ابوجهل

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوجهل در قرآن | ابوجهل در حدیث | ابوجهل در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ابوجهل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• ابوجهل از دشمنان سرسخت اسلام و پیامبر(ص) بود که نقشی اساسی در رهبری جبهه مخالف رسول خدا(ص) ایفا می‌کرد. با شناخت ابوجهل و رفتار وی، می‌توان حوادث صدر اسلام را بهتر درک کرد.

نسب

• عمرو بن هشام بن مغیره با کنیه ابوالحکم از تیره "بنی‌مخزوم" بود. رسول الله(ص) به ابوالحکم، ابوجهل لقب داد. در نقلی دیگر آن حضرت او را فرعون زمان خود خواند. هشام پدر ابوجهل، از مردان سرشناس و مهمان‌نواز مکه به شمار می‌رفت؛ به گونه‌ای که قریش، مرگ او را برای خود مبدأ تاریخ قرار داد. مادر ابوجهل، اسماء بنت مخربه است که او را حنظلیه نیز می‌خواندند. از همین رو ابوجهل در انتساب به مادرش ابن‌الحنظلیه خوانده می‌شود. ابوجهل فرزندانی داشت؛ اما نسل وی ادامه نیافت. عکرمه، (پسر ابوجهل) در اُحد در مقابل سپاه اسلام بود.
• وی پس از فتح مکه اسلام آورد و پیامبر(ص) برای اینکه او (عکرمه) آزرده نشود، مسلمانان را از سبّ ابوجهل منع کرد. از زمان ولادت و زندگی ابوجهل پیش از ظهور اسلام، اطلاعات چندانی در دست نیست.
• با این حال، زیرکی و دانایی او سبب شده بود تا برخلاف سنت عرب جاهلی، عضو دارالندوه شود. بزرگان مکه عضویت در "دارالندوه" برای غیر "بنی‌قصی" را مشروط به چهل‌ سالگی کرده بود؛ ولی او در حالی که هنوز موی بر صورتش نروییده بود (یا نزدیک سی سالگی) عضو آن شورا شد و در تصمیم‌گیری‌های بزرگان مکه طرف مشورت قرار گرفت.
• ابوجهل از اشراف و ثروتمندان مکه بود. او با توجه به وضعیت مالی و جایگاه ویژه اجتماعی، در صدد دستیابی به ریاست مکه بود. بررسی حوادث دوران زندگی او نشان می‌دهد که وی تعصب قبیله‌ای بسیار عجیبی داشته است.

ابوجهل و پیامبر(ص)

• ابوجهل در پی ریاست یافتن بر مکه و مکیان بود، از همین رو، با اینکه صداقت آن حضرت را در دعوت به آیین اسلام باور داشت، از قبول اسلام خودداری کرد و در ردیف دشمنان آن قرار گرفت. وی در تحلیل خود از دعوت رسول خدا(ص) می‌گوید: "ما و فرزندان قصی، در بزرگی به تنازع برخاستیم؛ اطعام کردند، اطعام کردیم تا به نزدیک هم رسیدیم؛ گفتند: از ما پیامبری است، این را دیگر نفهمیدیم. به خدا سوگند! هرگز تصدیقش نخواهیم کرد".اخنس بن شُرَیق در دیدار با ابوجهل از وی می‌پرسد: "نظرت درباره محمد(ص) چیست؟ او در ادعای خود صادق است یا کاذب؟" ابوجهل در پاسخ می‌گوید: "محمد راستگوست و به یقین دروغ نمی‌گوید؛ اما اگر منصب‌های لواء (پرچمداری)، سقایت، حجابت، ندوه و نبوت در دست "بنی‌قصی" باشد، دیگر برای دیگر طایفه‌ها چه می‌ماند؟" ریاست‌طلبی ابوجهل در این گزارش به خوبی مشهود است.
• با توجه به این موارد، می‌توان ابوجهل را در زمره افرادی دانست که آگاهانه و از روی عناد، با پیامبر(ص) به نزاع برخاسته بودند. اکنون به بیان نمونه‌هایی از رفتار ابوجهل با آن حضرت می‌پردازیم:

بازداشتن پیامبر(ص) از دعوت به اسلام

1. جمعی از بزرگان مکه که نام ابوجهل نیز در میان آنان دیده می‌شود، جلسه‌ای تشکیل دادند و قصد داشتند با تطمیع و دادن وعده ریاست، مال و قدرت به رسول خدا(ص)، حضرت را از ادامه دعوت به اسلام بازدارند.
2. در مجلسی دیگر، سران مکه از جمله ابوجهل، از ابوطالب می‌خواهند محمد(ص) را از ادامه راهش بازدارد.

آزار پیامبر(ص)

• ابوجهل از همسایگان رسول الله(ص) بود. همچنین او از افرادی است که سعی می‌کرد ایشان را اذیت کند. وی روزی حضرت را در حالی مشاهده کرد که نزدیک کوه صفا نشسته بود، او را آزار داد و ناسزا گفت. پیامبر(ص) پاسخی به وی نداد. کنیز عبدالله بن جدعان تیمی این صحنه را دید. زمانی نگذشت که حمزه، عموی رسول الله، کمان بر دوش، در حالی که از شکار باز می‌گشت، به رسم معمول خود برای طواف، عازم مسجدالحرام شد. کنیز عبدالله، حمزه را از ماجرای رخ داده بین ابوجهل و محمد(ص) آگاه ساخت و گفت: "ای ابوعماره (کنیه حمزه)! کاش دیده بودی که برادرزاده‌ات لحظاتی پیش از دست ابوالحکم چه کشید. ابوالحکم به او ناسزا گفت و با او رفتاری ناروا کرد و محمد(ص) پاسخی نداد". حمزه شتابان به مسجدالحرام آمد و ابوجهل را در حالی که در مجلسی نشسته بود، مشاهده کرد؛ سوی او رفت و با کمان بر سر او زد و سر ابوجهل را شکست.
• در موردی دیگر، به تحریک ابوجهل و... در حالی که آن حضرت در سجده بود، فضولات حیوانی به کتفش ریخته شد و ایشان از رفتار ابوجهل و یارانش به خدا شکایت برد.

تحریم اقتصادی

• ابوجهل از افرادی است که پس از انعقاد پیمان تحریم اقتصادی - اجتماعی پیامبر(ص) و یارانش در "شعب ابی‌طالب" تلاش فراوانی برای نرسیدن کمک به رسول خدا(ص) و نقض نکردن پیمان کرد .

تصمیم به قتل پیامبر(ص)

1. وقتی ابوجهل و یارانش از تطمیع نبی مکرم اسلام برای دست برداشتن از دعوت به اسلام نتیجه نمی‌گیرند، ابوجهل تصمیم می‌گیرد هنگامی که رسول خدا(ص) در مسجدالحرام در سجده است سر او را با سنگ بکوبد. حضرت به مسجدالحرام می‌آیند و ابوجهل، آماده ضربه زدن به ایشان می‌شود که ترسی او را فرا می‌گیرد و به اجرای نقشه خود، موفق نمی‌شود.
2. هنگامی که در دارالندوه برای تصمیم‌گیری درباره آن حضرت جلسه تشکیل شد، پس از مطرح شدن آرای مختلف درباره چگونگی برخورد با پیامبر(ص)، ابوجهل پیشنهاد کرد که از هر قبیله‌ای فردی دلاور انتخاب شود و هر کدام ضربه‌ای به محمد(ص) وارد کنند تا همه قبایل در قتل او شریک باشند و خون ایشان در میان قبیله‌ها پخش شود. در این صورت قبیله رسول خدا(ص) قادر نخواهد بود با همه قبایل وارد جنگ شود و به گرفتن خون‌بها رضایت خواهد داد. این پیشنهاد مورد پسند واقع شد. شبی که قرار بود این طرح اجرا شود، ابوجهل در جمعی که برای حمله به رسول الله(ص) آماده شده بودند حاضر شد و آنان را برای قتل پیامبر(ص) ترغیب کرد. امداد الهی، باعث هجرت ایشان به مدینه و خنثی شدن این نقشه شد.

ابوجهل و مسلمانان

• ابوجهل در زمره کسانی است که سعی داشت از اسلام آوردن افراد جلوگیری کند. وی، وقتی می‌شنید فردی به اسلام گرویده است، نزد او می‌رفت. اگر او از منزلت اجتماعی و قبیلگی برخوردار بود، با این سخن که دست از آیین پدرانت کشیده‌ای؟ سعی می‌کرد وی را به آیین جاهلی بازگرداند، و اگر آن تازه مسلمان، فردی تاجر بود، او را به نابودی اموال و ضربه زدن به تجارتش تهدید می‌کرد. اگر فرد تازه مسلمان قبیله‌ای نداشت که از وی حمایت کند، ابوجهل، او را کتک می‌زد. زمانی که از اسلام آوردن برادر مادری خود، عیاش ابن ابی‌ربیعه آگاه می‌شود، به شدت با او برخورد می‌کند و او را کتک می‌زند. بلال از افرادی است که ابوجهل او را به جرم مسلمان شدن شکنجه می‌کرد .ابوجهل در شکنجه مسلمانان تا آنجا پیش رفت که سمیه، مادر عمار را به شهادت رساند.

سرانجام ابوجهل

• ابوسفیان، سرپرست کاروان تجاری قریش، در راه بازگشت از سفر تجاری به مکه بود. او در حالی که اموال فراوانی از مکیان همراهش بود، از جانب مسلمانان احساس خطر کرد. از همین رو، با فرستادن پیکی از مکیان خواست اموال خود را دریابند. مشرکان مکه با سپاهی به یاری وی شتافتند. پیش از رسیدن این سپاه، ابوسفیان، کاروان خود را به سلامت از منطقه خطر عبور داد؛ آن‌گاه خبر سلامتی کاروان را به سپاه مکه رسانید و از آنان خواست بازگردند. ابوجهل از افرادی بود که بازگشتن سپاه را به مکه نمی‌پسندید و سران سپاه شرک را برای رویارویی با پیامبر(ص) تشجیع می‌کرد. وی افرادی مانند عتبه بن ربیعه را که خواهان درگیر نشدن با رسول خدا(ص) بودند ترسو خطاب می‌کرد. ابوجهل در این سفر، روزی ده شتر برای اطعام سپاه مکه نحر می‌کرد.
• رسول خدا(ص) منتظر شنیدن خبر کشته شدن ابوجهل بود و زمانی که خبر قتل او را -که "فرعون امت" و "رأس ائمة الکفر" نامیده بودند- شنیدند، بسیار خوشحال شد و فرمود: "خدایا! وعده خود را محقق ساختی".
• سرانجام وی پس از سال‌ها مقابله با اسلام و رسول الله در نبرد بدر که خود فرماندهی سپاه مشرکان را به عهده داشت کشته شد. در جنگ بدر، معاذ بن عمرو بن جموح با ضربتی پای او را قطع کرد. معوذ بن عفرا ضربه‌ای کاری به وی وارد کرد و عبدالله بن مسعود، او را به قتل رسانید. وی هنگام مرگ، هفتاد سال داشت.

آیاتی درباره ابوجهل

• مفسران، در ذیل آیات فراوانی از ابوجهل نام برده‌اند که ما در این نوشتار تنها به طرح چند مورد اکتفا می‌کنیم:

1. ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾. فردی که طرح قتل رسول الله(ص) را در دارالندوه پیشنهاد کرد، ابوجهل بود.
2. ﴿أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهًا وَاحِدًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ وَانْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ﴾. در ذیل این آیات آمده است که جمعی از سران مکه که نام ابوجهل نیز در میان آنان دیده می‌شود نزد ابوطالب رفتند تا وی، محمد(ص) را از راهی که در پیش گرفته است بازدارد.
3. ﴿أَرَأَيْتَ الَّذِي يَنْهَى عَبْدًا إِذَا صَلَّى﴾. درباره این آیه گفته‌اند: ابوجهل تصمیم گرفت که اگر پیامبر(ص) را در نماز ببیند، گردن او را بزند.
4. ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا تَسْمَعُوا لِهَذَا الْقُرْآنِ وَالْغَوْا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَغْلِبُونَ﴾. درباره این آیه آمده است که ابوجهل می‌گفت: "هرگاه محمد(ص) قرآن می‌خواند، هیاهو کنید و فریاد بکشید تا معلوم نشود چه می‌گوید".

جستارهای وابسته

منابع

• قاضی خانی، حسین، ابوجهل، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱

پانویس