امید

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

مدخل‌های وابسته به این بحث:

امید در قرآن | امید در حدیث | امید در نهج البلاغه | امید در معارف دعا و زیارات | امید در سیره پیامبر خاتم | امید در معارف مهدویت | امید در اخلاق اسلامی | امید در روان‌شناسی اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امید (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

مفهوم‌شناسی امید

• امید در لغت به معنای گمان وقوع خیری ممکن‌الحصول در آینده آمده است. معانی ترس، توقع، انتظار و شوق نیز برای آن ذکر شده است. شاید بتوان گفت این معانی به لوازم معنای امید یا به بخشی از آن اشاره دارد، زیرا از آن رو که متعلق امید امری ممکن الحصول است نه قطعی، و ترس از تحقق نیافتن آن وجود دارد امید را به خوف معنا کرده‌اند و از آن رو که متعلَّق امید، امری خیر و مسرّت بخش است و طبعا موجب اشتیاق شخص امیدوار به آن امر شده و حالت انتظار و توقع به او دست می‌دهد، امید را به توقع و شوق و انتظار معنا کرده‌اند.

رابطه امید با رجا و آرزو

• در مکتب وحی و تعالیم پیامبران آینده جهان کاملاً روشن و سرشار از ارزش،امید، هدایت،رشد، صلح،امنیت،رفاه، عدالت و آبادانی است. امید به تحوّل و رسیدن به آینده روشن، بستر و زیربنای مکتب انتظار است. اصولاً، انتظار به معنای امید و آرزو است.تفکر انتظار، بارقه امید را در دل انسان بر می‌افروزد: ﴿وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا...﴾. امام علی(ع) فرمود: مردم! در آخرالزمان و واپسین حرکت تاریخ، بزرگ‌مردی از فرزندانم ظهور می‌کند. هنگامی که پرچمش به اهتزاز درآید، شرق و غرب جهان را روشن سازد. با ظهورش موجی از شادی و نور، عالم‌گستر می‌گردد. براساس تفکر انتظار، شرح وظایف منتظران، امید به آینده و تن ندادن به اوضاع حاکم بر جهان و تاریخ است. چنان‌چه امام علی(ع) می‌فرماید: "انتظار فرج داشته باشید و از لطف خدا مأیوس و ناامید نگردید، زیرا بهترین کارها در پیشگاه خدای عزوجل انتظار فرج است". بنابراین، انتظار یعنی عدالت‌خواهی و ادامه مقاومت و مبارزه در ابعاد جهانی که معطوف به سرنوشت همه بشریت است. انتظار این پیام امیدبخش را برای مؤمنان، ستم‌دیدگان، و مستضعفان جهان با خود دارد که: امیدوار و پایدار باشید،تسلیم نشوید و ضعف و سستی نشان ندهید، که فرَج و پیروزی نزدیک است. از جهت روان‌شناختی،انسان امیدوار، همواره برای حل مشکلات با خلاقیت و نوآوری راه‌های نوینی را آزمون می‌کند و هیچ‌گاه به بُن‌بست و سرخوردگی نمی‌رسد. امام سجاد(ع) فرمود: «انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ». انتظار ظهور حضرت امام مهدی(ع) از بزرگ‌ترین گشایش‌ها است. امیدی برخواسته از فلسفه و مکتب انتظار، متناظر به وعده و اراده حتمی خداوند مبنی بر پیروزی نهایی حق بر باطل و چیرگی مستضعفان و مظلومانتاریخ بر مستکبران و ستم‌کاران است. این امید والا، همیشه دریچه‌های جدیدی به روی پیروان مکتب انتظار می‌گشاید و بُن‌بست‌های را که زایده ایدئولوژی‌های دروغین ارتجاعی و استکباری را که مبتنی بر دوام ظلم و استکبار است در هم می‌شکند.
• بنابراین،امید، حالت حاکم بر تمام فعالیت‌های ذهنی و روحی و رفتاری شخص منتظِر است؛ یعنی حتی در زمان دردمندی و تشویش و دلهره، او خود را تسلیم حالت پیش‌آمده و موقعیت حاکم بر اجتماع و اوضاع زمانه نمی‌کند. چون او در پس تمام این ناملایمات و تشویش‌ها و گرفتاری‌ها و اندوه‌های طولانی، ساحل امن را می‌بیند و دل مطمئنی را جست‌وجو می‌کند. او می‌داند این بیم‌ها ناپایدار است و با ظهور امام منتظَر، تمام تشویش‌ها، سرانجام به نجات و امید ختم می‌گردد. آن‌چه این نوع انتظار را از دیگر انواع انتظار مخرّب و ویران‌گر متمایز می‌سازد و شادابی و سرزندگی را در معتقدانش به ارمغان می‌آورد و برای این طراوت ایجاد شده پایانی نیست،امید است. اساساً در آموزه‌های اسلام، آرزوی ظهور منجی جزء باورهای شیعه به‌شمار می‌آید تا به واسطه ظلم و تعدی و نواقص اجتماعی بشر،انسان دچار یأس و ناامیدی نگردد و زندگی اجتماعی را برای همیشه تاریک و ناراحت‌کننده نبیند.

رابطه با شوق و اشتیاق

ارزش و جایگاه امید

ضرورت امید

• امید، محرّک انسان برای رویارویی با آینده است که برخی آن را انگیزه و برخی دیگر هم آن را نیاز می‌دانند. آدمی، پیوسته و در پی انجام هر کاری، دنبال غایت و مقصودی مشخص بوده و قبل از اقدام به آن نیز، نیازمند انگیزه‌ای برای آغاز عمل است. بر این اساس،انسان برای تداوم زندگی و تحمل دشواری‌ها نیازمند انگیزه‌ای نیرومند است که در پدیده امید به آینده تجلی می‌یابد، آینده‌ای بسی زیباتر و بهتر از امروز. اگر انسان بتواند تصویرهای ذهنی خود را مدیریت کند و به جای تصاویر درهم و برهم، آشفته و منفی، تصاویری زیبا از آینده بسازد، احساسی شادمانه خواهد داشت.آینده را تصاویر ذهنی انسان می‌سازند؛ یعنی انسان، هر انتظار و تصویری از آینده داشته باشد، به نوعی همان انتظار و تصویر تحقق خواهد یافت. اگر انسان می‌خواهد در زندگی احساس شادمانی و شادکامی کند، بایستی با امید زندگی کند.

اقسام امید

• روان‌شناسان مسلمان، از منابع و معارف اسلامی، دو نوع امید، امید حقیقی و راستین و امید واهی و دروغین استنباط نموده و برای هر کدام ویژگی و پیامدهای روانی مشخّص تبیین کرده‌اند:

1. امید راستین: امید حقیقی و راستین، چنان‌که امام علی(ع) فرموده است: واقع‌بینانه و اصیل است و همان‌طور که تشنه با نوشیدن آب سیراب می‌شود، شخص امیدوار نیز پس از رسیدن به هدف خود کامیاب می‌گردد.امید راستین، ویژگی‌هایی دارد که عبارت‌اند از: خدامحوری (امید به خدا)، جهت‌گزینی به سوی آینده و افق‌های فراسو، انتخاب آینده پُربار برای جبران ضرر گذشته و انتظارآینده پُربار. در این میان، خدامحوری جزء ویژگی‌های اصلی است و در کردار و گفتار فرد، انعکاس آن دیده می‌شود: "پس هر کس به خدا امیدوار باشد باید امید او در کردارش آشکار شود، هر امیدی جز امید به خدای تعالی ناخالص است". هم‌چنین امام علی(ع) کسانی را به اهل بیت(ع)، احساس دوستی و مودّت دارند در زمره امیدواران به رحمت پروردگار قرار می‌دهد.
2. امید دروغین: امید دروغین، نطقه مقابل امید راستین است. همان‌طور که تشنه به سراب نمی‌رسد، شخص دارای امید کاذب نیز پس از رسیدن به هدف دروغین، ناکام می‌شود. این نوع امید، یا به عبارت دقیق‌تر شِبه امید نیز دارای دارای ویژگی‌های است: مبتنی بر عمل صالح نیست، بلکه بر اساس آرزوهای طولانی و پوشالی است. شخصی که این شِبه امید را دارد متکبّر نه متواضع و افزون‌خواهی او مشهود است. در امید راستین، محور امید خداوند است ولی در امید دروغین غیر خدا کانون امیدواری است. بر عکس امید راستین که آینده‌محور و فرصت‌ساز است،امید دروغین گذشته‌محور و فرصت‌سوز است، چنان‌که امام علی(ع) توصیه فرموده است: "به آینده امیدوار و از گذشته ناامید باشید".

به لحاظ فرد

به لحاظ زمینه‌ها

مراتب امید

ویژگی‌ها و شرایط امید

خاستگاه امید (اسباب و عوامل امید)

راه کسب امید

موانع امید

نشانه‌های امید

فواید و کارکردهای امید

امید عامل حرکت

گستره امید

عواقب نبود امید

احساس امید در سایه انتظار ظهور

• انتظار، حالتی روحی و روانی است که از ناخرسندی انسان از وضعیت موجود و امید به گذار از این حالت و رسیدن به وضعیت مطلوب حکایت می‌کند. لذا حالت حاکم بر تمام فعالیت‌های ذهنی، روحی و رفتاری شخص منتظِر،امید است. آن‌چه این نوع انتظار را از دیگر انواع انتظار مخرب و ویران‌گر متمایز می‌کند، همین نکته است. در کنار تمام ناملایمات، تلخی‌ها، ناهنجاری‌ها و تشویش‌ها، امید به آینده روشن است که از عمق جان انسان‌ها سرچشمه می‌گیرد و آنها را به تکاپو وامی‌دارد. به گفته شهید مطهری: "اصل انتظار فرج"، از یک اصل کلّی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج می‌شود و آن اصل "حرمت یأس از رَوح الله" است. انسان‌های مؤمن هرگز امید خویش را از دست نمی‌دهند و تسلیم یأس و نومیدی و بیهوده‌گرایی نمی‌گردند. این حالت عدم یأس، و امیدواری به رَوح الله، یک حالت عمومی و بشری است نه فردی و گروهی، در حالی که با نویدهای خاص و شخصی که به آن قطعیت داده است همراه می‌باشد.
• ابعاد و گستره امیدواری در مکتب انتظار را می‌توان در چهار محور کلی بررسی کرد:

1. امید به شکل‌گیری و استقرار مدینه فاضله: ایجاد جامعه آرمانی و رسیدن به مدینه فاضله، گرایش فطری بشری است؛بشر از ابتدای آفرینش همواره به امید برپایی جامعه‌ای سرشار از قسط و عدل روزگار سپری کرده است و برای تحقّق این آرمان سترگ تلاش نموده است، اگر چه روز به روز بر ابعاد ظلم در زندگی او افزوده شده است، واین هدف، به آرماندست نیافتنی برای او درآمده است. شهید صدر در باب گرایش همگانی به حکومت جهان‌گستر عدل می‌گوید: "اعتقاد به مهدی(ع) تنها نشانه یک باور اسلامی با رنگ خاص دینی نیست، بلکه افزون برآن، عنوانی است بر خواسته‌ها و آرزوهای همه انسان‌ها با کیش‌ها و آیین‌های گوناگون؛ و نیز بازدِه الهام فطری مردم است که با همه اختلاف‌هایشان در عقیده و مذهب در یافته‌اند که برای انسانیت در روی زمین، روز موعودی خواهد بود که با فرا رسیدن آن، هدف نهایی و مقصد بزرگ رسالت‌های آسمانی تحقق می‌یابد...". بنابراین فرهنگ انتظار و پیام مهدویت در دنیای امروز یک صدای آشنا و یک آرمان مفهوم، معقول، و مطلوب است. مفهوم آرمانشهر که روزگاری با مفهوم "اتوپیا" یعنی ناکجا و لامکان گِرِه خورده بود که در آن، شخص منتظِر وخواستار آن را، فرد از جهان گسسته و خیال‌باف می‌نامیدند، به هم ریخته است. امروز "آرمان‌شهر" و ناکجا آباد در حال تشخیص و تعریف شدن است. در منابع اسلامی آمده است که او روزی خواهد آمد که جهان لبریز از ستم شده باشد، و می‌آید تا جهان را سرشار از عدالت کند. در بینش انتظار، امروز آن زمان نزدیک به نظر می‌رسد، همان‌طور که قرآن بشارت داده است: ﴿أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ﴾.
2. امید به همراهی محبوب:امید همراهی و مصاحبت با آخرین حجت خداوند متعال، شوق‌آفرین و حرکت‌زاست که در منابع اسلامی به منتظران، مژده همراهی و درک حضور داده شده است: «طُوبَى لِشِيعَتِنَا الْمُتَمَسِّكِينَ بِحَبْلِنَا فِي غَيْبَةِ قَائِمِنَا الثَّابِتِينَ عَلَى مُوَالاتِنَا وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِنَا أُولَئِكَ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ قَدْ رَضُوا بِنَا أَئِمَّةً وَ رَضِينَا بِهِمْ شِيعَةً فَطُوبَى لَهُمْ ثُمَّ طُوبَى لَهُمْ وَ هُمْ وَ اللَّهِ مَعَنَا فِي دَرَجَاتِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ "خوشا بر احوال شیعیان ما که به ریسمان ما در دوران غیبت قائم ما، تمسّک جسته‌اند، آنان از ما و ما از ایشانیم، آنان از ما به عنوان پیشوایان دین رضایت دارند و ما از آنان به عنوان شیعیان، خوشا بر احوال آنان و خوشا بر احوال آنان، سوگند به خدا آنان در روز قیامت همراه ما در درجات ما هستند".
3. امید به پاداش اخروی:امید به پاداش آخرت یکی دیگر از ابعاد امیدواری مکتب انتظار است. در تبیین آیه شریفه ﴿لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾، حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید: «وَ الْإِمَامُ يُبَشِّرُهُمْ بِقِيَامِ الْقَائِمِ وَ بِظُهُورِهِ وَ بِقَتْلِ أَعْدَائِهِمْ وَ بِالنَّجَاةِ فِي الْآخِرَةِ وَ الْوُرُودِ عَلَى مُحَمَّدٍ(ص) وَ آلِهِ الصَّادِقِينَ عَلَى الْحَوْضِ»؛ "مراد از بشارت در حیات دنیا و آخرت این است که امام، مؤمنین را به قیام قائم آل محمد(ع) و به ظهور او و به قتل دشمنان‌شان و به نجات در آخرت و وارد شدن بر محمد و آل صادقین او در کنار حوض کوثر با خیر و نیکی و پاداش اخروی مژدگانی می‌دهد".
4. امید به حسن عاقبت: اطمینان به هدایت یافتن و نیز حسن عاقبت و تداوم هدایت در روایات اسلامی بیان شده که این موجبات امیدواری و سلامت دینی فرد منتظر است. امام صادق(ع) در این خصوص می‌فرماید: «طُوبَى لِمَنْ تَمَسَّكَ بِأَمْرِنَا فِي غَيْبَةِ قَائِمِنَا فَلَمْ يَزِغْ قَلْبُهُ بَعْدَ الْهِدَايَةِ... وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾»؛ "خوش بر احوال کسی که در زمان غیبت به امر ما ملتزم باشد، قلب چنین شخصی از امر هدایت روی‌گردان نمی‌شود، و این قول خداوند است: خوشا بر آنان و آنان را فرجام نیکوست".

امید یکی از دستاوردهای دولت مهدوی

• با تأمّل در شاخصه‌های امید راستین، به خوبی در می‌یابیم که امید برخاسته از مکتب انتظار، مبنی بر پیروزی نهایی حق بر باطل و چیرگی مستضعفان و مظلومانتاریخ بر مستکبران و ستم‌کاران و قدرت یافتن صالحان در زمین، یک امید حقیقی و راستین است و تمام ویژگی‌های آن را دارد:

1. مبتنی بر اراده حتمی خداوند است: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾.
2. در تمام ادیان آسمانی این وعده و نوید به بشریت داده شده است: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾.
3. فرصت‌ساز و مبتنی بر آینده سرشار از عدالت و صلح و دوستی و امنیت و معنویت برای تمام بشریت، با ظهور و حضور حجت خدا در زمین است: پیامبر اعظم(ص): «وَ لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ حَتَّى يَخْرُجَ قَائِمُنَا فَيَمْلَأَهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً»؛ "اگر از دنیا جز روزی باقی نماند، خداوند آن روز آن چنان طولانی گرداند تا قائم ما ظهور کند، پس جهان را سرشار از قسط و عدالت گرداند، چنان‌که از ظلم و ستم پر شده بود".
4. این امید مبتنی بر محبّت و مؤدّت اهل بیت پیامبر(ص) و نجات بشریت توسط فرزندی از نسل پاک آن حضرت است: «حَتَّى يَخْرُجَ قَائِمُنَا فَيَمْلَأَهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا...».

• بنابراین، امیدی که از مکتب انتظار ریشه می‌گیرد امید راستین و حقیقی و یک آرمان واقعی است و با دیگر امیدها تفاوت اساسی دارد.امید و آرزوهای آدمی، گاهی واهی و بی‌پایه و اساس است و ریشه در جای مستحکمی ندارد. اما امیدی که از انتظار سرچشمه می‌یابد ریشه در فطرت کمال‌گرا و عدالت‌خواهانسان دارد؛ تمام کتاب‌های آسمانی و ادیان توحیدی آن تصدیق کرده و برای تحقّق یقینی و وقوع قطعی آن، می‌توان ده‌ها مدرک عقلی و صدها سند نقلی ارائه کرد.

همراهی بیم و امید (خوف و رجاء)

متعلق امید

امور عادی و دنیوی

امور معنوی و الهی

امید به خدا

امید به لقای الهی

امید به اولیای الهی

امید به دیدار امام

ناامیدی

امیدبخشی

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

1. ذبیح‌زاده، محمد هادی، امید، دائرةالمعارف قرآن کریم
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: