توحید در معارف و سیره سجادی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث توحید است. "توحید" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

توحید در قرآن - توحید در حدیث - توحید در نهج البلاغه - توحید در کلام اسلامی - توحید در اخلاق اسلامی - توحید در معارف دعا و زیارات - توحید در معارف و سیره سجادی - توحید در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل توحید (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

“توحید” در لغت به معنای حکم کردن به یکی بودن چیزی و علم به یکتایی اوست. در اصطلاح متکلمان یا دانشمندان اصول عقاید علم و اقرار به یکتایی خدای تعالی و شریک نداشتن در صفات او را توحید می‌گویند. پس از اثبات وجود خدا، توحید از مهم‌ترین مسائل خداشناسی است که باید ابعاد و زوایای آن واکاوی شود. بخش مهمی از معارف موجود در صحیفه سجادیه به تبیین توحید الهی و مراتب و جلوه‌های آن مربوط می‌شود. توحید، کلیدی‌ترین مفهوم دین‌شناسی و دینداری و نقطه اصلی تمایز موحدان از کفار و مشرکان است. توحید از مرتبه توحید ذاتی آغاز می‌شود و در مرتبه توحید در عبادت، که عالی‌ترین مراتب توحید است، پایان می‌گیرد. چالش اصلی قرآن با مشرکان در مسئله توحید است و بازگشت انسان‌ها از انواع شرک به توحید، هدف تفصیل آیات قرآن می‌باشد: ﴿وَكَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ وَلَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾.

اولین گام در فراخوان همه پیامبران و فصل مشترک تعالیم رسولان الهی، دعوت مردم به توحید و یگانگی خدا در عقیده و عمل است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ﴾. و نیز می‌فرماید: “بگو: من هم بشری همانند شمایم، اما به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است؛ پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان”! در نیایش‌های امام سجاد(ع) زوایای مختلفی از مسئله توحید مطرح شده که نمونه‌هایی از آن را می‌آوریم:

• درخواست قرارگرفتن در زمره یکتاپرستان: «اللَّهُمَّ وَ اجْعَلْنِي‏ مِنْ‏ أَهْلِ‏ التَّوْحِيدِ وَ الْإِيمَانِ‏ بِكَ‏»؛ «بارخدایا! مرا از یکتاپرستان (اهل توحید) و ایمان‌آورندگان به خود قرار ده». اهمیت این درخواست آنگاه بیشتر نمایان می‌شود که بدانیم از دیدگاه امام سجاد(ع) تنها با هدایت الهی و راهنمایی‌های خدا می‌توان به توحید ناب و حقیقت یکتاپرستی دست یافت؛ آنجا که می‌گوید: «إِلَهِي‏ وَ سَيِّدِي‏ بِكَ‏ عَرَفْتُكَ‏ وَ بِكَ‏ اهْتَدَيْتُ‏ إِلَى‏ سَبِيلِكَ وَ أَنْتَ دَلِيلٌ عَلَى مَعْرِفَتِكَ وَ لَوْ لَا أَنْتَ مَا عَرَفْتُ تَوْحِيدَكَ وَ لَا عَرَفْتُ وَ لَا اهْتَدَيْتُ إِلَى عِبَادَتِك‏»؛ «ای معبود و سرور من! تو را با تو شناختم و با تو به راهت راه یافتم. تو راهنمای من به شناخت خودت بودی. اگر راهنمایی‌های تو نبود من یگانگی تو را نمی‌شناختم و به سوی عبادت تو رهنمون نمی‌گشتم».
• درخواست دوری از کژروی در توحید: «وَ جَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِي‏ تَوْحِيدِك‏»؛ «خداوندا! ما را از کژروی و انحراف در توحید و یگانگی‌ات دور گردان». پس از قرار گرفتن در زمره یکتاپرستان و دوری از هر نوع انحراف در توحید و یگانه‌پرستی، مهم‌ترین دغدغه موحدان دوری از ریا و هر نوع شرک در توحید است. اخلاص در توحید بالاترین مرتبه بندگی خدا و عالی‌ترین مرحله کمال انسان است و خداوند برخی از اولیا و دوستانش را به آن ستوده است. امام سجاد(ع) در یکی از نیایش‌های خویش، خداوند را به‌خاطر برخورداری از اخلاص در توحید سپاس می‌گوید.
• اقرار به توحید: یکی از مهم‌ترین جلوه‌های دینداری و اولین گام در بندگی خدا، اقرار به توحید و یگانه‌پرستی است: «... أَوْ يُقِرُّوا بِأَنَّكَ أَنْتَ اللَّهُ الَّذِي‏ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا أَنْتَ‏ وَحْدَكَ‏ لَا شَرِيكَ‏ لَكَ؟»؛ «... یا اقرار نمایند که تو همان خدایی که هیچ معبودی جز تو نیست و یگانه و بی‌انبازی». در نیایش دیگری از آن حضرت که سیدبن طاووس نقل کرده است می‌خوانیم: « اللَّهُمَّ إِنِّي‏ أُشْهِدُكَ‏ بِأَنَّكَ‏ أَنْتَ اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ‏»؛ «خداوندا! من تو را گواه می‌گیرم (بر این اقرار) که تو همان خدای یگانه‌ای هستی که هیچ معبودی جز تو نیست».
• اخلاص در توحید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا... دَلَّنَا عَلَيْهِ‏ مِنَ‏ الْإِخْلَاصِ‏ لَهُ‏ فِي‏ تَوْحِيدِهِ‏»؛ «سپاس خدای را که ما را به اخلاص در یگانگی‌اش رهنمون شد».
• مراتب توحید: در قرآن کریم و نیایش‌های سیدالساجدین، امام زین‌العابدین(ع) به اقسام و مراتب مختلفی از توحید پرداخته شده است؛ از جمله توحید در ذات، توحید در صفات، توحید در الوهیت، توحید در افعال (که به نوبه خود شامل توحید در حاکمیت، توحید در خالقیت، توحید در رازقیت، توحید در شفاعت، توحید در ربوبیت، توحید در مالکیت و توحید در ولایت می‌شود) و همچنین توحید در عبادت را دربر می‌گیرد. پرداختن به همه مراتب توحید و اقسام آن از حوزه این دانش‌نامه بیرون است، لذا به بیان تعریف کوتاهی از این عناوین بسنده کرده و در پایان عبارت‌هایی از نیایش‌های علی بن‌الحسین(ع) را در این‌باره یادآور می‌شویم:

1. توحید ذاتی؛ نخستین مرتبه یکتاپرستی و به معنای نفی شریک، شبیه و جزء، از ذات حق تعالی است.
2. توحید در صفات؛ لازمه توحید ذاتی است که به معنای یگانگی صفات خدا با ذات اوست. به عبارت دیگر، صفاتی مثل علم و قدرت خدا، عین ذات اوست نه اینکه خداوند ترکیبی از ذات و صفات باشد آن‌گونه که اشیا و انسان‌ها چنین هستند. بنابراین همان‌گونه که ذات خدا بی‌همتا و یگانه است، صفات او نیز یگانه و منحصربه فرد است؛ و خداوند در ذات و صفات بی‌مانند است.
3. توحید افعالی؛ بدین معناست که هر فعلی که در این جهان به وقوع می‌پیوندد، زیر سیطرۀ الهی و خواست و تقدیر خدای متعال است و هیچ فاعلی مستقل از خدا و به موازات او وجود ندارد. از زمره مهم‌ترین افعال خدا، توحید در آفرینش، حاکمیت، مالکیت، ربوبیت، رازقیت، ولایت و شفاعت است.
4. توحید عبادی؛ در قرآن و دعاهای امام سجاد(ع) توحید عبادی به دو معنا به کار رفته است:
   1. اطاعت از خدای یگانه و ترک پرستش غیر او: “ای خداوندی که فرمانبرداری از تو فرمانبرداران را سعادت رهایی است... اعضای ما را از فرمانبرداری از هر کس دیگر به فرمانبرداری خود مشغول دار”.
   2. خالص‌کردن انگیزه در پرستش خدای یگانه: “حمد و سپاس خداوندی را که... أبواب علم ربوبیّت خویش را به روی ما بگشاد و ما را به اخلاص در توحید خود راه نمود و از الحاد و تردید در امر خویش به دور داشت”.

بالاترین مرتبه توحید در عبادت، آن است که انگیزه انسان در عبادت و اطاعت خدا، تنها عشق به معبود باشد و نه انگیزه‌های مبتنی بر ترس یا سوداگرۍ: «بار خدایا! بر محمد و خاندانش درود بفرست و دلم را از هر محبتی تھی گردان تا تنها جای محبت تو باشد، و به یاد خود مشغول دار و از بیم خود توانگر نمای و رغبت آن به خود برانگیز و به طاعت خود گرایش ده و بدان راه که بیشترش دوست داری روان بدار چنان که تا زنده‌ام مقهور رغبت به چیزی باشم که در نزد توست».

جای جای نیایش‌های امام سجاد(ع) سرشار از مفاهیم توحیدی و یگانه‌پرستی است و ما به‌خاطر پرهیز از اطاله مقال تنها پاره‌هایی از نیایش چهل و هفتم صحیفه - معروف به دعای عرفه - را در این‌باره گزارش می‌کنیم؛ «بار خدایا! حمد باد تو را، ای پدیدآورنده آسمانها و زمین، ای صاحب جلالت و عظمت، ای مهتر مهتران، ای معبود هر معبود، ای آفریننده هر موجود، ای خداوندی که چون همگان از میان بروند تو باقی هستی، خدایی که هیچ چیز همانندش نیست و هیچ چیز از حیطه علم او بیرون نیست و او بر هر چیز احاطه دارد و هر چیز را نگهبان است».

«تویی آن خدای یکتا، که هیچ خدایی جز تو نیست: خداوند کریم و بخشنده و در کرم و بخشندگی به حد نهایت، خداوند عظیم و در عظمت بی‌مانند، کبیر و صاحب کبریا».

«تویی آن خدای یکتا، که هیچ خدایی جز تو نیست: خداوندی که پیش از همه بوده و پس از همه خواهد بود. تویی که در آفرینش شریکی یاری‌ات نکرد و در کارها به وزیری‌ات نیاز نیفتاده و کار تو را شاهد و ناظری نبوده است».

«تویی که چون اراده کنی حتمی است و هرچه تقدیر کنی بر مقتضای عدل است و هرچه حکم کنی از روی انصاف است».

«تویی که به هیچ حدی محدود نیستی، و به صورتی تجسم نیافته‌ای، و فرزندی نیاورده‌ای که خود از دیگری زاده شده باشی».

«منزهی تو، ای خداوند مهربان! چه فراوان است مهربانی تو، ای خداوند رئوف! چه عظیم است رأفت تو، ای خداوند حکیم! چه شگفت است دانایی تو. منزهی تو ای خداوند، راه تو راهی هموار است و فرمان تو طریق نیک‌بختی است. تو زنده‌ای و همه را به تو نیاز است».

• توسل به توحید: بر این نکته نیز نباید چشم فروبست که از نگاه امام سجاد(ع) مهم‌ترین وسیله و دست‌آویز بنده در پیشگاه خدا توحید و یگانه‌بینی خدا و یگانه‌پرستی است: «وَ وَسِيلَتِي‏ إِلَيْكَ‏ التَّوْحِيدُ»؛ این تنها سرمایه‌ای است که امام سجاد(ع) به آن تکیه می‌کند و در بخشی از نیایش چهل و هفتم می‌گوید: «بار خدایا! هر چند من نتوانسته‌ام از اعمال نیک چیزی تقدیم دارم، آن‌سان که دیگران تقدیم داشته‌اند، ولی توحید تو و نفی ضد و شریک و شبیه از تو را تقدیم داشتم و از درهایی به نزد تو آمدم که تو فرمان دادی از آن درها به سوی تو آیند، و به درگاه تو به چیزی تقرب جسته‌ام که احدی جز با آن نمی‌تواند نزد تو مقرّب گردد».

منابع

1. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «توحید»، دانشنامه صحیفه سجادیه