مسئولیت: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۸ نوامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۲:۲۵

این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید.

مدخل‌های وابسته به این بحث:

‌:

‌:

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مسئولیت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

انسان در طول زندگی خویش همیشه با تعهد و مسئولیت رو‌به‌روست. این، یکی از امتیازهای انسان نسبت به دیگر موجودات است. اگرچه همه موجودات به سبب غریزه در برخی از مسئولیت‌ها ایفای نقش می‌کنند، برای مثال همه جانوران نسبت به بچه‌های خود به‌طور غریزی حس مسئولیت دارند، اما تنها انسان است که براساس اختیار و اراده و در عرصه‌های گوناگون زندگی خود مسئولیت‌هایی را می‌پذیرد و نسبت به آن مسئولیت‌شناس است. آدمی به حکم عقل به تعهد خویش پای‌بند است و به حکم عقل درمی‌یابد که زندگی اجتماعی آن‌گاه میسر است که انسان‌ها نسبت به یکدیگر حس مسئولیت‌شناسی و مسئولیت‌پذیری داشته باشند و از قانون‌شکنی و تجاوز به حقوق دیگران بپرهیزند. خداوند نیز براساس اختیار و آزادی که به انسان‌ها داده است، آنها را مورد بازخواست قرار می‌دهد و حتی از پیامبران نیز درباره مسئولیتشان بازخواست می‌کند^[۱]^[۲].
آدمی فارغ از حکم عقل، از راه وجدان نیز متعهد به مسئولیت‌شناسی است. وجدان، هدایتگری درونی است که همیشه با انسان سخن می‌گوید و از درون انسان را پند می‌دهد. وقتی آدمی مسئولیتی را می‌پذیرد، از طریق وجدان خویش نیز به مسئولیت‌شناسی متعهد می‌شود^[۳].

معیار مسئولیت

محور مسئولیت مسئله حق است. در واقع تن دادن آدمی به حق در برابر هر ذی‌حقی از هر مسلک و مذهبی که باشد و انجام مسئولیت‌هایی که نسبت به دیگران دارد، اصل اساسی در ادای تکلیف و تعهد است. حرکت انسان حول محور حق، امری بس مشکل است، چون هرجا منافع انسان‌ها با حق درگیر می‌شود، آن‌گاه اجرای حق، امری سخت خواهد بود. از این‌رو امام به فرزند خویش می‌فرماید: در برابر سختی‌ها شکیبا باش و جان خویش را با پایداری در راه حق کارآزموده کن. چه زیباست فرشته صبر، آن هم در راه حق!^[۴]^[۵].

گستره مسئولیت‌های انسانی

مسئولیت‌های انسانی گستره وسیعی را پیش روی انسان می‌گشاید؛ مسئولیت‌هایی که گاه بسیار برتر و فراتر از حوزه وجودی انسان برعهده او گذاشته می‌شود. آدمی در برابر پروردگار خویش مسئول است و البته تمام مسئولیت‌های او در سایه امر پروردگار معنا می‌یابد. آدمی در برابر راهنمایان (کتاب خدا، پیامبران الهی و امامان معصوم(ع)) مسئول است. اما در گام نخست باید خویشتن را در نظر آورد و سعادت و تیره‌بختی خود را در نظر گیرد و خود را موجودی متعهد و مسئول بشناسد. مسئله مسئولیت در برابر خود، همه فرازهای وجودی انسان را دربرمی‌گیرد و انسان باید مراقب باشد از نعمت‌هایی که خداوند در اختیارش نهاده است به بهترین‌وجه استفاده و بهره‌برداری کند. در غیر این صورت به خود زیان رسانده است. امام علی(ع) در نکوهش این امر می‌فرماید: و زیان‌دیده کسی است که به نفس خویش زیان رساند^[۶].

تکلیف عقلی

تکلیف شرعی

مسئولیت انسان در حوزه باورها

از جمله: مسئولیت‌های انسان درباره حق و حقیقت

مسئولیت‌های انسان درباره خدا

مسئولیت‌های انسان درباره خویشتن

مسئولیت درباره عقل: عقل راهبرد انسان در مسیر زندگی و دربردارنده قوای استعداد و تشخیص انسان است. آدمی به کمک عقل خویش به کشف ناشناخته‌ها می‌پردازد و پرده از مجهولات برمی‌دارد و می‌تواند زندگی دنیوی و اخروی را آباد و راحت سازد. از این‌رو به‌کارگیری عقل در جایگاه خود امری ویژه به‌شمار می‌آید و نتیجه آن مسئولیت‌شناسی و مسئولیت‌پذیری در حوزه عقل و خرد است. از این‌رو امام علی (ع) نقش عقل را جداکننده راه رستگاری از شقاوت می‌داند و می‌فرماید: بردباری پرده‌ای است پوشنده و عقل، شمشیری است برنده. پس عیب‌های اخلاقت را به بردباری بپوش و با هوای نفست به نیروی عقلت پیکار کن^[۷]^[۸].
مسئولیت در برابر بدن: نحوه استفاده آدمی از بدن و حفاظت درست از آن، موضوعی است که مورد سؤال قرار می‌گیرد. بدن محملی است که خداوند در اختیار انسان قرار داده تا چند صباحی حامل روح او باشد و نعمانی را نصیبش کند و از انسان خواسته است که نسبت به آن حساس و وظیفه‌شناس باشد. از این‌رو امام علی (ع) فرمود: چیزی را که نمی‌دانی مگوی، حتی بسیاری از چیزهایی را که می‌دانی، بر زبان میاور، زیرا خدا بر اعضای تو احکامی واجب کرده که در ان روز به آن‌ها بر تو حجت آورد^[۹]^[۱۰].
مسئولیت در برابر عمر: عمر آدمی گوهری گران‌بهاست که خداوند در اختیار او قرار داده تا با بهره‌گیری درست از آن راه سعادت را به روی خود هموار کند. از این‌رو آدمی در برابر آن و کیفیت بهره‌وری از آن مسئول است: شب و روز مؤمن به سه برنامه می‌گذرد: بخشی با راز و نیاز با خدا، بخش دیگر به تأمین معاش و سه دیگر به بهره‌برداریِ نیکو از لذت‌های حلال. عاقل نباید جز در پی این سه باشد: تأمین زندگی، گامی در راه رستخیز و لذت حلال^[۱۱]^[۱۲].
مسئولیت درباره خانواده و خویشاوندان: خانواده نزدیک‌ترین افراد نسبت به آدمی است و انسان‌ها نسبت به خانواده خود بیشترین وظیفه و مسئولیت را دارند. از این‌رو در فرهنگ دینی نسبت به رسیدگی به امور خانواده و رفع مشکلات آن‌ها و رفت‌وآمد تأکید بسیار شده است. امام علی (ع) می‌فرماید: بدانید که هیچ‌یک از شما نباید از خویشاوندی که گرفتار فقر و بینوایی است روی یاری برتابد. باید که یارش‌اش دهد به مالی که اگر انفاقش نکند، بر دارایی‌اش نیفزاید و اگر انفاقش کند، سبب نقصان در مال او نشود. هر کس که دست یاری از عشیره خود فروبندد، یک دست از یاری آنان کاسته شده، ولی او از یاری دست‌های بسیاری خود را محروم داشته. هرکس که با اطرافیان خود به مدارا رفتار کند، همواره دوستی و مودت آنان را نصیب خود ساخته است^[۱۳]^[۱۴].
در این بین، مسئولیت انسان‌ها نسبت به پدر و مادر خویش امری مهم و ضروری است. قرآن کریم در مورد آنان از گفتن کوچک‌ترین حرف و حرکتی که بوی سردی دهد، منع کرده است^[۱۵].
در فرهنگ دینی، گستره مسئولیت انسان‌ها نه‌تنها شامل انسان‌ها و جامعه انسانی، بلکه شامل محیط‌زیست و حیوانات نیز می‌شود. این‌ها همه نشان از اهمیت موضوع دارند. از این‌رو امام (ع) فرمود: از خدا بترسید، در حق بندگانش و بلادش، زیرا شما مسئولید حتی در برابر زمین‌ها و ستوران^[۱۶]^[۱۷].
این موارد حاکی از مسئولیت انسان در برابر طبیعت مانند هوا، آب‌ها، جنگل‌ها، مراتع، حیوانات و گیاهان است و اعمال انسان در محیط‌زیست بر آن‌ها اثر خواهد گذاشت^[۱۸].

مسئولیت‌های انسان درباره دیگران

مسئولیت‌پذیری

جستارهای وابسته

منابع

دانشنامه نهج البلاغه ج۲

پانویس

↑ ﴿ فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ﴾؛ سوره اعراف، آیه ۶.
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۰.
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۰.
↑ نهج البلاغه، نامه ۳۱: «وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِي الْحَقِّ»
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۰.
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۱.
↑ نهج البلاغه، حکمت ۴۱۶: «"الْحِلْمُ غِطَاءٌ سَاتِرٌ، وَ الْعَقْلُ حُسَامٌ قَاطِعٌ؛ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِكَ بِحِلْمِكَ، وَ قَاتِلْ هَوَاكَ بِعَقْلِكَ"»
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 691.
↑ نهج البلاغه، حکمت ۳۷۴: «"لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ، بَلْ لَا تَقُلْ كُلَّ مَا تَعْلَمُ؛ فَإِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلِّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُّ بِهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ"»
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 691.
↑ «لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ يَرُمُّ [فِيهَا مَعَايِشَهُ‏] مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ يُخَلِّي [فِيهَا] بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ وَ لَيْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ فِي مَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّم»؛ ‏نهج البلاغه، حکمت ۳۸۲
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 691.
↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۱: «"أَلَا لَا يَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ يَرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا بِالَّذِي لَا يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ، وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ، وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ"»
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 692.
↑ ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا ﴾؛ سوره اسراء، آیه ۲۳
↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۶۶: «"اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ. [وَ] أَطِيعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ، وَ إِذَا رَأَيْتُمُ الْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ، وَ إِذَا رَأَيْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ"»
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 692.
↑ دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 692.

[1] ﴿ فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِینَ أُرْسِلَ إِلَیْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِینَ﴾؛ سوره اعراف، آیه ۶.

[2] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۰.

[3] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۰.

[4] نهج البلاغه، نامه ۳۱: «وَ عَوِّدْ نَفْسَكَ التَّصَبُّرَ عَلَى الْمَكْرُوهِ وَ نِعْمَ الْخُلُقُ التَّصَبُرُ فِي الْحَقِّ»

[5] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۰.

[6] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص ۶۹۱.

[7] نهج البلاغه، حکمت ۴۱۶: «"الْحِلْمُ غِطَاءٌ سَاتِرٌ، وَ الْعَقْلُ حُسَامٌ قَاطِعٌ؛ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِكَ بِحِلْمِكَ، وَ قَاتِلْ هَوَاكَ بِعَقْلِكَ"»

[8] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 691.

[9] نهج البلاغه، حکمت ۳۷۴: «"لَا تَقُلْ مَا لَا تَعْلَمُ، بَلْ لَا تَقُلْ كُلَّ مَا تَعْلَمُ؛ فَإِنَّ اللَّهَ فَرَضَ عَلَى جَوَارِحِكَ كُلِّهَا فَرَائِضَ يَحْتَجُّ بِهَا عَلَيْكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ"»

[10] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 691.

[11] «لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ يَرُمُّ [فِيهَا مَعَايِشَهُ‏] مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ يُخَلِّي [فِيهَا] بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ وَ لَيْسَ لِلْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ شَاخِصاً إِلَّا فِي ثَلَاثٍ مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ أَوْ خُطْوَةٍ فِي مَعَادٍ أَوْ لَذَّةٍ فِي غَيْرِ مُحَرَّم»؛ ‏نهج البلاغه، حکمت ۳۸۲

[12] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 691.

[13] نهج البلاغه، خطبه ۲۱: «"أَلَا لَا يَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ يَرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا بِالَّذِي لَا يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ، وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ، وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ"»

[14] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 692.

[15] ﴿وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَا أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا ﴾؛ سوره اسراء، آیه ۲۳

[16] نهج البلاغه، خطبه ۱۶۶: «"اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ. [وَ] أَطِيعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ، وَ إِذَا رَأَيْتُمُ الْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ، وَ إِذَا رَأَيْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ"»

[17] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 692.

[18] دانشنامه نهج البلاغه، ج۲، ص 692.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

@@ خط ۵۴: / خط ۵۴: @@
 ==پانویس==
-{{یادآوری پانویس}}
+{{پانویس}}
-{{پانویس2}}
 [[رده:مدخل]]

v t e ریاست
ریاست فاضله	خلافت الهی • خلافت شخصی • خلافت جمعی • خلافت نوعی • خلافت ظاهر • خلافت مستور • خلیفة الله
ریاست غیرفاضله	ریاست تمویه • ریاست جاهلی (ریاست بدالت • ریاست بالتواضع • ریاست بالطبع) • ریاست تغلب • ریاست جماعی • ریاست خست • ریاست ضروری • ریاست کرامت • ریاست ضلالت
گونه‌های ریاست	ریاست روحانی • ریاست جسمانی • ریاست طبیعی • ریاست عرضی • ریاست عامی • ریاست خاصی • ریاست متوسط • ریاست ملک • ریاست ملک • ریاست متغلب (ملکه متغلب) • ریاست طبیعی • ریاست اخیار • ریاست قلیلی • ریاست عامه • ریاست کرامت
ریاست عظمی	ریاست حکمت (رئیس اول‌ (نبی (نبوت) - امام - حجت بیرونی - فیلسوف) • ریاست افاضل (روسای اخیار) • ریاست سنت (رییس ثانی - ملکه سنت) • ریاست اصحاب سنت • رئیس اعظم • ریاست صناعات • رئیس (رئیس رؤسا) • ملکه حق • مسئول

v t e حاکمیت
حاکمیت تکوینی	حاکمیت تکوینی
حاکمیت تشریعی	حاکمیت تشریعی
حاکمیت الهی	حاکمیت الهی (حاکمیت خدا - حاکمیت پیامبران - حاکمیت ائمه - حاکمیت فقیه)
حاکمیت مردم	حاکمیت مردم
حاکمیت مشروع	حاکمیت مشروع
حاکمیت نامشروع	استبداد (استبداد حقیقی - استبداد فکری - استبداد فردی - استبداد اقلیت - استبداد اکثریت - استبداد دینی - استبداد بین‌المللی - اختناق - مستبد) • استعمار (استعمار فرهنگی - استعمار اقتصادی - استعمار سیاسی - استعمار قدیم - استعمار نو - استعمار فرانو)
حاکمیت دین (دین‌سالاری)	حاکمیت دینی
حاکمیت طاغوت	حاکمیت طاغوت
حاکمیت مطلق	حاکمیت مطلق
حاکمیت نسبی	حاکمیت فردی • حاکمیت ملی
حاکمیت دوگانه	حاکمیت دوگانه
استقلال	استقلال فکری • استقلال فرهنگی • استقلال قضایی • استقلال اقتصادی • استقلال سیاسی
مشروعیت	الزام سیاسی (تعهد) • مقبولیت • نصب (نصب خاص - نصب عام)

v t e حکمت
حکمت نظری	حکمت الهی • حکمت ریاضی • حکمت طبیعی • خدا • جهان • انسان (انسان‌محوری - فطرت - قوای نفس - کرامت انسانی کرامت ذاتی • کرامت ارزشی • کرامت تشریعی) - متمدن بالطبع - مستخدم بالطبع - مدنی و بالفطره - مدنی بالاضطرار - مدنی بالطبع) • قوای نفس (قوای نفس انسانی (قوه عالمه( عقل هیولانی • عقل بالملکه • عقل بالفعل • عقل مستفاد) - عقل نظری - عقلانیت (عقلانیت دینی • عقلانیت سکولار • عقلانیت نظری • عقلانیت عملی • عقلانیت ابزاری) - عاقل - قوه عامله - قوه ناطقه عملی فکری - قوه ناطقه عملی مهنی - عقل عملی) • عقل (عقل فعال • لوگوس) • قوای نفس حیوانی (قوه محرکه قوه باعثه (قوه شهویه • قوه غضبیه • قوه فاعل) • قوه مدرکه (حواس باطن - حس مشترک - قوه وهمی - قوه متخیله - قوه حافظه - قوه متصرفه) حواس ظاهر
حکمت عملی	حکمت خلقی (اخلاق (عادت)) • حکمت منزلی • حکمت مدنی (علم سیاست (سیاست نبوی - سیاست مالکی - سیاست عامی - سیاست خاصی - سیاست ذاتی) - علم نوامیس - اندیشه سیاسی (اندیشه سیاسی قدیم - اندیشه سیاسی جدید - اندیشه سیاسی اسلام - فقه سیاسی - کلام سیاسی (الهیات سیاسی) - نظریه سیاسی (الگوی سیاسی) - • سیاست‌نامه • فلسفه سیاسی) - علم مدنی) • فلسفه مدنی (صناعت خلقی - فلسفه سیاسی) • اراده (اراده الهی (اراده تکوینی • اراده تشریعی) - اراده انسانی - اراده عقلی - اراده خیالی - اراده حسی - اراده فردی - اراده اجتماعی (اراده اکثریت • اراده عمومی • اراده همگانی) - اختیار - اذن (اذن الهی (اذن تکوینی • اذن تشریعی) - اذن بشری) • عمل ارادی (عمل سیاسی (پنهان‌نگاری • تقیه) • معرفت سیاسی ( سفسطه - گمان سیاسی)
قانون	قوانین طبیعی (قوانین تکوینی - قوانین فطری - قوانین عقلی) • قوانین موضوعه (قوانین عرفی (قوانین اساسی • قوانین عادی) - قوانین الهی (قوانین اسلامی (قوانین ثابت • قوانین متغیر) - قوانین اجتماعی (مقررات اجتماعی) - قانون مدنی) • اعتباریات (اعتباریات پیش از اجتماع - اعتباریات بعد از اجتماع) • تکلیف (حکم (حکم عقلی • حکم شرعی • حکم عرفی • احکام اولیه • احکام ثانویه • احکام امضایی • احکام تأسیسی • احکام حکومتی)) • سنت (سنن خاص - سنن عام - سنن فاضله - سنن غیر فاضله - سنن ارادی - سنت‌گرایی (سلفی • ارتجاع) • قانون‌گذاری • ناموس (ناموس اصغر - ناموس اوسط - ناموس اکبر)
حق	حق تکوینی • حق تشریعی • حق فطری (حق حیات (حیات (حیات ارادی • حیات طبیعی • حیات معقول • زندگی خردمندانه)) - حق اختیار • حق مالکیت (مالکیت • مالکیت اعتباری • مالکیت حقیقی • مالکیت خصوصی • مالکیت دولتی • مالکیت عمومی • ملکیت امت) - حق آزادی - حق تدین) • حق وضعی (حق نظارت) • حقوق اخلاقی • حقوق قانونی • حقوق بالقوه • حقوق بالفعل • حقوق انسانی • حقوق دینی • حقوق اسلامی • حق‌الله • حق‌الناس • حقوق مدنی • حقوق سیاسی • حقوق اجتماعی • حقوق بشر (حقوق بشر اسلامی - حقوق بشر غربی)