس از بقره نازل شده، با اندکی تفاوت دیده می‌شود. علی بن ابراهیم قمی در ذیل آیات سوره جمعه، از امام صادق (ع) نقل می‌کند: در تورات آمده که اولیای خدا آرزوی مرگ می‌کنند. آیات ۹۵ و ۹۶ سوره بقره پس از آن که خبر می‌دهد یهودیان هرگز آرزوی مرگ نمی‌کنند، می‌گوید: آنها از همه مردم، حتی از مشرکان برای زندگی در دنیا آزمندترند و هر یک از آنها عمر هزار ساله را آرزو می‌کند ﴿وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ﴾. در باره علت ذکر هزار سال گفته شده: آن نهایت عمری است که مجوسیان برای یک دیگر دعا می‌کنند (عِش الف نوروز = هزارسال بزی) .
2. خداوند آرزوی دیگر اهل کتاب (یهود) را در آیه ۷۸ سوره بقره بیان کرده است: ﴿وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لَا يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلَّا أَمَانِيَّ﴾. آرای نقل شده در تفسیر این آیه، نشان دهنده اختلاف مفسران نخستین در این باره است. به جز ابن عباس (به نقل ضحاک) و مجاهد که امانی را به سخنان دروغ تفسیر کرده‌اند، دیگر مفسران چون قتاده، ابن زید، ابی العالیه آن را به آرزو تفسیر کرده‌اند. مفسران بعدی نیز تحت تأثیر این اختلاف، آرای گوناگونی را ارائه کرده‌اند؛ در حالی که طبری و طبرسی رأی نخست را ترجیح داده‌اند. زمخشری در تفسیر آیه می‌گوید: یهودیان، آرزوهایی داشتند؛ مانند این که خداوند از آنها می‌گذرد و بر اثر خطاهایشان مؤاخذه نمی‌شوند. پدرانشان پیامبر بودند و برای آنها شفاعت خواهند کرد. دانشمندانشان نیز آرزوهایی را به آنها القا می‌کردند؛ مانند این که عذاب الهی جز چند روزی اندک به آنها نمی‌رسد، و می‌پنداشتند تورات، جز آرزوها و خیالات آنها نیست.
3. آیه ۱۰۹ سوره بقره از آرزوی گروهی دیگر از اهل کتاب درباره مسلمانان خبر می‌دهد که بسیاری از آنان آرزو دارند، پس از آن که به پیامبر (ص) ایمان آوردید، شما را از روی حسد به کفر بازگردانند: ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ﴾. آیه ۶۹ سوره آل عمران می‌گوید: گروهی از اهل کتاب آرزو می‌کنند که ای کاش شما را گمراه می‌کردند: ﴿وَدَّتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يُضِلُّونَكُمْ﴾. برخی مفسران، اهل کتاب در این آیه را یهود و نصارا و برخی دیگر، آنان را فقط یهودیان دانسته‌اند.

آرزوهای منافقان

• از این آرزوها در چهار آیه یاد شده است:

1. دست یابی به غنایم: در آیه ۷۳ سوره نساء از گروهی سخن به میان آمده که برای شرکت در جنگ، کندی می‌کردند؛ ولی هنگام پیروزی مؤمنان و کسب غنایم، آرزوی شرکت در جهاد و دست یابی به غنایم را داشتند. برخی مفسران این آیه را درباره گروهی از مؤمنان دانسته‌اند؛ ولی بیش‌تر آنها معتقدند که درباره منافقان نازل شده است.
2. ارتداد مؤمنان: در آیه ۸۹ همین سوره، گروهی دیگر از منافقان یاد شده‌اند که کافر شدن مؤمنان را آرزو داشتند تا همگی در کفر مساوی باشند: ﴿وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُوا فَتَكُونُونَ سَوَاءً﴾.
3. خداوند در سوره احزاب از گروهی منافق خبر می‌دهد که در جنگ احزاب به کارشکنی، فرار از جنگ، تضعیف روحیه افراد ضعیف الإیمان و زخم زبان به مسلمانان می‌پرداختند. در آیه ۲۰ سوره احزاب حال آنان چنین وصف شده است: منافقان می‌پندارند احزابی که به جنگ پیامبر (ص) آمده‌اند، از ادامه جنگ منصرف نشده‌اند و اگر دوباره برای جنگ بازگردند، این منافقان آرزو می‌کنند که ای کاش با بادیه نشینان بودند و به جای آن که با شما باشند، از اخبار شما می‌پرسیدند ﴿يَحْسَبُونَ الْأَحْزَابَ لَمْ يَذْهَبُوا وَإِنْ يَأْتِ الْأَحْزَابُ يَوَدُّوا لَوْ أَنَّهُمْ بَادُونَ فِي الْأَعْرَابِ يَسْأَلُونَ عَنْ أَنْبَائِكُمْ﴾.
4. آیه ۱۴ سوره حدید نیز از گفتوگوی منافقان با مؤمنان در قیامت خبر می‌دهد که مؤمنان، آنان را به فریب خوردن از آرزوها در دنیا متهم می‌کنند: ﴿يُنَادُونَهُمْ أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ قَالُوا بَلَى وَلَكِنَّكُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْأَمَانِيُّ﴾. از سوی برخی، آرزوی آنها وارد شدن مصیبت به مؤمنان دانسته شده و همچنین به آرزوهای بلند و آرزوی طول عمر برای خودشان تفسیر شده ؛ ولی در آیه به مصداق خاصی اشاره نشده است.

آرزوهای مؤمنان

• قرآن به برخی از آرزوهای مؤمنان در جای گاه‌های گوناگون اشاره کرده است:

1. آیه ۷۹ سوره قصص از گروهی دنیاطلب درزمان حضرت موسی (ع) خبر می‌دهد که با مشاهده قارون و ثروت بسیارش گفتند: ای کاش مانند آن چه به قارون داده شده، ما نیز می‌داشتیم؛ زیرا او از نعمت‌های دنیا بهره فراوانی دارد: ﴿فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِي زِينَتِهِ قَالَ الَّذِينَ يُرِيدُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا يَا لَيْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِيَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِيمٍ﴾. طبرسی می‌گوید: آنان؛ کافران، منافقان و افراد ضعیف الایمان بودند؛ ولی به نظر زمخشری، آرزو کنندگان، گروهی مؤمن بودند و آرزوی آنها برخاسته از تمایل به رفاه و ثروت بود؛ چنان که این تمایل به طور معمول در انسان وجود دارد. وی از قتاده نیز نقل می‌کند که آرزوی آنها از آن رو بود که می‌خواستند با انفاق آن دارایی‌ها در راه خیر، به خداوند تقرب جویند؛ اما مفسران بعدی، تفسیر قتاده را که با ظاهر آیه ناسازگار است، تأیید نکردند؛ زیرا در آیه بعد، مؤمنان دانشمند، آن گروه را بر اثر آرزویشان توبیخ کرده، ثواب خداوند را برای مؤمن، بهتر از دارایی قارون دانسته‌اند.
2. آیه ۷ سوره انفال ضمن اشاره به خروج پیامبر از مدینه برای جنگ بدر، خبر می‌دهد که خداوند به پیامبر (ص) وعده داده بود: یکی از دو گروه، یعنی کاروان تجارتی قریش به سرپرستی ابوسفیان که از شام عازم مکه بود یا سپاه مشرکان را نصیب مسلمانان کند. بر اساس این آیه، مسلمانان آرزو می‌کردند دارایی‌های کاروان تجارتی که مشقت جنگ را ندارد، نصیبشان شود؛ ولی خداوند برخلاف خواسته و آرزوی آنان، اراده کرد؛ یعنی حق را تثبیت، باطل را نابود و کافران را به دست مسلمانان ذلیل گرداند: ﴿وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ﴾.
3. آیه ۱۴۳ سوره آل عمران خطاب به گروهی از اصحاب پیامبر (ص) است که می‌گوید: شما پیش از آن که با مرگ روبه رو شوید، آرزویش را داشتید﴿وَلَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ﴾. این آیه که درباره جنگ اُحد نازل شده، آن گروه از مؤمنان را نکوهیده که برای آرزوی پیروزی و دست یابی به غنایم، با اصرار خود سبب خروج پیامبر از مدینه و رویارویی با مشرکان در اُحد شدند؛ ولی هنگامی که مرگ را پیش روی خود دیدند، ناپایداری کردند. زمخشری در پاسخ به این پرسش که هرکس آرزوی شهادت کند، به طور ضمنی، آرزوی غلبه کافران بر مسلمانان را نیز دارد، می‌گوید: قصد چنین شخصی رسیدن به کرامت شهیدان است؛ بدون آن که به جنبه دیگر آن توجه داشته باشد.

آرزوی پیامبران

• آیه ۵۲ سوره حج از آرزو کردن پیامبران خبر می‌دهد و این که هرگاه آنان آرزو می‌کردند، شیطان در آرزوی آنان وسوسه کرده، درصدد جلوگیری از تحقق آن برمی‌آمد؛ اما خدای دانا و حکیم القائات شیطان را از میان می‌بُرد؛ آن گاه، آیات خود را محکم و تثبیت می‌کرد: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾. طبق این آیه، هیچ یک از پیامبران پیشین از آرزو کردنی که مورد اشاره آیه است، بی بهره نبوده است و شیطان نیز همیشه در این نوع آرزوها وسوسه می‌کرده؛ با این حال، موارد آرزوی پیامبران در آیه بیان نشده است. قراین موجود در آیه، مانند القای وسوسه از سوی شیطان و ازاله آن وسوسه‌ها از طرف خداوند، نشان می‌دهد که آرزوهای مورد اشاره آیه، فراتر از آرزوهای فردی و احیاناً پوچ و منفی است؛ بلکه همان گونه که برخی مفسران توجه داده‌اند، آرمان‌های والایی بوده است که انبیای الهی در جهت تحقق بخشیدن به آنها و در نتیجه، تحقق دین الهی در جامعه از هیچ کوششی فروگذار نمی‌کرده‌اند. علامه طباطبایی بر آن است که این آرزوها، همراهی و مساعدت علل و عوامل مادی در جهت تبلیغ دین خدا و اقبال مردم به آن بود، و شیطان، همواره با وسوسه مردم و ترغیب مفسدان به فسادورزی، سعی در ناکام گذاشتن آرزوی پیامبران داشته؛ اما خداوند با از بین بردن القائات شیطانی و تثبیت آیات خود، کوشش پیامبران را به نتیجه می‌رسانده است. سید قطب -احتمالا با الهام از برخی روایات مورد تردید که خود با صراحت، بعضی را انکار کرده- معتقد است: پیامبران از یک سو با توجه به رسالتی که به عهده دارند و از سوی دیگر با توجه به محدودیت عمر خود، آرزو می‌کردند که مردم در سریع‌ترین زمان و از نزدیک‌ترین راه به دین الهی جذب شوند؛ از این رو تمایل داشتند در برابر برخی عادت‌ها و رسوم نادرست مردم، به طور موقت سکوت کنند؛ به این امید که پس از گردن نهادن مردم به دین، اندک اندک آنان را به راه درست هدایت کنند و شیطان با مکر و تصرفاتش و ایجاد شبهه در دل مردم، در پی آن بوده که آرزوی پیامبران را از مسیر حق و درست منحرف سازد؛ اما خدا با آشکار کردن تصرفات شیطان، مانع حیله‌های او شده، کوشش پیامبران را به نتیجه می‌رساند؛ جز این، در بین آیاتی که دعاهای انبیا را حکایت کرده می‌توان نشانی از آرزوهای آرمانی آنان را جست که البته این آیات به واقع می‌تواند گامی در جهت اصلاح خواسته‌ها و آرزوهای مردم و جهت دادن آنان به آرمان‌های برتر در زندگی باشد؛ به طور مثال هنگامی که ابراهیم (ع) فرزندش اسماعیل را همراه با هاجر در سرزمین خشک مکه تنها می‌گذارد، از خدا می‌خواهد که دل‌های مردم را به آنها متوجه و متمایل و از محصولات متنوع برخوردارشان سازد و آرزوی او آن است که نسل وی شکرگزار خداوند شوند: ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ﴾یاهنگام ساختن بنای کعبه همراه بااسماعیل،از خدا می‌خواهند که از ذریه شان، امتی مسلمان و فرمان بردار خداوند قرار دهد: ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴾ و نیز می‌خواهد که در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیزد تا آیات الهی را بر آنان تلاوت کند؛ کتاب و حکمت به ایشان بیاموزد و تزکیه شان سازد: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾این آیات و آیاتی دیگر به طور ضمنی از آرمان‌های ابراهیم (ع) خبر می‌دهد؛ البته این آرمان‌ها، چنان که ازبعضی آیات به دست می‌آید، گاه جنبه سلبی هم دارد؛ برای مثال بر اساس آیه ۸۸ سوره یونس موسی (ع) از خدا می‌خواهد که اموال و دارایی‌های فرعون و درباریانش را نابود کند؛ به این دلیل که از آن در جهت گمراهی مردم از راه خدا استفاده می‌کردند: ﴿وَقَالَ مُوسَى رَبَّنَا إِنَّكَ آتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَمَلَأَهُ زِينَةً وَأَمْوَالًا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَاشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ﴾ یا این که اولی الالباب از خدا می‌خواهند که در روز قیامت، خوارشان نگرداند: ﴿وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾. از سویی دیگر فقط ویژه انبیا هم نیست؛ چنان که آیه ۱۹۳ سوره آل عمران درخواست مرگ با ابرار و محشور شدن در زمره آنان را از ویژگی‌های اولی الالباب شمرده است: ﴿وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ﴾. آیه ۱۰ سوره حشر نیز به مؤمنان می‌آموزد که خواسته و آرزوشان را در جهت بنا نهادن جامعه‌ای براساس رأفت و رحمت میان برادران ایمانی و خالی از هرگونه کینه و دشمنی قرار دهند﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾.

آرزوهای پس از مرگ

• در نُه سوره که به جز دو سوره، همه مکی هستند، خداوند از آرزوی گروهی خبر می‌دهد که در قیامت مستحق عذابند:

1. آرزوی پیش فرستادن نیکی: بر اساس آیه ۲۴ سوره فجر هنگامی که در قیامت، جهنم برای انسان حاضر می‌شود، می‌گوید: ای کاش برای زندگی ابدی خویش چیزی می‌فرستادم: ﴿يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي﴾.
2. آرزوی همراهی با پیامبر: آیه ۲۷ سوره فرقان از روزی خبر می‌دهد که ستم کار دو دست خود را به دندان گزیده، می‌گوید: ای کاش از پیامبر پیروی می‌کردم: ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾.
3. آرزوی دوری از دوست و هم نشین بد: در آیه ۲۸ سوره فرقان از آرزوی دیگر آن شخص خبر می‌دهد که می‌گوید: ای کاش فلان را دوست نگرفته بودم: ﴿يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا﴾. ﴿ فُلَانًا﴾ به کسی که انسان را از دین گمراه می‌کند، تفسیر شده است. علامه طباطبایی می‌گوید: بعضی ﴿ فُلَانًا﴾ را کنایه از شیطان دانسته‌اند؛ ولی سیاق آیات، آن را یاری نمی‌کند. آیه ۳۸ سوره زخرف خبر می‌دهد که کافر در روز قیامت، به هم نشینش که در دنیا باعث گمراهی او شده، می‌گوید: ای کاش میان من و تو به دوری مشرق و مغرب فاصله بود: ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَنَا قَالَ يَا لَيْتَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَيْنِ فَبِئْسَ الْقَرِينُ﴾.
4. آرزوی مسلمان بودن: این آرزو در آیه ۲ سوره حجر بیان شده است: ﴿رُبَمَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِمِينَ﴾. مفسران، زمان این آرزو را هنگام مرگ یا در آخرت دانسته‌اند.
5. آرزوی بازگشت به دنیا و تکذیب نکردن آیات: براساس آیه ۲۷ سوره انعام هنگامی که کافران بر روی آتش نگه داشته می‌شوند، آرزو می‌کنند به دنیا برگردند تا آیات الهی (کتاب‌های پیامبران و آن چه بر آنان نازل شده) را تکذیب نکنند: ﴿فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾. آیاتی دیگر چون ﴿فَلَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴾؛ ﴿ أَوْ تَقُولَ حِينَ تَرَى الْعَذَابَ لَوْ أَنَّ لِي كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴾؛ ﴿هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَّنَا مِن شُفَعَاء فَيَشْفَعُواْ لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُواْ أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَّا كَانُواْ يَفْتَرُونَ﴾ نیز مؤید همین معنا است.
6. آرزوی مرگ و دریافت نکردن نامه عمل: آیات ۲۵ تا ۲۷ سوره حاقه از کسانی که نامه عمل آنان به دست چپشان داده می‌شود، خبر می‌دهد که هر یک با مشاهده آن می‌گوید: ای کاش نامه عملم به من داده نشده بود و از حساب خود خبردار نشده بودم! ای کاش مرگ کار را تمام می‌کرد: ﴿وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِشِمَالِهِ فَيَقُولُ يَا لَيْتَنِي لَمْ أُوتَ كِتَابِيَهْ * وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِيَهْ * يَا لَيْتَهَا كَانَتِ الْقَاضِيَةَ ﴾ گفته شده که این افراد، با مشاهده اعمال زشت و روسیاهی خود، آرزو می‌کنند که ای کاش با همان مرگی که در دنیا بود، کار به پایان می‌رسید و پس از آن زنده نمی‌شدند؛ ولی قتاده گفته است: آن شخص در قیامت آرزوی مرگ می‌کند.
7. آرزوی خاک شدن: ﴿وَيَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ تُرَابًا﴾مفسران در تفسیر این آیه، آرای گوناگونی دارند که منشأ برخی از آنها روایاتی منقول از پیامبر (ص) و صحابه است. به نظر زجاج، کافر آرزو می‌کند که ای کاش پس از مرگ، دیگر بار زنده نمی‌شد؛ ولی زمخشری احتمال داده که آرزو می‌کند در دنیا خاک می‌بود و به صورت آدمی آفریده نمی‌شد. طبری می‌گوید: آرزوی کافر این است که ای کاش چون حیوانات به خاک تبدیل می‌شد! منشأ این تفسیر، روایتی از پیامبر (ص) است که می‌فرماید: خداوند در روز قیامت حیوانات را زنده می‌کند و پس از آن که بعضی از آنها را که به حیوانات دیگر ظلم کرده‌اند، قصاص کرد، به آنان امر می‌کند خاک شوند. در این هنگام کافر آرزو می‌کند که ای کاش خاک می‌بود! برخی گفته‌اند: مراد کافر از آرزوی خاک بودن، خضوع در برابر خدا و نافرمانی نکردن از او است؛ هم چنین گفته شده: مراد از کافر، ابلیس است که با مشاهده کرامت آدم و فرزندان مؤمن او، آرزو می‌کند: ای کاش چون آدم از خاک آفریده شده بودم! آلوسی، این تفسیر را نیکو شمرده؛ ولی آن را از سیاق آیات دور دانسته است. ابن عباس در حدیث دیگری می‌گوید: از رسول خدا (ص) شنیدم: هنگامی که کافر، ثواب و کرامت شیعیان علی (ع) را در روز قیامت ببیند، می‌گوید: ای کاش شیعه علی بودم! تطبیق تراب بر شیعه حضرت علی (ع) از آن رو است که کنیه حضرت ابوتراب بوده است. همانند آیه نبأ، در سوره نساءنیز آمده و از روزی خبر می‌دهد که کافران و کسانی که پیامبر را نافرمانی کردند، آرزو می‌کنند: ای کاش با زمین یک سان می‌شدند!
8. آرزوی پیروی از خدا و رسول: ﴿يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يَا لَيْتَنَا أَطَعْنَا اللَّهَ وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا﴾
9. آرزوی شفاعت: ﴿فَهَلْ لَنَا مِنْ شُفَعَاءَ فَيَشْفَعُوا لَنَا﴾
10. آرزوی رهایی از آتش: ﴿فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ﴾آرزوی مؤمن آل یاسین، نمونه دیگری از آرزوهای پس از مرگ است که در سوره "یس" گزارش شده و برخلاف موارد پیش گفته که از آینده خبر می‌دهد، در این سوره از گذشته خبر می‌دهد. براساس آن، مردی مؤمن که در برخی روایات حبیب نجار نامیده شده، پس از مرگ، به بهشت درآمده وگفته است: ﴿يَا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِي رَبِّي وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ﴾. *مفسران، علت آرزوی این مرد را تشویق قومش به ایمان و رسیدن به کرامت وی و برخی خیرخواهی او برای قومش حتی پس از مرگ دانسته‌اند.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

1. دشتی، سید محمود، دائرةالمعارف قرآن کریم

پانویس