ربا

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ربا در قرآن | ربا در حدیث | ربا در فقه اسلامی | ربا در کلام اسلامی | ربا در فقه سیاسی | نکوهش ربا در سیره‌شناسی معصومان | ربا در جامعه‌شناسی اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ربا (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

ربا از گناهان کبیره به معنای زیادت و سودخوری، عبارت است از زیادی یکی از دو کالای همجنس که هر دو پیمانه‌ای یا وزنی‌اند بر دیگری در معامله، یا قرض دادن مالی به شرط زیادی. بر این اساس. آیات و روایات رباخواری را حرام می‌دانند و حکمت آن ظالمانه بودن و جلوگیری از استثمار و استعمار توده‌های ضعیف است. رباخواری به‌عنوان جنگ با خدا اعلام شده است: ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾. ربا به دو قسم قرضی و معاملی تقسیم شده است.

معناشناسی ربا

ربا به معنای زیادت است. معادل فارسی آن، سودخوری و نزول‌خواری است و بر خود سود نیز ربا اطلاق شده است و در اصطلاح شرع، بهره‌ای است که در قرض و یا معاوضۀ دو جنس متماثل یا مکیل و موزون از مقترض یا یکی از متبایعین اخذ می‌گردد. بر این اساس، بر هرگونه شرط زیاده بر اصل مال به قرض داده شده یا در یکی از دو طرف داد و ستد در کالای همجنس که با وزن و پیمانه داد و ستد می‌شود، ربا اطلاق می‌شود.

ربا در قرآن

واژه "ربا" ۸ بار در قرآن به کار رفته و از رایج بودن آن به صورت یک داد و ستد در میان یهودیان: «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است»، «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم»، حرمت آن در اسلام: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» و از عذاب دردناک رباخواران در جهنم خبر داده است: «و (نیز) برای رباخواری آنان با آنکه از آن نهی شده بودند و ناروا خوردن دارایی‌های مردم؛ و برای کافرانشان عذابی دردناک آماده کرده‌ایم».

حرمت ربا در قرآن

قرآن کریم با ایجاد تقابل میان بیع و ربا، بیع را داد و ستدی مشروع و حلال و رباخواری را نکوهش کرده و به صراحت آنرا حرام می‌خواند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند»، «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است». و «و (چیزی) را بدین امید که زیادتر (باز) بگیری مده». و با خطاب به مؤمنان آنان را از رباخواری برحذر می‌دارد: «ای مؤمنان! ربا را که (سودی) بسیار در بسیار است مخورید و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید». "اکل ربا" که آیه ﴿لَا تَأْكُلُوا الرِّبَا﴾ از آن نهی می‌کند، هرگونه تصرف در مال ربوی است.

حکمت حرمت ربا

رباخواری در بعد اجتماعی، باعث استثمار و استعمار توده‌ها شده و آنها را به دو طبقه فقیر و غنی تقسیم می‌کند. از این‌رو، رباخواری در تعالیم اسلام در حکم جنگ با خدا به شمار آمده است: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود». امام رضا(ع) سبب حرمت ربا را ظالمانه بودن آن، نابودی و فساد اموال دانسته همچنین رواج یافتن خیرات و کارهای نیک در میان مردم را از دیگر ادله تحریم ربا برشمرده‌اند.

بر پایه روایاتی، رواج رباخواری سبب نابودی اجتماع است. برخی، رباخواری را به جهت مخالفت آن با آیه «و اگر تنگدست باشد، مهلتی باید تا گشایشی یابد و اگر بدانید صدقه دادن برای شما بهتر است» که به مراعات معسر دستور می‌دهد، حرام دانسته‌اند؛ با این توجیه که براساس این آیه، طلبکار می‌بایست بدون افزون بر مبلغ دِین به معسر مهلت بدهد؛ اما رباخوار در مقابل اضافه کردن مبلغ دین مهلت می‌دهد.

کیفر رباخواری

رباخواری از گناهان کبیره است و خدا به آن، عذاب و خلود در جهنم را وعده می‌دهد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند». به فرموده پیامبر اکرم(ص) در مورد ﴿يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا﴾ یکی از گروه‌های ده‌گانه‌ای که روز قیامت چهره‌شان دگرگون می‌شود؛ ولی مردم آنها را می‌شناسند، رباخواران هستند؛ آنان در حالی که به صورت بر زمین کشیده می‌شوند، محشور می‌شوند.

برخی بر پایه آیات قرآن، ۵ گونه عقوبت را برای ربا خواری برشمرده‌اند:

1. تخبط: در معنای آن گفته شده که رباخوار در قیامت به گونه ای شکمش نفخ می‌‌کند که پاهای او برای حمل شکمش توان ندارد و هر گاه می‌‌خواهد بلند شود، همانند انسان‌های گرفتار به صرع به زمین می‌‌خورد: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند».
2. محق: هلاک و استیصال و نابودی برکت مال ربوی است، به گونه‌ای که نه خود رباخوار و نه فرزندان او از آن مال بهره می‌برند: «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد».
3. جنگ با خدا: در حقیقت رباخواران در حکم قطّاع الطریق هستند: «و اگر (رها) نکردید پس، از پیکاری از سوی خداوند و فرستاده وی (با خویش) آگاه باشید و اگر توبه کنید سرمایه‌هایتان از آن شماست، نه ستم می‌ورزید و نه بر شما ستم می‌رود».
4. کفر: این عقوبت بر اساس آیات: «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و اگر مؤمنید آنچه از ربا که باز مانده است رها کنید» و «خداوند ربا را کاستی می‌دهد و صدقات را افزایش می‌بخشد و خداوند هیچ ناسپاس بزهکاری را دوست نمی‌دارد» برای رباخوار ثابت شده است.
5. خلود در آتش: این کیفر نیز در آیه «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند» برای رباخوار یاد شده است.

تفاوت بیع و ربا

پس از نزول حکم حرمت ربا، برخی با تشبیه بیع به ربا، به تردید آفرینی درباره حرمت ربا پرداختند: «آنان که ربا می‌خورند جز به گونه کسی که شیطان او را با برخورد، آشفته سر کرده باشد (به انجام کارها) بر نمی‌خیزند؛ این (آشفته سری) از آن روست که آنان می‌گویند خرید و فروش هم مانند رباست در حالی که خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است پس کسانی که اندرزی از پروردگارشان به آنان برسد و (از رباخواری) باز ایستند ، آنچه گذشته، از آن آنهاست و کارشان با خداوند است و کسانی که (بدین کار) باز گردند دمساز آتشند و در آن جاودانند». بعضی در پی حلال دانستن اموال ربوی برآمده‌اند؛ با این استدلال که بیع و ربا همانندند و همان گونه که اگر جنس به دیناری خریداری و سپس به دو دینار فروخته شود جایز است، چنانچه دیناری نیز در وقت نیاز قرض داده شود و دو دینار گرفته شود، جایز است. خدا با ردّ چنین استدلالی، تحلیل و تحریم هر چیز را پیرو مصالح و مفاسد آن دانسته است، چنان‌که حلّیت بیع، تابع مصالح آن و حرمت ربا پیرو مفاسد آن است. افزون بر آنکه بیع برای حاجت و نیاز انجام می‌گیرد و در آن زیانی نیست؛ اما ربا بر اثر اضطرار است و در برابر آن، رباخوار مالک مالی بی عوض می‌گردد. بر اساس نقل برخی مفسران، آیه «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» درباره ربا و مراد از ﴿إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ﴾ بیع و شراست.

اقسام ربا

ربای قرضی

ربای قرضی وقتی پیدا می‌شود که در عقد قرض شرط شود قرض گیرنده بیش از مال قرض گرفته را به دهنده آن برگرداند. فقها هرگونه شرط زیادت در قرض را ربای قرضی دانسته و با گسترش آن به هرگونه قرضی (اعم از مکیل و موزون و معدود) معتقدند حتی اگر شرط زیادی در وصف نیز باشد (زیاده حکمیه)، ربا و حرام است.

ربای معاملی

از این گونه ربا به "ربای فضل" نیز یاد می‌شود و تنها در تبادل دو کالای همجنس است که هر دو با کیل یا وزن سنجیده می‌شوند. بر این اساس، هر نوع کالایی که با کیل یا وزن داد و ستد شود، شرط زیادت در یک طرف ربا و حرام است و فروشنده نباید در مقابل جنس نامرغوب خویش، افزون از آن، از جنس نا مرغوب مشتری مطالبه کند و هرگونه شرط زیادت در چنین داد و ستدی سبب بطلان آن خواهد شد. برخی شرط زیاده را مایه بطلان عقد ندانسته و تنها گرفتن زیاده را حرام می‌دانند.

منابع

1. خراسانی، لطف‌الله ، مقاله "ربا"، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳
2. فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی
3. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت

جستارهای وابسته

• قرض

پانویس