سوره ممتحنه

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره ممتحنه در علوم قرآنی

مقدمه

شصتمین سوره قرآن و نود و یکمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه با موضوع محوری آزمایش الهی و ملاک دوستی.

نام این سوره از آیه ده اخذ شده که در آن واژه «ممتحنه» آمده که از واژه امتحان گرفته شده است. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ لَا هُنَّ حِلٌّ لَهُمْ وَلَا هُمْ يَحِلُّونَ لَهُنَّ وَآتُوهُمْ مَا أَنْفَقُوا وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ إِذَا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَلَا تُمْسِكُوا بِعِصَمِ الْكَوَافِرِ وَاسْأَلُوا مَا أَنْفَقْتُمْ وَلْيَسْأَلُوا مَا أَنْفَقُوا ذَلِكُمْ حُكْمُ اللَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ به رسول خدا(ص) دستور داده شده زنهای مهاجر را امتحان کنند تا انگیزه ترک شوهرانشان و مهاجرتشان از مکه به مدینه معلوم شود و بر اساس این آزمایش، درباره آنان تصمیم بگیرد. بنابراین، زنان مهاجر «ممتحَنه» (به فتح حاء) هستند و رسول خدا «ممتحِن» (به کسر حاء) است. به همین جهت نیز نام دوم این سوره «امتحان» است. نام سوم آن هم، «مودت» است؛ زیرا این کلمه ۳ بار در این سوره به کار رفته است، دو بار در آیه اول و آن نهی مؤکد از مودت مسلمانان نسبت به دشمنان خدا است و یک بار نیز در آیه ﴿عَسَى اللَّهُ أَنْ يَجْعَلَ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَ الَّذِينَ عَادَيْتُمْ مِنْهُمْ مَوَدَّةً وَاللَّهُ قَدِيرٌ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾پیشگویی دوستی قریش با مسلمانان است که پس از فتح مکه رخ داد.

این سوره دارای ۱۳ آیه و ۳۵۲ کلمه است. از نظر حجم از گروه سوره‌های «طِوال» در «مفصّلات» و در حدود یک چهارم جزء و در جزء ۲۸ قرآن است.

پیغمبر خدا(ص) فرمود: کسی که سوره ممتحنه را قرائت کند مردان و زنان مؤمن روز قیامت شفیعان او خواهند بود. ابوحمزه ثمالی از حضرت علی بن الحسین(ع) روایت نموده که فرمود هر کس سوره ممتحنه را در نمازهای واجب یا مستحب (نوافل) بخواند خداوند قلب او را امتحان و آزمایش کند برای ایمان و نورانی شود برای بینایی و بینش او و هرگز فقر و ناداری و دیوانگی در فرزند و خودش پیدا نشود.

این سوره متعرّض مسئله دوستی مؤمنین با کفّار است و از آن به سختی نهی می‌کند، هم در ابتدای سوره متعرّض آن است و هم در آخرش و در خلال آیات نیز متعرّض احکامی درباره زنان مهاجر و بیعت آنان شده است و به این که ملاک دوستی و دشمنی فقط باید خدا باشد اشاره و رفتار اعتقادی و نیایش‌های حضرت ابراهیم(ع) را بیان کرده است.

ساختار

سوره ممتحنه از ۴ بخش تشکیل شده است.

1. آیات ۱-۳: (نهی دوستی با دشمنان اسلام و مسلمین).
2. آیات ۶-۴: (الگوی رفتار اعتقادی، سیاسی و معنوی حضرت ابراهیم).
3. آیات ۹-۷: (پیشگویی مسلمانشدن اهل مکه و دوستی با مسلمانان، عدم نهی از رفتار با احسان و قسط محور با کفار غیر حربی، تأکید بر دوری از دشمنان حربی اسلام).
4. آیات ۱۳-۱۰: (ضرورت دفاع از حقوق زنان مهاجر به خاطر ارزشهای الهی).

در بخش یک که حکم افتتاح سوره را دارد نهی از دوستی با دشمنان جنگی اسلام و مسلمین شده است و در بخش ۴ که حکم اختتام سوره را دارد حکم به دفاع از حقوق زنان مسلمان شده است که به خاطر دوستی با خدا و بیزاری از کافران عنود راه مهاجرت را پیش گرفته‌اند.

در بخش دوم، رفتار اعتقادی و سیاسی ابراهیم(ع) همراه با احوالات معنوی او، هر دو مفهوم اصلی سوره یعنی نهی از دوستی با دشمنان خدا و آزمایش الهی را در بر دارد. کارکرد این بخش، ارائه یک مدل رفتاری متعالی ممکن برای مسلمانان است. بخش دوم در ارتباط مفهومی با سه بخش دیگر است.

بخش سوم در تقارن تکمیلی با بخش اول است. در بخش سوم دوستی با غیر مسلمانان صلح طلب از نهی کلی دوستی با دشمنان اسلام استثنا شده است. آیه اول و آخر سوره تأکید بر نهی دوستی با دشمنان جنگی مسلمانان کرده و دوستی با آنها را گمراهی و ستم دانسته است. چنین موضعی، احکام جزایی و سیاسی خاصی را برای نافرمانان موجب می‌گردد.

آیات نامدار و مشهور

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ﴾.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره ممتحنه»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس