آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{ویرایش غیرنهایی}} {{امامت}} ==مقدمه== ==آستان قدس رضوی== نهاد اداری - خدما...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
{{امامت}} | {{امامت}} | ||
==آستان [[قدس]] [[رضوی]]== | ==آستان [[قدس]] [[رضوی]]== | ||
نهاد [[اداری]] - خدماتی بزرگ غیردولتی و مجموعه تشکیلات ادارهکننده [[حرم مطهر]] [[امام رضا]]{{ع}} و [[املاک]] و [[موقوفات]] آن و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن. این نهاد که در قالب ده‌ها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت، حرم مطهر و موقوفات رضوی را [[مدیریت]] می‌کند و فعالیت‌های [[دینی]]، [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] تعریف شده خود را پیش می‌برد. این اصطلاح از اوایل دوره [[صفویه]] پدید آمده و برای این اماکن متبرکه به کار رفته است، اما رواج بیشتر این نام در دوره‌های متأخر بوده است. پیش از آن، واژه‌های “روضه مقدسه رضویه”، “آستان [[روضه]] منوره” و “آستان مقدس” برای این اماکن و تشکیلات به کار می‌رفت. آستان قدس تشکیلات کهنی دارد که ساختار، [[مناصب]]، [[مراسم]] و آیین‌های آن، ارزش‌های [[تاریخی]] و فرهنگی فراوانی دارد.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref> | نهاد [[اداری]] - خدماتی بزرگ غیردولتی و مجموعه تشکیلات ادارهکننده [[حرم مطهر]] [[امام رضا]]{{ع}} و [[املاک]] و [[موقوفات]] آن و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن. این نهاد که در قالب ده‌ها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت، حرم مطهر و موقوفات رضوی را [[مدیریت]] می‌کند و فعالیت‌های [[دینی]]، [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] تعریف شده خود را پیش می‌برد. این اصطلاح از اوایل دوره [[صفویه]] پدید آمده و برای این اماکن متبرکه به کار رفته است، اما رواج بیشتر این نام در دوره‌های متأخر بوده است. پیش از آن، واژه‌های “روضه مقدسه رضویه”، “آستان [[روضه]] منوره” و “آستان مقدس” برای این اماکن و تشکیلات به کار می‌رفت. آستان قدس تشکیلات کهنی دارد که ساختار، [[مناصب]]، [[مراسم]] و آیین‌های آن، ارزش‌های [[تاریخی]] و فرهنگی فراوانی دارد.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref> | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۰: | ||
در دوره پهلوی تلاش‌های بسیاری برای تغییر [[نظام اداری]] آستانه صورت گرفت. شاه متولی کل نامیده می‌شد. تولیت یا [[منصب]] متولی‌باشی به [[نیابت]] تولیت تغییر پیدا کرد و متولیان از رجال سیاسی بودند<ref>«معرفی نایب‌التولیه‌های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه” دفتر اسناد، ج۱-۲، ص۱۲.</ref>. [[محمد ولی اسدی]]، [[فتح‌الله پاک‌روان]]، [[فخرالدین شادمان]]، [[باقر پیرنیا]] و [[عبدالعظیم ولیان]] در این شمار قرار می‌گیرند. در سال ۱۳۰۵ش و ابتدای دوره پهلوی اول، اماکن متبرکه هزار نفر [[خادم]]، پانصد نفر دربان و دویست نفر فراش داشت که پس از آن به نصف تقلیل یافت. در این [[زمان]]، هر کشیک هشتاد نفر خادم، [[چهل]] نفر فراش و پنجاه تن دربان داشته است. پس از ۱۳۱۴ش و بعد از وقایع [[مسجد جامع]] گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن کنار نهاده شد. روش موروثی [[خدمت]] در آستان [[قدس]] محدود گشت و به ویژه انحصار [[مناصب]] از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد. [[قدرت]] کشیک‌ها به عنوان تنها عامل ساماندهی امور اماکن متبرکه کاهش یافت و اداره تشریفات عهده‌دار [[حفظ]] انتظامات و [[مراقبت]] امور مربوط و انجام [[وظایف]] محوله در داخل [[حرم مطهر]] و عمارات [[مبارکه]] شد که شامل دوایری مانند حوزه [[ریاست]]، شعب امور، دایره حاجبی، دایره [[نگهبانی]]، شعبه سرایداری، شعبه حفاظ، مؤذنان و عمله [[شکوه]] (نقاره‌چیان) بود. پس از پهلوی اول، پنج کشیک با چهل خادم، پانزده فراش و ۲۵ دربان [[احیا]] شد، اما [[سرپرست]] کشیک به جای سرکشیک، [[مسئولیت]] هر کشیک را بر عهده داشت<ref>«نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۴- ۱۰۹؛ “متولیان آستان قدس رضوی از دوره: صفویه تا افشاریه”، دفتر اسناد، ج۲-۳، ص۷۴.</ref>. در دوره پهلوی دوم، اقداماتی در جهت نوسازی بیشتر ساختار [[اداری]] انجام شد. به ویژه در اواخر این دوره، طرح طبقه‌بندی [[مشاغل]] آستان قدس، رایانه‌ای کردن امور و تدوین آیین‌نامه‌های مختلف اداری و [[مالی]] و [[تغییر]] [[نظام]] بودجه‌نویسی تا حدی انجام گرفت<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۱۸، ۲۱۹؛ شمس الشموس، ص۲۱۸.</ref>.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref> | در دوره پهلوی تلاش‌های بسیاری برای تغییر [[نظام اداری]] آستانه صورت گرفت. شاه متولی کل نامیده می‌شد. تولیت یا [[منصب]] متولی‌باشی به [[نیابت]] تولیت تغییر پیدا کرد و متولیان از رجال سیاسی بودند<ref>«معرفی نایب‌التولیه‌های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه” دفتر اسناد، ج۱-۲، ص۱۲.</ref>. [[محمد ولی اسدی]]، [[فتح‌الله پاک‌روان]]، [[فخرالدین شادمان]]، [[باقر پیرنیا]] و [[عبدالعظیم ولیان]] در این شمار قرار می‌گیرند. در سال ۱۳۰۵ش و ابتدای دوره پهلوی اول، اماکن متبرکه هزار نفر [[خادم]]، پانصد نفر دربان و دویست نفر فراش داشت که پس از آن به نصف تقلیل یافت. در این [[زمان]]، هر کشیک هشتاد نفر خادم، [[چهل]] نفر فراش و پنجاه تن دربان داشته است. پس از ۱۳۱۴ش و بعد از وقایع [[مسجد جامع]] گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن کنار نهاده شد. روش موروثی [[خدمت]] در آستان [[قدس]] محدود گشت و به ویژه انحصار [[مناصب]] از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد. [[قدرت]] کشیک‌ها به عنوان تنها عامل ساماندهی امور اماکن متبرکه کاهش یافت و اداره تشریفات عهده‌دار [[حفظ]] انتظامات و [[مراقبت]] امور مربوط و انجام [[وظایف]] محوله در داخل [[حرم مطهر]] و عمارات [[مبارکه]] شد که شامل دوایری مانند حوزه [[ریاست]]، شعب امور، دایره حاجبی، دایره [[نگهبانی]]، شعبه سرایداری، شعبه حفاظ، مؤذنان و عمله [[شکوه]] (نقاره‌چیان) بود. پس از پهلوی اول، پنج کشیک با چهل خادم، پانزده فراش و ۲۵ دربان [[احیا]] شد، اما [[سرپرست]] کشیک به جای سرکشیک، [[مسئولیت]] هر کشیک را بر عهده داشت<ref>«نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۴- ۱۰۹؛ “متولیان آستان قدس رضوی از دوره: صفویه تا افشاریه”، دفتر اسناد، ج۲-۳، ص۷۴.</ref>. در دوره پهلوی دوم، اقداماتی در جهت نوسازی بیشتر ساختار [[اداری]] انجام شد. به ویژه در اواخر این دوره، طرح طبقه‌بندی [[مشاغل]] آستان قدس، رایانه‌ای کردن امور و تدوین آیین‌نامه‌های مختلف اداری و [[مالی]] و [[تغییر]] [[نظام]] بودجه‌نویسی تا حدی انجام گرفت<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۱۸، ۲۱۹؛ شمس الشموس، ص۲۱۸.</ref>.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref> | ||
==تشکیلات اداری - دوره [[جمهوری اسلامی]]== | |||
بعد از [[پیروزی]] [[انقلاب اسلامی]] برای [[اداره امور]] آستان قدس متولی [[انتخاب]] شد. [[رهبر]] انقلاب اسلامی، [[امام خمینی]]، تولیت را به عنوان منصبی جداگانه به رسمیت [[شناخت]] و انتخاب و اعزام نایب‌التولیه توسط شخص اول مملکت [[منسوخ]] و اداره امور آستان قدس مستقل گشت و دیگر با [[مقام]] استانداری [[خراسان]]، در یک نفر متمرکز نشد. [[قائم مقام]] تولیت نقش مهمی در ساختار آستان [[قدس]] پیدا کرد. وی به عنوان [[نماینده]] [[منصوب]] تولیت، [[مدیریت]] [[امور اداری]] را زیر نظر متولی انجام می‌دهد. پس از [[انقلاب اسلامی]]، به دلیل گسترش اماکن متبرکه و وضع [[قوانین]] جدید، از جمله باز بودن شبانه‌روزی [[حرم مطهر]]، تعداد کشیک‌ها به هشت نوبت افزایش یافت و پیرو آن، بر شمار کارکنان هر کشیک اضافه شد. از مشخصات این دوره [[ضعیف]] شدن نقش کشیک‌ها به عنوان عامل اداره اماکن متبرکه بود، به طوری که با گسترش ادارات، امروز به عنوان قسمتی از تشکیلات کلی محسوب گردیده، نقش سرکشیک به عنوان [[رئیس]] اماکن متبرکه تا حد یک مدیر رده پایین کاسته و به جای [[مقام]] خادم‌باشی معاون سرکشیک منصوب شده است. سرکشیک و ناظم به مدت سه سال توسط معاون اماکن متبرکه و به موجب [[حکم]] تولیت [[انتخاب]] می‌شوند. انتخاب ناظم هر کشیک، به پیشنهاد سرکشیک و حکم [[قائم مقام]] به مدت دو سال صورت می‌پذیرد. با توسعه امور [[حرم]]، معاونت اماکن متبرکه که [[اداره امور]] حرم را در [[اختیار]] دارد، شامل این بخش‌هاست: دبیرخانه، اداره مهمان‌سرا، مدیریت امور انتظامات و تشریفات، مدیریت امور خدمه، مدیریت امور [[رفاه]] [[زائران]]<ref>«نهاد وقف و مسأله تجدد”، ایران و اقتباس‌های فرهنگی شرق از مغرب زمین، ص۱۵۴؛ “نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ش۹۰، ص۱۱۰.</ref>. | |||
اکنون تولیت آستان قدس از [[مشورت]] هیأت امنا و شورای عالی [[فرهنگی]] برای [[تعیین]] سیاست‌های کلان و مدیریت عالی امور بهره می‌برد. سازمان مرکزی آستان قدس به عنوان نهاد [[اداری]] اصلی، زیر نظر قائم مقام تولیت آستان قدس با معاونت‌ها، مشاورها و مدیریت‌های مختلف فعالیت دارد. معاونت توسعه مدیریت و [[پشتیبانی]]، معاونت [[تبلیغات]] و [[ارتباطات]] [[اسلامی]]، معاونت امور [[حقوقی]] و [[موقوفات]]، معاونت [[املاک]] و [[اراضی]]، معاونت اماکن متبرکه و امور زائران و معاونت فنی و [[عمران]] موقوفات، شش معاونت اصلی سازمان مرکزی است. | |||
حوزه مدیریت سازمان مرکزی آستان قدس نیز زیر نظر قائم مقام تولیت اداره می‌شود که خود از اعضای هیأت امنا، شورای عالی [[فرهنگی]] و سازمان [[اقتصادی]] [[رضوی]] است. شورای توسعه [[مدیریت]] و [[سرمایه]] [[انسانی]]، شورای فناوری اطلاعات و [[ارتباطات]]، [[مشاوران]] و کمیسیون مشارکت‌ها و [[عمران]] [[موقوفات]] نیز زیر نظر [[قائم مقام]] است. همچنین این سازمان پنج حوزه مدیریت [[حسابرسی]] داخلی و ممیزی، مدیریت [[نظارت]] و بازرسی و رسیدگی به [[شکایات]]، مدیریت دفتر مرکزی [[تهران]]، مدیریت حراست و مدیریت [[اراضی]] [[حریم]] [[حرم]] [[حضرت رضا]]{{ع}} را در [[اختیار]] دارد. اداره کل [[روابط]] عمومی، نذورات کل، دبیرخانه کل، خزانه‌داری کل و هسته مرکزی [[گزینش]]، از دیگر بخش‌های اداره مرکزی آستان [[قدس]] است.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۶.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
نسخهٔ ۳ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۰۸:۳۰
آستان قدس رضوی
نهاد اداری - خدماتی بزرگ غیردولتی و مجموعه تشکیلات ادارهکننده حرم مطهر امام رضا(ع) و املاک و موقوفات آن و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن. این نهاد که در قالب ده‌ها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت، حرم مطهر و موقوفات رضوی را مدیریت می‌کند و فعالیت‌های دینی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تعریف شده خود را پیش می‌برد. این اصطلاح از اوایل دوره صفویه پدید آمده و برای این اماکن متبرکه به کار رفته است، اما رواج بیشتر این نام در دوره‌های متأخر بوده است. پیش از آن، واژه‌های “روضه مقدسه رضویه”، “آستان روضه منوره” و “آستان مقدس” برای این اماکن و تشکیلات به کار می‌رفت. آستان قدس تشکیلات کهنی دارد که ساختار، مناصب، مراسم و آیین‌های آن، ارزش‌های تاریخی و فرهنگی فراوانی دارد.[۱]
تشکیلات اداری - پیشینه
امام رضا(ع) در سناباد توس به شهادت رسید و همان‌جا در کنار هارون‌الرشید، خلیفه عباسی، دفن شد. حدود یک قرن بعد از شهادت ایشان، نام شهری به نام نوغان در متون ظاهر می‌شود که سناباد در کنار آن واقع بوده و به تدریج با گسترش شهر، جزئی از آن می‌شود. از این زمان به بعد است که به یاری برخی اشارات بسیار محدود کتاب‌های جغرافیایی و مذهبی، اطلاعی درباره وضعیت اداره بقعه مطهر رضوی در دست است. اطلاعاتی که نشان می‌دهد بقعه مطهر امام، متصدی و برنامه مشخصی در گشودن و بستن روزانه مزار داشته و زیارت مرقد، حتی بیشتر از قبر هارون الرشید، مورد توجه مردم بوده و عده‌ای در آن معتکف می‌شده‌اند[۲]. همچنین این اشارات می‌گوید شهر نوپای نوغان، مسجد و مدرسه و بازار داشته و در حال تبدیل به یک مرکز مذهبی رو به رونق و گسترش بوده است[۳].
با این اوصاف، اداره حرم مطهر که دوره‌های آغازین شکل‌گیری خود را می‌گذرانید، ناگزیر باید صاحب مسئول و متصدی می‌شد. این مهم به دست سادات حسینی و موسوی و نقبای آنان افتاد. نسخه‌های قرآن کریم اهدا شده به حرم مطهر که قدیمی‌ترین نمونه‌های بازمانده آن به ۳۲۷ق می‌رسد، نشان می‌دهد که در این زمان، بقعه مطهر رضوی هویت مستقلی پیدا کرده و اهمیت خاصی داشته است. سنگاب خوارزم‌شاهی و کاشی‌های زرین‌فام کار شده در هسته مرکزی حرم مطهر از ۵۸۰ق به بعد، رونق بیشتر این مجموعه را در سده ششم و هفتم می‌نمایاند. در فاصله زمانی میان حمله مغول و استقرار ایلخانان تا پایان دوره تیموریان، تشیع قوت گرفت و سادات رضوی نیز در کنار سادات موسوی در اداره حرم مطهر وارد شدند. در ابتدا اداره این مجموعه ساده بود و کلیدداری آن در اختیار نقبای سادات قرار داشت. این نقبا سرپرستی شیعیان منطقه توس را در اختیار گرفته و از لحاظ خانوادگی، معروف‌ترین و فاضل‌ترین سادات بودند و اموری چون تربیت فرزندان سادات، رفع احتیاجات مالی، قضاوت میان سادات و تحقیق در انساب آنها را بر عهده داشتند. پیش از توسعه تشکیلات حرم، سرپرستی حرم بیشتر جنبه معنوی داشت و بزرگان سادات هر دوره، به دلیل برخورداری از موقعیت اجتماعی و مذهبی، آن را در اختیار داشتند[۴]. ساخت مسجد گوهرشاد و چند مدرسه علمیه در کنار حرم ایجاد صحن برای حرم و گسترش فضاهای اطراف حرم مانند دارالسیاده و دارالحفاظ و مسافرت‌های متعدد و اهدای اشیایی به حرم، نظیر قندیل طلا و پنجره فولادی توسط شاهرخ و سایر رجال سیاسی، نویدبخش فصلی نو در توجه به حرم رضوی و به تبع آن، گسترش تشکیلات اداری این مجموعه بود. خنجی، مورخ ازبکان، هنگامی که شیبک‌خان ازبک مشهد را در سال ۹۱۱ق گشود، گروه حفاظ منظم، نقاره‌چیان و خادمان حرم مطهر را که از سادات و نقیبان بودند ذکر کرده و حتی به نفایس خزانه حرم نیز اشاره کرده است. این تشکیلات برای خود هویت مستقلی داشتند و با علم سبز و شمشیر حضور خان ازبک را در حرم گرامی داشتند[۵].
به این ترتیب، تشکیلات مختصر اما رو به گسترش حرم مطهر وارد دوره صفوی می‌شود. صفویان با توجه به رسمی کردن مذهب تشیع در کشور، به حرم مطهر رضوی توجه ویژه نشان دادند و طی یک سده، تشکیلات بزرگی را برای اداره آن راه‌اندازی کردند. در واقع پیشینه تشکیلات اداری آستان قدس به طور مشخص از دوره صفویه قابل بررسی است. دوره شاه تهماسب اول صفوی، دوره تثبیت قدرت دیوانی و تشکیلات اداری ایران بود و برای آستان قدس نیز همین روند اتفاق افتاد. با توجه به وجود گزارش‌های متعدد متون و منابع تاریخی درباره آستان قدس و نیز اسناد تاریخی موجود در کتابخانه مرکزی، وضعیت اداری آن از این دوره به بعد مشخص و روند آن قابل پیگیری است. رسمیت تشیع باعث توجه بیشتر شیعیان به زیارت مرقد امام رضا(ع) گردید و نیازهای اداری و مالی برای اداره املاک و موقوفات و تأمین امکانات رفاهی برای زائران، به تدریج تشکیلات اداری آستان قدس را شکل داد. این تشکیلات هم اداره خود حرم را بر عهده داشت و هم به اداره اموال و املاک و امور متعلق به حرم می‌پرداخت. با توجه به جایگاه و اختیارات تولیت در مجموعه، انتصاب و عملکرد این مقام از مهم‌ترین مسائل آستان قدس بوده است. تولیت کسی بود که شاه وی را به اداره املاک موقوفه و خود مجموعه حرم منصوب می‌کرد و می‌توانست در کارها دخل و تصرف کند. شاه اسماعیل، اولین سلطان صفوی، یکی از منشیان برجسته خود به نام خواجه عتیق علی منشی را احتمالاً به تولیت حرم رضوی منصوب کرد. در دوره شاه تهماسب اول صفوی، بزرگانی چون امیربیک مهردار و خواجه عنایت‌الله خوزانی به این منصب رسیدند. آنها علاوه بر تولیت آستانه، اداره اوقاف و وزارت خراسان را نیز در اختیار داشتند. در این دوره، تغییری در این منصب روی داد و آن تقسیم تولیت به دو قسمت بود. بدین ترتیب، گاه آستان قدس همزمان دو تولیت داشت: “تولیت واجبی” که اداره زمین‌های موقوفات امام رضا(ع) را عهده داشت و “تولیت سنتی” که مدیریت آن دسته از املاک و زمین‌های سلطنتی را بر عهده داشت که در آمد آن به حرم اختصاص می‌یافت. در دوره شاه عباس، با توجه با ارتقای جایگاه آستان قدس، تولیت نیز اهمیت بیشتری پیدا کرد و از این زمان تا آخر دوره صفوی، این مقام بیشتر در دست سادات رضوی و مرعشی بود. بعد از متولی، ناظر کل و از اواخر دوره صفویه، نایب‌التولیه مسئولیت اداره تشکیلات را بر عهده داشتند. ناظر کل افرادی را به عنوان نماینده خود در تمام تشکیلات داشت که گزارش‌ها را به اطلاع وی می‌رساندند. ناظر حتی می‌توانست به متولی مواردی را تذکر دهد. مجموع متولی و نایب‌التولیه و ناظر کل، حق دخالت مستقیم در امور داخلی حرم و امور مربوط به املاک، باغ‌ها و غیره را داشتند و تمام کارها باید با اطلاع آنها انجام می‌گرفت[۶]. متولی آستان قدس در دوره صفویه با آیین خاصی از سوی پادشاه خلعت دریافت می‌کرد و در دربار جایگاه ویژه‌ای داشت[۷].
ایجاد نظام منظم برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امکانات رفاهی زائران، مرمت و توسعه بناها و... از این زمان به بعد ضروری بود و در قالب کشیک‌ها سامان یافت. علاوه بر این، آستان قدس امور دیگری نیز داشت که بسیار گسترده و متنوع بود و دست‌اندرکاران مختلفی اجرای آنها را بر عهده داشتند. عوامل کتابخانه مبارکه، دارالشفای حضرت، کارخانجات زواری و خدامی (مهمان‌سرا)، شماع‌خانه و مشعل‌خانه، نقاره‌خانه، مباشران خزانه و تحویل خانه، مباشران تعمیرات، ناظمان املاک، علمداران، منجمان، باغبانان، بیلداران و...، کارهای دوایر مختلف آستان قدس را انجام می‌دادند[۸].
کشیک به مجموع عواملی اطلاق می‌شود که در مدت معین، داخل رواق‌ها و صحن‌های حرم مشغول خدمت‌اند و امور تنظیف، تعطیر و تطهیر اماکن را عهده دارند. مشخصاً روشن نیست که کشیک‌ها از چه زمانی در حرم شکل گرفته‌اند، اما اسناد وجود آن را دست‌کم از ۱۰۱۰ ق به بعد قطعی می‌کند. چنین بر می‌آید که کشیک‌ها سه نوبت بوده و اواخر دوره صفوی به پنج کشیک افزایش یافته است. اجزای کشیک عبارت بودند از: ۱. سرکشیک: وی هر روز بعد از پایان نوبت کاری موظف بود امور را به تولیت گزارش دهد. ۲. خادم‌باشی: وی مسئول امور خدام بود و در هنگام غیبت سرکشیک، مسئولیت‌های او را عهده داشت. ۳. خدام: محدوده کار خدام، داخل حرم مطهر بود و مسئولیت تطهیر و غبارروبی ضریح را عهده داشتند. آنها به سه دسته تقسیم می‌شدند: خدام رسمی که به صورت موروثی منصب را در اختیار داشتند و ماهانه مواجب دریافت می‌کردند؛ خدام افتخاری که مواجب دریافت نمی‌کردند، اما حق‌الدفن در حرم داشتند؛ خدام تشرفی که هیچ مزایایی نداشتند. ۴. فراشان: آنان مسئولیت امور تنظیف رواق‌های اطراف ضریح، تهیه چراغ و تنظیم مجلس‌های منعقد در حرم را بر عهده داشتند. ۵. دربانان: حفظ و حراست درها و بام‌های حرم و رساندن گزارش‌ها به دارالتولیه با آنها بود. ۶. کفشبانان: مسئول کفش‌داری‌های مختلف حرم بودند. ۷. زیارت‌نامه خوانان: اینان به طور موروثی مسئول خواندن زیارت‌نامه و قرآن در حرم بر طبق وصیت واقفان و یا به نیابت از افراد بودند. این شغل موروثی بود. ۸. کارمندان دفتری: کسانی مانند کشیک‌نویسان که مسئولیت ثبت امور هر کشیک را عهده داشتند. ۹. تحویل‌داران: در هر کشیک، تحویل‌دارانی کار تحویل کالاها و اجناس را انجام می‌دادند. مثلاً تحویلدار خاصه مسئول طلا و جواهرات و پول‌های حرم بود. ۱۰. مؤذنان: مسئول گفتن اذان در مناره‌ها به هنگام نماز بودند. ۱۱. حفاظ: مسئول تلاوت قرآن و ادعیه مطابق با نظر واقفان و یا در مجالس بودند و به دو دسته حفاظ دور سر و حفاظ حرم محترم تقسیم می‌شدند.
ریاست هر کشیک با سرکشیک بوده و خادم باشی معاونت و جانشینی او را عهده داشته است. تحویل کشیک‌ها به کشیک بعدی در مراسم معنوی خاصی با رعایت مسائل اداری انجام می‌شده است. از میان کارکنان کشیک، خدام نسبت به بقیه مرتبه بالاتری داشتند و بعد از آن، فراشان، کفشبانان و دربانان قرار داشتند. سرکشیک به عنوان جانشین متولی در اماکن، مسئولیت اداره کشیک را بر عهده داشته و اموری مانند حضور و غیاب اعضای کشیک، نظارت بر تهیه غذای خدمه، تهیه و ارسال فهرست افراد کشیک جهت پرداخت مواجب نقدی و جنسی و جلوگیری از انجام امور خلاف را انجام می‌داده است[۹]. با توجه به مراتب شغلی، در هر کشیک شأن و منزلت افراد متفاوت بوده و انتخاب افراد، به موقعیت اجتماعی و ارتباط آنها با مراکز قدرت بستگی داشته است، چنان که سرکشیک‌ها بیشتر از میان خانواده‌های سادات (به ویژه سادات رضوی) و یا علما و رجال بزرگ انتخاب می‌شده‌اند. خادم‌باشیان نیز از میان علما و خانواده‌های بزرگ بوده‌اند. چگونگی به‌کارگیری افراد بر اساس درخواست فرد و تأیید متولی و صدور حکم توسط شاه وقت بوده است. مشاغل حرم در گذشته معمولاً موروثی بود. سمت تعیین شده مادام‌العمر بوده و از پدر به پسر بزرگ می‌رسیده است. لازم بود افراد در صورت غیبت، کسی را به عنوان نایب‌الخدمه معرفی کنند و در صورت غیبت غیر موجه، حکمشان باطل می‌شد. پرداخت مواجب به صورت نقدی و جنسی بود و شش ماهه یا یک ساله پرداخت می‌شد. درهای حرم شب‌ها بسته می‌شد. در دوره صفویه ابتدا سه و سپس پنج کشیک در زمان باز بودن حرم خدمت می‌کردند. نادر شاه در سال ۱۱۴۷ق این پنج کشیک را دوباره به سه کشیک تغییر داد. حضور نادر در مشهد به عنوان پایتخت افشارها، از قدرت و نفوذ تولیت‌ها کاست و شاه دخالت بیشتری در آستان قدس داشت. علی شاه افشار، جانشین نادر، کشیک‌ها را دوباره به حالت گذشته برگرداند و سندی که در قالب طوماری تفصیلی از دوره وی و اقداماتش باقی مانده، نشان می‌دهد که در این زمان، هر کشیک ۶۸ نفر، شامل هفده خادم، بیست فراش، پنج کفشبان، دو مدرس، سه بخورسوز و چهارده دربان داشته است. یکصد سال بعد و در اوایل دوره ناصرالدین شاه قاجار، این تعداد چهل خادم، بیست فراش، پنج کفشبان، سه مؤذن و ۲۳ دربان بوده است. به طور کلی در دوره قاجار، تولیت‌ها بیشتر از رجال سیاسی دربار قاجار انتخاب می‌شدند و اغلب، حکمرانی خراسان نیز به آنها واگذار می‌شد. محمدتقی میرزا رکن‌الدوله، فتحعلی خان صاحب دیوان شیرازی، ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله و مهدی‌قلی میرزا سهام‌الملک از آن جمله‌اند. با ظهور مشروطه در کشور، برخی کوشیدند تا در تشکیلات آستان قدس تغییراتی اعمال کنند، اما این تلاش‌ها چندان مؤثر نبود و در اواخر این دوره، این نهاد به ورشکستگی و بدهکاری رسید[۱۰]. تا اواخر دوره قاجار، محاسبات مالی آستان قدس به شیوه محاسباتی دیوانی قدیم، یعنی سیاق‌نویسی بود. صورت جامعی از دخل و خرج یک ساله به وسیله مستوفیان تنظیم می‌شد و به تأیید متولی‌باشی می‌رسید[۱۱].
در دوره پهلوی تلاش‌های بسیاری برای تغییر نظام اداری آستانه صورت گرفت. شاه متولی کل نامیده می‌شد. تولیت یا منصب متولی‌باشی به نیابت تولیت تغییر پیدا کرد و متولیان از رجال سیاسی بودند[۱۲]. محمد ولی اسدی، فتح‌الله پاک‌روان، فخرالدین شادمان، باقر پیرنیا و عبدالعظیم ولیان در این شمار قرار می‌گیرند. در سال ۱۳۰۵ش و ابتدای دوره پهلوی اول، اماکن متبرکه هزار نفر خادم، پانصد نفر دربان و دویست نفر فراش داشت که پس از آن به نصف تقلیل یافت. در این زمان، هر کشیک هشتاد نفر خادم، چهل نفر فراش و پنجاه تن دربان داشته است. پس از ۱۳۱۴ش و بعد از وقایع مسجد جامع گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن کنار نهاده شد. روش موروثی خدمت در آستان قدس محدود گشت و به ویژه انحصار مناصب از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد. قدرت کشیک‌ها به عنوان تنها عامل ساماندهی امور اماکن متبرکه کاهش یافت و اداره تشریفات عهده‌دار حفظ انتظامات و مراقبت امور مربوط و انجام وظایف محوله در داخل حرم مطهر و عمارات مبارکه شد که شامل دوایری مانند حوزه ریاست، شعب امور، دایره حاجبی، دایره نگهبانی، شعبه سرایداری، شعبه حفاظ، مؤذنان و عمله شکوه (نقاره‌چیان) بود. پس از پهلوی اول، پنج کشیک با چهل خادم، پانزده فراش و ۲۵ دربان احیا شد، اما سرپرست کشیک به جای سرکشیک، مسئولیت هر کشیک را بر عهده داشت[۱۳]. در دوره پهلوی دوم، اقداماتی در جهت نوسازی بیشتر ساختار اداری انجام شد. به ویژه در اواخر این دوره، طرح طبقه‌بندی مشاغل آستان قدس، رایانه‌ای کردن امور و تدوین آیین‌نامه‌های مختلف اداری و مالی و تغییر نظام بودجه‌نویسی تا حدی انجام گرفت[۱۴].[۱۵]
تشکیلات اداری - دوره جمهوری اسلامی
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای اداره امور آستان قدس متولی انتخاب شد. رهبر انقلاب اسلامی، امام خمینی، تولیت را به عنوان منصبی جداگانه به رسمیت شناخت و انتخاب و اعزام نایب‌التولیه توسط شخص اول مملکت منسوخ و اداره امور آستان قدس مستقل گشت و دیگر با مقام استانداری خراسان، در یک نفر متمرکز نشد. قائم مقام تولیت نقش مهمی در ساختار آستان قدس پیدا کرد. وی به عنوان نماینده منصوب تولیت، مدیریت امور اداری را زیر نظر متولی انجام می‌دهد. پس از انقلاب اسلامی، به دلیل گسترش اماکن متبرکه و وضع قوانین جدید، از جمله باز بودن شبانه‌روزی حرم مطهر، تعداد کشیک‌ها به هشت نوبت افزایش یافت و پیرو آن، بر شمار کارکنان هر کشیک اضافه شد. از مشخصات این دوره ضعیف شدن نقش کشیک‌ها به عنوان عامل اداره اماکن متبرکه بود، به طوری که با گسترش ادارات، امروز به عنوان قسمتی از تشکیلات کلی محسوب گردیده، نقش سرکشیک به عنوان رئیس اماکن متبرکه تا حد یک مدیر رده پایین کاسته و به جای مقام خادم‌باشی معاون سرکشیک منصوب شده است. سرکشیک و ناظم به مدت سه سال توسط معاون اماکن متبرکه و به موجب حکم تولیت انتخاب می‌شوند. انتخاب ناظم هر کشیک، به پیشنهاد سرکشیک و حکم قائم مقام به مدت دو سال صورت می‌پذیرد. با توسعه امور حرم، معاونت اماکن متبرکه که اداره امور حرم را در اختیار دارد، شامل این بخش‌هاست: دبیرخانه، اداره مهمان‌سرا، مدیریت امور انتظامات و تشریفات، مدیریت امور خدمه، مدیریت امور رفاه زائران[۱۶]. اکنون تولیت آستان قدس از مشورت هیأت امنا و شورای عالی فرهنگی برای تعیین سیاست‌های کلان و مدیریت عالی امور بهره می‌برد. سازمان مرکزی آستان قدس به عنوان نهاد اداری اصلی، زیر نظر قائم مقام تولیت آستان قدس با معاونت‌ها، مشاورها و مدیریت‌های مختلف فعالیت دارد. معاونت توسعه مدیریت و پشتیبانی، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی، معاونت امور حقوقی و موقوفات، معاونت املاک و اراضی، معاونت اماکن متبرکه و امور زائران و معاونت فنی و عمران موقوفات، شش معاونت اصلی سازمان مرکزی است.
حوزه مدیریت سازمان مرکزی آستان قدس نیز زیر نظر قائم مقام تولیت اداره می‌شود که خود از اعضای هیأت امنا، شورای عالی فرهنگی و سازمان اقتصادی رضوی است. شورای توسعه مدیریت و سرمایه انسانی، شورای فناوری اطلاعات و ارتباطات، مشاوران و کمیسیون مشارکت‌ها و عمران موقوفات نیز زیر نظر قائم مقام است. همچنین این سازمان پنج حوزه مدیریت حسابرسی داخلی و ممیزی، مدیریت نظارت و بازرسی و رسیدگی به شکایات، مدیریت دفتر مرکزی تهران، مدیریت حراست و مدیریت اراضی حریم حرم حضرت رضا(ع) را در اختیار دارد. اداره کل روابط عمومی، نذورات کل، دبیرخانه کل، خزانه‌داری کل و هسته مرکزی گزینش، از دیگر بخش‌های اداره مرکزی آستان قدس است.[۱۷]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ نعمتی، بهزاد، مقاله «آستان قدس رضوی»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۷۱.
- ↑ حدود العالم، ص۲۹۴؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۶۸۹، ۶۹۳.
- ↑ أحسن التقاسیم، ج۲، ص۴۶۸؛ صورة الأرض، ص۱۶۹.
- ↑ «نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۲-۱۰۳.
- ↑ مهمان‌نامه بخارا، ص۳۳۹، ۳۴۶.
- ↑ «تاریخچه تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه”، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ص۳۵.
- ↑ «دستور الملوک”، دفتر تاریخ، ج۱، ص۴۹۵.
- ↑ «دستور الملوک”، دفتر تاریخ، ج۱، ص۴۹۴.
- ↑ «دستور الملوک”، دفتر تاریخ، ج۱، ص۳۶.
- ↑ «تشکیلات آستان قدس رضوی پس از انقلاب مشروطیت”، دفتر اسناد، ص۳۷، ۳۹.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۴۹.
- ↑ «معرفی نایب‌التولیه‌های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه” دفتر اسناد، ج۱-۲، ص۱۲.
- ↑ «نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۴- ۱۰۹؛ “متولیان آستان قدس رضوی از دوره: صفویه تا افشاریه”، دفتر اسناد، ج۲-۳، ص۷۴.
- ↑ آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۱۸، ۲۱۹؛ شمس الشموس، ص۲۱۸.
- ↑ نعمتی، بهزاد، مقاله «آستان قدس رضوی»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۷۱.
- ↑ «نهاد وقف و مسأله تجدد”، ایران و اقتباس‌های فرهنگی شرق از مغرب زمین، ص۱۵۴؛ “نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ش۹۰، ص۱۱۰.
- ↑ نعمتی، بهزاد، مقاله «آستان قدس رضوی»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۷۶.