جزیه در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث جزیه است. "جزیه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

جزیه در قرآن | جزیه در حدیث | جزیه در فقه سیاسی | جزیه در معارف مهدوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل جزیه (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

جزیه از ریشه "ج ـ ز ـ ی" به معنای کفایت کردن، کافی بودن و نوعی مکافات و پاداش گرفته شده و در اصطلاح فقه مالی است که از اهل کتاب مانند یهود و نصارا بر اساس قرار داد ذمه دریافت می‌‌شود. این مال در نیازهای اهل ذمه مانند حفظ جان و مال و دفاع از آنان هزینه می‌‌شود.

برخی گفته‌اند: جزیه مالیاتی است که حکومت اسلامی به جای خمس و زکات دریافتی از مسلمانان، از اهل کتاب دریافت می‌‌کند. به نظر بسیاری از محققان، واژه جزیه از زبان فارسی وارد عربی شده و در اصل، "گِزْیَت" یا "گَزید" یا "گِزْیَه" به معنای مالیات بوده است. برخی بر آن‌اند که اطلاق جزیه بر این مال از آن روست که جزیه مزد و پاداشی است که اهل کتاب در برابر برخورداری از امنیت و دفاع از خود به دولت اسلامی می‌‌پردازند یا از آن رو که پاداشی است که در برابر باقی ماندن بر کفر و مقابله نکردن مسلمانان با آنان به حکومت می‌‌پردازند. خراج نیز همانند جزیه نوعی مالیات بوده که از اهل کتاب دریافت می‌‌شده و از این رو، برخی این دو را مترادف یکدیگر دانسته‌اند. در برخی احادیث و نیز منابع فقهی و منابع لغوی این دو واژه گاه به جای هم و به معنای یکدیگر به کار رفته‌اند؛ ولی به نظر برخی این دو اصطلاح از ابتدا متباین بوده و از جهات متعددی تفاوت داشته‌اند؛ از جمله آنکه حکم جزیه با نص قرآن ثابت شده؛ ولی خراج حکمی حکومتی است. کمترین مقدار جزیه در شرع تعیین شده؛ اما میزان خراج با رأی حاکم تعیین می‌‌شود. جزیه با اسلام آوردن کافر ساقط می‌‌شود؛ ولی خراج ساقط نمی‌گردد. جزیه بیشتر به مالیات سرانه دریافتی از اهل ذمه اطلاق می‌‌گردد؛ ولی خراج به مالیاتی گفته می‌‌شود که حکومت اسلامی از برخی زمین‌ها دریافت می‌‌کرده است. واژه جزیه در قرآن یک بار آمده است: ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ به علاوه، مفسران ذیل برخی آیات دیگر مانند ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ و ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ﴾ از جزیه و برخی احکام آن سخن گفته‌اند. محتوای این مباحث عبارت است از پیشینه جزیه در ملل و شرایع پیشین، چگونگی تشریع آن در اسلام، فلسفه تشریع جزیه و برخی از احکام فقهی آن.

جزیه در ملل و شرایع پیشین

جزیه گرفتن از اقلیت‌های دینی یا اقوام مغلوب، ویژه اسلام نیست، بلکه این امر در میان ملل گوناگون و شرایع الهی مانند بنی اسرائیل، یونانیان، رومیان و ایرانیان رایج بوده است. برخی مفسران و مورخان، ذیل آیات ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾ و ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾ که از سختی و شدت عذاب فرعون در مورد بنی اسرائیل یاد کرده، یکی از مصادیق این عذاب را گرفتن جزیه از آنان دانسته‌اند،. چنان که یکی از موارد آزار و اذیت را در آیه ﴿قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ﴾ جزیه گرفتن فرعون از بنی اسرائیل دانسته‌اند. مراد از ذلّت در آیه ﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾. به نظر مفسران جزیه ای است که برخی از قبایل یهود به مجوس و نصارا می‌‌پرداختند. در کتاب مقدس نیز از جزیه گرفتن بنی اسرائیل از کنعانیان پس از غلبه بر آنها، جزیه گرفتنِ حضرت داود و سلیمان(ع) . و نیز برخی از پادشاهان یاد شده است. دریافت جزیه از سوی پادشاهان فارس مانند بهرام. و انوشیروان . و نیز از جانب یونانیان و رومیان پس از غلبه بر برخی مناطق در منابع تاریخی گزارش شده‌اند؛. البته جزیه در اسلام رویکرد دیگری دارد که به آن اشاره می‌‌شود.

جزیه در اسلام

تشریع حکم جزیه پس از اسلام، به گونه رسمی در سال نهم هجری با نزول آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ صورت گرفت که مسلمانان را به جنگ با اهل کتاب تا تسلیم شدن و پرداخت جزیه از سوی آنان فرمان داد. بسیاری از مفسران نزول این آیه را هنگامی دانسته‌اند که پیامبر(ص) برای جنگ با رومیان عازم تبوک شد.. برخی نزول این آیه را در سال دهم هجرت و در ماجرای مسیحیان نجران دانسته‌اند؛ ولی به نظر برخی دیگر، پذیرش جزیه از سوی نجرانیان در سال ششم هجرت رخ داده است.. برخی منابع تفسیری نیز جزیه خواستن پیامبر(ص) را سال‌های ششم و هفتم هجری دانسته‌اند. با توجه به نزول آیه مذکور در سال نهم یا دهم هجری از یک سو و مطرح شدن اخذ جزیه در سال ششم یا هفتم هجری از سوی دیگر، برخی برای رفع این ناهماهنگی، دو احتمال داده اند:

1. این آیه دو بار نازل شده باشد: یک بار پیش از صلح حدیبیه در سال ششم هجری و دیگر پس از فتح مکه در سال نهم هجری.
2. پیامبراکرم(ص) پیش از نزول این آیه، از اهل کتاب از جمله مسیحیان نجران جزیه نخواسته، بلکه برپایه قرارداد مصالحه میان دو طرف، مال مزبور را مطالبه کرده و بعدها آیه جزیه در تأیید کار آن حضرت نازل شده است. پس از نزول آیه جزیه، پیامبراکرم(ص) با نوشتن نامه به برخی افراد و قبایل یا پادشاهان غیر مسلمان از جمله منذر بن ساوی، اهل یمن و هِرْقَل پادشاه روم، آنان را به پذیرش اسلام یا پرداخت جزیه دعوت کرد؛

همچنین برخی مفسران مراد از خواری دنیوی را که در آیه ﴿وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾ از آن سخن به میان آمده، جزیه‌ای دانسته‌اند که اسلام بر اهل کتاب وضع می‌‌کند. برخی دیگر نیز مراد از ذلت دنیوی را که در آیات ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾ و ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ﴾ مطرح است پرداخت جزیه شمرده‌اند.

در برخی منابع تفسیری و حدیثی از دریافت جزیه در آخرالزمان و هنگام ظهور حضرت مهدی(ع) سخن به میان آمده و از جمله ذیل آیه﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾ که درباره پیروزی دین حق بر همه ادیان است. نقل شده که هنگام ظهور، غیر مسلمانان، یا مسلمان می‌‌شوند یا جزیه می‌‌پردازند؛ همچنین از وضع جزیه بر اهل کتاب از جانب حضرت عیسی(ع) پس از بازگشت به زمین در آخرالزمان سخن به میان آمده است؛. ولی برخی برآن‌اند که مراد از وضع جزیه در این احادیث، متروک گذاشتن جزیه از سوی حضرت مهدی(ع) است؛ به دلیل عدم بقای شرک و کفر در آن زمان یا عدم وجود نیازمندی که به او جزیه پرداخت شود. احادیثی که به صراحت از نپذیرفتن جزیه از سوی آن حضرت یاد کرده یا از مسلمان شدن همگان سخن به میان آورده‌اند مؤید این دیدگاه‌اند.

حکمت تشریع جزیه در اسلام

برخی از مستشرقان جزیه را نوعی باج دانسته‌اند که حکومت اسلامی از غیر مسلمانان دریافت می‌‌کند. عده‌ای دیگر آن را رشوه اهل ذمه به حکومت اسلامی برای ماندن بر کفر و تداوم بر گناه شمرده‌اند . برخی دیگر حکمت تشریع جزیه را کسب درآمد برای حکومت نو پای اسلامی برای تأمین هزینه جهاد و نیز جبران خسارت قطع رابطه تجاری با مشرکان مکه دانسته‌اند، چنان که به نظر برخی مراد از بی نیاز کردن مسلمانان در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، دریافت جزیه است.

شماری دیگر، غرض از تشریع جزیه را کیفر اهل کتاب به سبب دشمنی آنان با خداوند و دین حق و کفر ورزیدن به پیامبر اکرم(ص) و نیز در برابر حفظ خون و اموال آنان و مانع بَرده ساختن آنان دانسته‌اند. عده ای دیگر با استناد به جمله ﴿وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ در آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾هدف از آن را اهانت به اهل کتاب و خوار ساختن آنان دانسته‌اند تا آنان به پذیرش اسلام روی آورند. ولی با این همه باید گفت حکمت اصلی تشریع جزیه، محافظت حکومت اسلامی از جان و مال ذمیان و برآوردن نیازهای مادی و معنوی آنان و دفاع از حقوق آن هاست، چنان که در حدیثی فلسفه اخذ جزیه، همسانی اموال و جان‌های آنان با اموال و جان‌های مسلمانان خوانده شده است؛ به ویژه آنکه اهل کتاب در برخی از تکالیف و مسئولیت‌های حساس جامعه اسلامی مانند پاسداری از مرزها و جهاد مشارکت نداشتند و مالیات‌هایی چون خمس و زکات بر عهده آنان نبود.

به تعبیر برخی فقها پرداخت جزیه در واقع بهای زندگی اهل ذمه در کشور اسلامی با حقوقی معادل مسلمانان است. عقوبت شمردن جزیه که براساس قرارداد ذمه و بر اساس رضایت طرفین گرفته می‌‌شود پذیرفتنی نیست. به علاوه بر پایه احکام فقهی، از کسانی که توانایی پرداخت جزیه ندارند، دریافت نمی‌شود و اصولاً میزان جزیه نسبت به مالیات‌هایی که مسلمانان به حکومت اسلامی می‌‌پردازند ناچیز است.

نظریه تشریع جزیه به هدف خوار ساختن اهل کتاب و در نتیجه مسلمان شدن آنان نیز از جهات مختلف مردود است، زیرا:

1. دین امری قلبی است و با اجبار نمی‌توان کسی را به پذیرش قلبی آن واداشت: ﴿ا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ البته اقامت اهل کتاب در سرزمین اسلامی خود زمینه آشنایی بیشتر آنان با اسلام و پذیرش اختیاری و قلبی آن را فراهم می‌‌سازد، چنان که برخی این نکته را یکی از اغراض تشریع جزیه شمرده‌اند.
2. اسلام نه تنها با اهانت و تحقیر دیگران مخالف است، بلکه مسلمانان را به نیکی کردن و عدالت ورزیدن به غیر مسلمانان و ذمیانی فرمان داده است که با مسلمانان به جنگ برنخاسته اند: ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ بنابر احادیثی، پیامبر اکرم(ص) آزار دادن اهل ذمه را به منزله آزار دادن خود شمرد؛ همچنین خود را دشمن کسانی دانست که اهل ذمه را آزار دهند یا به آنان ستم کرده، آنان را به بیشتر از توان خود مکلف کنند یا با اکراه از آنان چیزی بخواهند.
3. مراد از جمله ﴿وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ به نظر بسیاری از عالمان اسلامی، تسلیم بودن اهل کتاب در برابر قوانین حکومت اسلامی و عدم تمرد آن هاست .

احکام و آثار جزیه

جزیه دهندگان

در آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ مسلمانان مأمور شده‌اند که از اهل کتاب جزیه بگیرند. درباره مراد از اهل کتاب و نیز روا بودن دریافت جزیه از غیر اهل کتاب، آرای گوناگونی در فقه اسلامی مطرح است. به اتفاق فقهای شیعه و اهل سنت مصداق اصلی اهل کتاب یهود و نصارا هستند، بر این اساس فرقه‌های منتسب به یهود مانند سامره یا منتسب به نصارا مانند یعقوبیه، نسطوریه، ملکیه، فرنجه، رومیان و ارامنه نیز مشمول حکم جزیه‌اند؛ همچنین به نظر فقهای شیعه و بسیاری از فقهای اهل سنت از مجوسیان که در حکم اهل کتاب‌اند، نیز جزیه دریافت می‌‌شود. برخی در مورد الحاق مجوس به اهل کتاب به آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾ استناد کرده‌اند؛ زیرا در این آیه مجوس همراه با یهود و نصارا در برابر مشرکان قرار گرفته‌اند. در این زمینه، حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نیز نقل شده است.

بنابر احادیث منقول از امامان(ع)، مجوسیان دارای پیامبر و کتابی بوده‌اند؛ ولی پیامبرشان را کشتند و کتابشان را سوزاندند؛ اما برخی مجوس را به بت پرستان ملحق کرده‌اند که از آنان جزیه گرفته نمی‌شود درباره گرفتن جزیه از صابئان نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ بیشتر فقهای اهل سنت آنان را به نصارا یا یهود یا مجوس منتسب دانسته، گرفتن جزیه از آنان را جایز می‌‌دانند؛ اما بیشتر فقهای امامی از آن رو که آنها را مشرک و بت پرست شمرده‌اند، مشمول حکم جزیه ندانسته‌اند. برخی به فقهای اهل سنت نسبت داده‌اند که جزیه از اهل کتاب عرب دریافت نمی‌شود، زیرا آنان یا باید اسلام را بپذیرند یا مسلمانان با آنان وارد جنگ می‌‌شوند؛ ولی فقهای امامی و بیشتر فقهای اهل سنت این نظریه را مردود شمرده و عموم آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ را شامل همه اهل کتاب (عرب یا غیر عرب) دانسته‌اند. سیره پیامبر اکرم(ص) نیز دریافت جزیه از اعراب اهل کتاب بود؛ همچنین در مورد گرفتن جزیه از کافران غیر اهل کتاب و نیز مشرکان دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ فقهای امامی و برخی از فقهای اهل سنت جزیه گرفتن از آنها را جایز نمی‌دانند. دلیل این امر به نظر برخی عموم آیاتی است که مسلمانان را به جنگ با مشرکان فرمان داده است؛ مانند ﴿فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾؛ نیز ﴿فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾؛ ﴿وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾؛ همچنین به آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ استناد کرده‌اند که تنها از اهل کتاب برای گرفتن جزیه یاد کرده است . مستند دیگر، آیه ﴿قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾ است که به جنگ با مشرکان تا پذیرش اسلام فرمان داده است. در این زمینه به احادیث نیز استناد شده است؛ ولی برخی فقها جزیه گرفتن از همه کافران را جایز شمرده و برخی دیگر کافران عرب و مرتدان از اسلام را استثنا کرده‌اند.

جزیه تنها بر مردان بالغ و آزاد و عاقل واجب است، چنان که این امر از آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ قابل دریافت است، بر این اساس زنان، کودکان، دیوانگان، بردگان و افراد زمینگیر از پرداخت جزیه معاف‌اند؛ ولی ظاهریان پرداخت جزیه را بر زنان هم واجب شمرده‌اند.

پرداخت جزیه

از وظایف اهل ذمه پرداخت جزیه به حکومت اسلامی است: ﴿حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾، بر این اساس، امتناع آنان از دادن جزیه سبب نقض عهد شده، جنگ و مقابله با آنان جایز می‌‌شود. درباره مراد از ﴿عَنْ يَدٍ﴾ در این آیه، آرای گوناگونی مطرح شده است؛ بسیاری از فقها معتقدند که پرداخت جزیه باید بدون واسطه و دست به دست انجام گیرد نه با واسطه نایب یا فردی دیگر یا آنکه جزیه نقدا پرداخت شود نه به صورت نسیه. برخی دیگر بر آن‌اند که این تعبیر کنایه از قدرت است؛ یعنی پرداخت جزیه باید همراه با قدرت و سلطه حکومت اسلامی بر آنان باشد و شماری آن را کنایه از اطاعت اهل ذمه از حکومت اسلامی دانسته‌اند. مراد از تعبیر ﴿وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ را برخی تسلیم بودن اهل کتاب در برابر حکومت اسلامی و التزام آنان به قوانین اسلام و اجرای آنها دانسته‌اند. البته در این باره آرای گوناگون دیگری نیز نقل شده که برخی از آنها با روح تعالیم قرآن و اسلام سازگار نیست و نمی‌توان پذیرفت.

مصرف جزیه

به اعتقاد برخی، مصرف جزیه همان مصرف فیء است؛ لیکن برخی گفته‌اند مصرف جزیه مجاهدان و رزمندگان‌اند. به گفته برخی دیگر، در عهد رسول اللّه(ص) مستحقین جزیه مهاجران بودند و پس از آنها جزیه از آن کسانی است که در یاری اسلام و دفاع از سایر مسلمانان جانشین آنها شدند.

حقوق اهل ذمه

در برابر تکلیف جزیه و سایر وظایف ذمیان، حفظ جان و مال آنان بر حکومت اسلامی لازم است. در آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ جنگ با اهل کتاب و امنیت نداشتن جان و مال آنان تا زمان پرداخت جزیه مقرر شده است، پس مفهوم آیه آن است که در صورت پرداخت جزیه این آثار از میان می‌‌رود و امنیت جانی و مالی برای آنان برقرار می‌‌شود. در آیه ﴿ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ﴾ نیز اهل کتاب سزاوار ذلت و خواریِ مستمر به شمار رفته‌اند، مگر اینکه به ریسمانی از خدا و ریسمانی از مردم تمسک جویند. به نظر مفسران، مراد از ﴿الذِّلَّةُ﴾ در آیه خواری اهل کتاب و حرمت نداشتن جان و مال آنان و مراد از ﴿حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ﴾ انعقاد قرار داد ذمه با مسلمانان و پرداخت جزیه است. در احادیث هم تعرض به جان و مال اهل ذمه پس از پذیرش قرارداد و پرداخت جزیه به شدت منع شده است.

سقوط جزیه

با مسلمان شدن هر ذمّی جزیه او ساقط می‌‌شود. برخی با استدلال به آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ گفته‌اند که زمینه پرداخت جزیه، تحقیر یا تسلیم ذمی است که با اسلام آوردن ذمی زمینه ای برای این امر نمی‌ماند. برخی نیز دلیل این امر را آیه ﴿فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ دانسته‌اند که از برادری کافران با مسلمانان در صورت توبه از کفر و اقامه نماز و پرداخت زکات سخن به میان آورده است؛ ولی برخی برآن‌اند که با پذیرش اسلام نیز جزیه ساقط نمی‌شود؛ همچنین برخی فقها جزیه را از عهده کسانی که دچار فقر می‌‌شوند ساقط دانسته‌اند، زیرا آیاتی از قرآن انسان‌ها را تنها به اندازه توان خود مکلف شمرده است ﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ﴾؛ ﴿لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا﴾؛ ولی فقهایی دیگر با استناد به عموم آیه ﴿قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ﴾ گفته‌اند که بر فقیر ذمی نیز پرداخت جزیه واجب است؛ ولی تا زمان برطرف شدن فقر به او فرصت داده می‌‌شود؛ همچنین در برخی احادیث از سقوط جزیه در صورت مشارکت اهل ذمه در جنگ با مشرکان سخن به میان آمده است. برخی از فقها نیز در مواردی مانند مشارکت اهل ذمه در جنگ با دشمنان اسلام یا پرداخت مالیات‌های مقرر از سوی حکومت اسلامی پرداخت جزیه را ساقط دانسته‌اند؛ همچنین در صورت مرگ ذمی، یا داشتن عذرهای موجه و نیز ناتوانی دولت اسلامی از حمایت اهل ذمه پرداخت جزیه ساقط می‌‌گردد، چنان که در منابع گزارش‌های متعددی از سقوط جزیه در صدر اسلام بر اثر حمایت نکردن حکومت اسلامی از اهل ذمه نقل شده است.

جستارهای وابسته

منابع

1. حسینی، سید سعید، مقاله "جزیه"، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹

پانویس