ابن قدامه سعدی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابن قدامه سعدی در تاریخ اسلامی | ابن قدامه سعدی در تراجم و رجال

مقدمه

• جاریه یا حارثه، فرزند قدامة بن مالک بن زهیر تمیمی سعدی و کنیه‌اش ابوایوب و به قولی ابو قدامه یا ابو یزید بصری بود. وی از اصحاب پاک طینت و شجاع پیامبر اسلام(ص) و از یاران وفادار امیرمؤمنان علی(ع) بود که در راه دین اسلام همواره ثابت قدم ماند.
• شیخ طوسی و دیگران، وی را از اصحاب رسول خدا(ص) و نیز از اصحاب امیرالمؤمنین علی(ع)، و عموی احنف بن قیس و به قولی پسر عمویش می‌دانند که در شهر بصره ساکن بود.

وفاداری جاریه به امامت علی(ع) و توجه حضرت به او

• جاریه در جنگ‌های جمل و صفین و نهروان در رکاب آن امام(ع) شمشیر زد و از کیان اسلام و حکومت عادلانه آن حضرت دفاع نمود. وی همان بزرگ مجاهدی است که "بسر بن ارطاة" را با همه خشونت‌ها و درنده خویی‌هایش از قلمرو دولت امیرالمؤمنین(ع) بیرون راند و همه مناطق تحت فرمان امام(ع) را از لوث وجود نیروهای این مرد جنایتکار پاک ساخت که برای ایجاد اغتشاش و ناامنی و تضعیف روحیه شیعیان علی(ع) از سوی معاویه در عراق و حجاز و یمن به غارت و چپاول می‌پرداختند.
• عبیدالله بن عباس (پسر عموی امیرالمؤمنین(ع)) که در آن زمان والی یمن بود، پس از آگاهی از حملات بسر بن ارطاة از صنعا محل حکومت خود گریخت و مسند امارت را به عمرو بن اراکه ثقفی واگذار کرد و رهسپار عراق شد؛ وقتی "بسر بن ارطاة" بر یمن سلطه یافت والی موقت آنجا عمرو بن اراکه را به قتل رسانید و دو فرزند خردسال عبیدالله بن عباس را نیز بی‌رحمانه کشت.
• اما جاریه با شجاعت کم نظیر و ایمان و عقیده‌ای محکم به مصاف چنین جرثومه خطرناکی رفت و همه عراق و حجاز و یمن را از شر او و نیروهای غارتگرش نجات داد و آرامش را به این مناطق برگرداند. او در یک نبرد مردانه دیگر فتنه "عبدالله بن عامر حضرمی" و موالیانش را در بصره فرو نشاند و او را به آتش کشید، لذا وی را محرق نامیده‌اند و پس از نابودی فتنه ابن حضرمی، ابن زیاد (استاندار منصوب از طرف امیرمؤمنان) را به قصر حکومتش برگرداند و وی از کسانی بود که قبل از جنگ جمل مردم بصره را به بیعت با امیرالمؤمنین علی(ع) تشویق کرد.
• و از دیگر مأموریت‌های فداکارانه او سرکوب مرتدهای نجران بود. حضرت علی(ع) پس از ارتداد اهل نجران، به جاریه مأموریت داد که در رأس سپاهی متشکل از موالیان آن حضرت برای سرکوب مرتدها روانه نجران شود.
• در شجاعت جاریه و وفاداری او به امام علی(ع) همین بس که وقتی مردم کوفه در مقابله با بسر بن ارطاة تمایلی نشان ندادند و حضرت از آنها مأیوس و ناراحت شد، جاریه چون آثار تأسف شدید امام(ع) را در سیمای آن حضرت دید، برخاست و گفت: "ای امیر مؤمنان، من شما را در مقابله با این غارتگران کفایت خواهم کرد" .
• امام(ع) هم در توجه به او فرمود: "به جان خودم ای جاریه، تو همواره از مناقب بلند و نیات پسندیده، طایفه و عشیرهای شایسته و با کفایت برخوردار بوده‌ای". و نیز از عنایت و توجه امام(ع) به او، این که امیرمؤمنان(ع) در پاسخ به کسانی که نگران غارتگری بسر بن ارطاة بودند، فرمود: "شما نگران بسر بن ارطاة نباشید، زیرا جاریه کسی است که با او را به هلاکت می‌رساند یا خود کشته می‌شود، شما باید به پیکار با شامیان بیندیشید".

جاریه در جنگ جمل

• او در جنگ جمل از جانب امیرمؤمنان علی(ع) به فرماندهی نیروهای تمیمی بصره منصوب شد و با ناکثین به نبرد پرداخت.
• در تاریخ طبری آمده است: وی کمی قبل از شروع جنگ جمل، به عایشه گفت: ای ام المؤمنین! به خدا سوگند، تو اگر به منظور خونخواهی عثمان به بصره آمده‌ای، باید بدانی که آن کار (قتل عثمان) آسان‌تر از خارج شدن تو از منزل و سوار شدن بر این شتر ملعون، و خود را هدف تیر قرار دادن است؛ زیرا خداوند به واسطه ازدواج با پیامبر(ص) به تو پوشش و حرمتی داده بود؛ اما تو با این کار آن را دریده و حرمت آن را شکستی، امروز هرکس نبرد با تو را جایز بداند، کشتن تو را نیز جایز میداند، اکنون اگر با میل و رغبت وارد بصره شده‌ای، صلاح در آن است که به منزل خویش باز گردی و اگر تو را ناخواسته و به اکراه به این کار را داشته‌اند، بهتر است مردم را در جریان گذاشته و از آنان کمک بگیری و بازگردی که به طور یقین تو را کمک خواهند کرد.
• البته نصایح جاریه در روحیه عایشه اثری نگذاشت و او بر خواست نفسانی خود پافشاری کرد و تا سر منزل جنگ و کشتار جمعی از مسلمانان پیش رفت.

دلاوری جاریه در صفین

• جاریه در جنگ صفین فرماندهی قبایل سعد و رباب بصره را بر عهده داشت و زمام امور نظامی و عملیاتی این دو طایفه بصری به او واگذار شده بود.

جاریه پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع)

• شهادت امیرالمؤمنین گرچه جاریه را داغدار نمود، اما در عشق و ولای خالصانه او تأثیری نگذاشت و شهادت آن حضرت نه تنها ایمان و عقیده او را تضعیف نکرد بلکه به مشاهده مفاسد و مظالم دولت مردان اموی در عصر سلطنت دراز مدت معاویه به موجب شد که وی در حمایت و دفاع جانانه از حریم امامت اهل بیت پیامبر(ص) مؤمن‌تر و مطمئن‌تر شود.
• در روایت است وقتی که جاریه از مأموریت سرکوبی بسر بن ارطاة بازگشت، به خدمت امام حسن(ع) رسید در این زمان امیرالمؤمنین(ع) تازه به شهادت رسیده بود. جاریه پس از اطلاع از ضایعه شهادت آن حضرت از شدت تأسف بر دستان خود زد و به عزاداری پرداخت و به امام حسن(ع) گفت: چرا نشسته‌اید؟ خداوند شما را رحمت کند هم اینک به سوی دشمن حرکت کنید که درنگ جایز نیست، و اگر تأخیر کنید، این دشمن است که به سوی شما سرازیر خواهد شد.
• امام حسن(ع) در پاسخ او فرمود: "اگر مردم همه مثل تو بودند، من به طور قطع به مصاف دشمن می‌رفتم".

حمایت جاریه از امام علی(ع) نزد معاویه

• جاریه پس از شهادت امیرمؤمنان علی(ع) با معاویه ملاقاتی داشت و بین او و جاریه مطالبی در فضیلت امیرمؤمنان علی(ع) رد و بدل شده است.
• جلال الدین سیوطی در تاریخ الخلفاء چنین می‌نویسد: جارية بن قدامه بر معاویه وارد شد، معاویه از روی طعن و اعتراض به او گفت: ای جاریه، آیا تو همان کسی نیستی که در رکاب على تلاش زیادی کردی و آتش فتنه او را شعله‌ور ساختی و در همه سرزمین‌های عربی به جولان پرداختی و خون اعراب را به ناحق ریختی؟
• جاری گفت: ای معاویه، با علی کاری نداشته باش، به خدا سوگند از روزی که او را دوست داشته‌ایم، لحظه‌ای کینه‌اش را به دل راه نداده‌ایم، و از روزی که یار و حامی و مدافع او شدیم، حتی یک لحظه هم به او خیانت نکرده‌ایم؛ بنابراین مواظب سخن گفتن خود باش و از او دست بردار.
• معاویه برای آن‌که عظمت او را بشکند و شخصیت او را پایین آورد به او گفت: وای بر تو ای جاریه، چه بسیار در نظر اهل و عشیره‌ات سبک و خوار هستی که تو را جاریه نام نهاده‌اند.
• جاریه گفت: اتفاقاً این موضوع در مورد تو صادق‌تر است؛ زیرا همان طوری که می‌دانی تو را معاویه (ماده سگ) نامیده‌اند. معاویه با شنیدن جواب، به او پرخاش کرد و گفت: ای بی‌مادر. جاریه گفت: من مادر دارم و مادرم مرا برای شمشیر زدن زایید، همان شمشیری که در ایام صفین درد جراحاتش را کشیدی هنوز هم آن شمشیر در دستان ما است. معاویه گفت: مرا تهدید می‌کنی؟ جاریه گفت: تو نه با توسل به زور و اجبار به سلطنت رسیدی و نه با تکیه به عقل و خرد موفق به فتح و گشایش ممالک ما شدی، بلکه در قبال سلطنت و حکومت برما، به موازینی ملتزم شدی که باید به آنها پای‌بند باشی و تا زمانی که به تعهدهای خود عمل کنی ما نیز به میثاق خود وفادار خواهیم ماند و اگر بخواهی عهد خود را بشکنی، بدان که در پشت‌سر خود یاران سلحشور و سپرهای محکم و شمشیرهای برنده بی‌شماری را برای چنین روزهایی نگه داشته‌ایم و اگر یک وجب دست خیانت به سوی ما ددرازکنی، ما با دستانی بلند، تو را ناآرام و به بدترین و مرگبارترین نوع خیانت گرفتار خواهیم ساخت.
• معاویه در برابر سخنان قاطع و کوبنده جاریه، چاره‌ای ندید جز آن‌که کوتاه بیاید و از تهدید و یا اهانت به جاریه خودداری کند و تنها به این جمله بسنده کرد: خداوند امثال تو را در میان مردم زیاد نکند. ولی جاریه او را سفارش به رعایت حقوق و گفتار پسندیده نمود.
• به نقل ابن حجر، وفات جاریه در زمان یزید بن معاویه به سال ۶۱-۶۳ بوده است.

جستارهای وابسته

منابع

• ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی

پانویس