استدراج

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

استدراج در قرآن - استدراج در علوم قرآنی - استدراج در فقه سیاسی - استدراج در کلام اسلامی - استدراج در معارف دعا و زیارات - استدراج در معارف و سیره سجادی

استدراج به معنای مهلتی است که خداوند به بندگان گناهکار خود می‌‌دهد و خواسته‌های دنیوی آنها را برآورده می‌‌کند و بنده بدون آنکه خود متوجه باشد اندک اندک از رحمت الهی دور و به عذاب او نزدیک می‌‌گردد.

معناشناسی

معنای لغوی

واژه استدراج به معنای فریب دادن و نزدیک کردن تدریجی، بالا بردن و به‌زیر افکندن، نزدیک‌ شدن به‌تدریج و درجه‌ درجه است.

معنای اصطلاحی

در فرهنگ اصطلاحات علم کلام، یعنی نزدیک ساختن گام به گام و تدریجیِ گنهکاران غافل و لجوج به عذاب الهی، در پوشش برخورداری از نعمت‌های پی‌درپی دنیوی و در اصطلاح دینی به معنای آن است که خداوند گناهکاران و نافرمانان جسور را سریع گرفتار عقوبت نمی‌کند؛ بلکه درهای نعمت خود را بر آنها می‌‌گشاید. حال این فراوانی نعمت یا آنها را از خواب غفلت بیدار می‌کند که این همان هدایت الهی است و یا بر غرور آنها می‌افزاید و عقوبت را سخت‌تر می‌سازد که این استدراج است. به عبارت دیگر استدراج این‌گونه اتفاق می‌افتد که خداوند به افرادی بدون استحقاق و با وجود گناه، نعمت می‌بخشد تا به آن سرمست و سرگرم شوند و از یاد مرگ و توبه غافل گردند. استدراج از سنن اجتماعی الهی است.

استدراج، دو حالت ظاهری و باطنی دارد که دو روی یک سکه‌اند؛ حالت ظاهری آن تنعّم، آسایش و احساس عزت و اقتدار و حالت باطنی و واقعی آن فرو رفتن آرام در باتلاق هلاکت و ابتلای تدریجی به عذاب الهی را نمایش می‌دهند.

استدراج در قرآن

واژه استدارج دو بار در قرآن کریم به کار رفته است.

استدراج فقط در این دو آیه به صورت صریح آمده و هر دو درباره تکذیب‌کنندگان آیات الهی است؛ اما کید الهی، مهلت دادن، استهزاء، طول عمر دادن و... به عنوان استدراج، بارها در آیات قرآن تکرار شده است.

از مجموع آیات استدراج استفاده می‌شود خداوند، گنهکاران و طغیان‌گران جسور را طبق یک سنت ثابت، بلافاصله گرفتار هلاک و مجازات نمی‌کند، بلکه ابتدا درهای نعمت را به روی ایشان می‌گشاید و هرچه در مسیر طغیان، بیشتر گام برمی دارند، نعمت‌ها هم فزونی می‌یابد، که در این صورت از دو حال خارج نیست:

1. خطاکاران متنبه می‌شوند، که در این حالت، هدایت الهی رخ می‌نماید.
2. بر غرور و معاصی ایشان افزوده می‌شود که مضمون استدراج و حرکت تدریجی به سوی هلاک و مجازات دردناک‌تری است، زیرا هنگامی که غرق در انواع نعمت‌ها می‌شوند، خداوند همه آنها را از ایشان می‌گیرد و طومار زندگی‌شان را درهم می‌پیچد.

در تاریخ بشر نمونه‌های فراوانی برای این سنت الهی مضبوط است و اختصاص به جامعه، گروه، نسل و عصر خاصی ندارد، بلکه همه جوامع و اعصار و اعقاب را در بر می‌گیرد که چندین نمونه بارز آن در گزارش‌های صریح قصص قرآن انعکاس یافته است از جمله: داستان‌های قوم عاد و ثمود، قوم سبأ، قوم فرعون، بلعم باعورا، قارون و....

استدراج در روایات

1. امام صادق(ع) درباره آیه استدراج می‌فرماید: «زمانی که خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد به هنگامی که گناهی انجام می‌دهد او را به نقمتی مبتلا می‌سازد تا به یاد استغفار بیفتد و هنگامی که شر بنده‌ای را بخواهد موقعی که گناهی می‌کند نعمتی به او می‌بخشد تا استغفار را فراموش کند و به آن ادامه دهد، و این همان است که خداوند فرمود: ﴿سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾»
2. همچنین درباره آیه ﴿وَالَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُونَ﴾ فرمودند: "منظور از آن، بنده گناهکاری است که پس از ارتکاب گناه، خداوند او را مشمول نعمت مجدد می‌کند اما آن نعمت وی را سرگرم کرده و در نتیجه از استغفار گناهان غافل می‌سازد".
3. در تحف العقول از امام حسین(ع) چنین گزارش شده است: "استدراج از خداوند سبحان آن است که نعمت بنده را فراوان کند و توفیق شکر را از او سلب نماید".
4. و امام سجاد(ع) در دعای روز عرفه از خدای متعال می‌خواهد که او را دچار استدراج نکند: «وَ لَا تَسْتَدْرِجْنِي‏ بِإِمْلَائِكَ‏ لِي‏...»؛ «خداوندا مرا با مهلت دادنت کم‌کم سزاوار مجازات مفرما، کیفر تدریجی کسی که مرا از خیراتی که نزدش است بازداشته و در رسیدن نعمتش به من شریک تو نبوده است».

متکلمان و استدراج

متکلمان مسلمان، استدراج را در دو معنا به کار برده‌اند:

1. امور و کارهای شگفت و فوق‌العاده که از کسانی مانند مرتاضان‌ و راهبان سر می‌زند؛
2. مهلتی که خداوند به بندگان گناهکارش می‌دهد و چون می‌خواهد آنان را نگونبخت (عذاب) کند، خواسته‌های دنیایی‌شان را بر آورده می‌‌کند و بنده بدون آنکه خود بداند، اندک اندک از رحمت خدا دور می‌شود و به کیفر او نزدیک می‌گردد.

نکتۀ قابل توجه آن است که در استدراج، اخذ و سقوط، تدریجی است، که از بدترین عقوبت‌هاست؛ چون مجال و فرصت توبه کردن را از انسان می‌‌گیرد، یعنی انسان به حالی می‌‌رسد که بعد از آن، لطف و عنایت خدای متعال به هیچ نحو شامل حال او نمی‌شود و از انسان این شایستگی سلب می‌‌گردد که خدا او را با گرفتاری و یا حادثه‌ای خاص متوجه خودش سازد و نجاتش بخشد. استدراج الزاماً در بدکاری و بدکرداری دامان انسان را نمی‌گیرد، بلکه افرادی که حتی به نعمت‌های ظاهری متنعم باشند و ظاهراً هیچ اشکالی در کارشان وجود ندارد، بیشتر باید از این وحشت کنند که مبادا مغضوب پروردگار و در معرض استدراج باشند.

آثار سنت استدراج

یکی از مهم‌ترین آثار و نتایج سنت استدراج در جامعه، این است که از غرور بی‌جا جلوگیری می‌کند، زیرا داشتن ثروت زیاد و قدرت فراوان و... تنها نشانه آن نیست که خداوند ما را دوست دارد، بلکه ممکن است استدراج و مقدمه مجازات باشد.

از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که: "خداوند به داود وحی کرد که ای داود، در هر حال از من بترس و از هر حالی بیشتر، آن موقعی بترس که نعمت‌هایم از هر دری به سویت سرازیر می‌شود. مبادا کاری کنی که به زمینت زنم و دیگر به نظر رحمت به تو نظر نکنم" و یا در آیات﴿أَيَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِينَ﴾، ﴿نُسَارِعُ لَهُمْ فِي الْخَيْرَاتِ بَلْ لَا يَشْعُرُونَ﴾ خداوند کسانی را که اشتباهی داشته‌اند متنبه نموده و می‌فرماید: "اگر ما در مال و اولاد به ایشان توسعه دادیم، خیال نکنند که خواسته‌ایم خیرات ایشان را زودتر به ایشان برسانیم؛ چون اگر چنین بود، توانگران و مترفین ایشان را به عذاب خود دچار نمی‌کردیم، بلکه این عمل ما برای بیشتر عذاب کردن است.

یکی دیگر از آثار و نتایج سنت استدراج، تبیین چگونگی ثروت زیاد و رفاه و... در دست کافران و انسان‌های گنه‌کار و عصیان‌گر است. بنابراین خداوند خواهان گمراهی و عذاب بندگان خود نیست، بلکه این بندگان هستند که به محض دستیابی به ثروت و قدرت، اوامر الهی را به فراموشی سپرده و گرفتار سنت استدراج می‌شوند.

منابع

1. فرهنگ شیعه
2. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
3. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
4. شیرزاد، امیر، مقاله «استدراج»، دانشنامه صحیفه سجادیه
5. سرمدی، محمود، مقاله «آیه استدراج»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

جستارهای وابسته

• ایمنی از مکر خدا
• فراموشی استغفار
• فعل خارق العاده الهی
• آیات استدراج

پانویس