سوره یونس در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره یونس است. "سوره یونس" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره یونس در علوم قرآنی

مقدمه

دهمین سوره قرآن و پنجاه و یکمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه، با موضوعات وحی، مقام پیامبری و بخش‌هایی از زندگی پیامبران، ناپایداری زندگی دنیا و لزوم توجه به آخرت.

در این سوره به داستان حضرت یونس(ع) و قوم او اشاره شده است. بدین جهت این سوره برگرفته از نام این پیامبر خدا است. این سوره نام دیگری ندارد.

قوم یونس بعد از آنکه او گفت که اگر ایمان نیاورند عذاب الهی بر آنها نازل می‌شود، ایمان آوردند و خدا نیز آنها را بخشید فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِينٍ و این از کرامات حضرت یونس است.

در قرآن نام یونس چهار بار آمده و در سوره صافات و سوره قلم، داستان وی بیان شده است. در سوره انبیاء هم به عنوان «ذوالنّون» از او یاد شده است.

این سوره مبارکه، همان‌طور که از آیاتش پیدا است، در مکه نازل شده و از سوره‌هایی است که نزول آن در اوائل بعثت بوده و به طوری که از پیوستگی و اتصال آیات کریمه‌اش پیدا است یک‌باره نازل شده است. البته بعضی از مفسرین، سه آیه از این سوره را که از جمله فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ شروع می‌شود استثناء کرده و گفته‌اند که این سه آیه، در مدینه نازل شده است. و بعضی دیگر آیه وَمِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِهِ وَرَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ را استثناء کرده و گفته‌اند در مدینه و درباره یهودیان نازل شده و لیکن از الفاظ این آیات، هیچ دلیلی بر این دو قول دیده نمی‌شود.

چهارمین سوره از سوره‌های بیست و نُه گانه‌ای است که با حروف مقطعه (= الر) آغاز می‌شوند. این سوره دارای ۱۰۹ آیه، ۱۸۴۴ کلمه و ۷۵۹ حرف است. از لحاظ حجم و کمیت یکی از سوره‌های متوسط است که حدود دو سوم جزء قرآن را در بردارد و اولین سوره از سوره‌های «مئون» است.

از رسول خدا(ص) روایت شده است: «هر که این سوره را قرائت نماید، ده برابر تعداد کسانی که حضرت یونس(ع) را تصدیق یا تکذیب کردند حسنه به او عطا می‌شود و نیز به تعداد کسانی که با فرعون غرق شدند».

هدفی که سوره برای بیان آن نازل شده، عبارت است از تأکید کردن به مردم نسبت به التزام به توحید و این تأکید را از راه بشارت و انذار انجام داده است.

سخن از حقانیت قرآن در چند جای سوره تکرار شده و در اول آخر آن آمده است. زمینه و اساس آیات این سوره همان پاسخ‌گویی و رد انکار کفاری است که وحی بودن قرآن را انکار می‌کردند.

موضوعات سوره

بیان مظاهر قدرت خداوند، دلایل اثبات وجود خدا، مسئله وحی، نبوت و بعثت پیامیران، آیات تکوینی و علوم طبیعی، طبیعت‌شناسی و بحث از اسرار خلقت و آفرینش و رازهای پیچیده و نهفته آن، ترسیم تمثیلی از حقیقت دنیا، ناپایداری دنیا و توجه دادن به آخرت، داستان‌هایی آموزنده از پیامبران از جمله یونس، نوح و موسی(ع)، قضاء و قدر الهی.

نخست از مسئله وحی و مقام پیامبر(ص) سخن می‌گوید، سپس به نشانه‌هایی از عظمت آفرینش که نشانه عظمت خدا است می‌پردازد، بعد، مردم را به ناپایداری زندگی مادی دنیا و لزوم توجه به سرای آخرت و آمادگی برای آن از طریق ایمان و عمل صالح متوجه می‌سازد. و به تناسب همین مسائل، بخش‌های مختلفی از زندگی پیامبران بزرگ از جمله نوح و موسی و یونس(ع) را بازگو می‌کند. و باز برای تأیید مباحث فوق، سخن از لجاجت و سرسختی بت‌پرستان به میان می‌آورد و حضور و شهود خدا را در همه جا برای آنها ترسیم می‌کند و مخصوصاً برای اثبات این مسئله از اعماق فطرت آنان که به هنگام مشکلات آشکار می‌شود و به یاد خدای واحد یکتا می‌افتند، کمک می‌گیرد و بالاخره برای تکمیل بحث‌های فوق، در هر مورد مناسبی از بشارت و انذار، بشارت به نعمت‌های بی‌پایان الهی برای صالحان و انذار و بیم دادن طاغیان و گرد‌ن‌کشان، استفاده می‌کند.

آب از وجوه مشترک قصه نوح و موسی و یونس است خدا با آب، قوم عاصی نوح و فرعون را غرق کرد اما یونس را از دل نهنگ در آب نجات داد.

مقاصد سوره

1. بیان توحید ربوبی و صفات و علو مقام حضرت حق جل جلاله، و تدبیر امور بندگان، و فضل و رحمت خدا بر ایشان و علم خدا به شؤون ایشان و تنزیه خدا از ظلم به بندگان.
2. بیان حقیقت وحی محمدی که قرآن نازل شده به صورت کتاب برای هدایت مردم است. و بیان عقیده ایمان به وحیانی بودن قرآن در مرتبه بین ایمان به خدا و ایمان به رسالت نبی اکرم(ص).
3. بیان امر نبوت عامه و رسالت خاصه محمد(ص).
4. بیان عقیده معاد و جزاء، و ذکر رجوع همه مردم به سوی خالق، و تفصیل جزاء مؤمنین و کافرین، و بیان آنکه جزاء آخرت نتیجه رفتار انسان در زندگی در عالم ناسوت و این جهانی او است.
5. بیان صفات و عادات بشر و آثار مترتب بر اعمال و سنت‌های الهی و بیان صفات ناپسندی که با اخلاق دینی قابل معالجه است.
6. بیان اعمال صالح که نتیجه ایمان راستین به تعالیم اعتقادی و عملی اسلام است.
7. وصف قرآن به کتاب مشتمل بر حکمت عالی که فقط می‌تواند از سوی خدا نازل شود. بیان قصه یونس به عنوان مدرک و دلیلی بر آن.
8. ذکر آیه تحدی برای آوردن یک سوره مثل سوره‌ای از قرآن أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ.
9. سنن و قوانین حاکم بر تاریخ: لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ، لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ، إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ، لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ.

آیات نامدار و مشهور

1. وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً،
2. وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ،
3. اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ،
4. قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ،
5. إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئًا وَلَكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ،
6. وَلِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ،
7. قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ،
8. إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ،
9. هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ،
10. يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ،
11. أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ،
12. الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ،
13. لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ،
14. وَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره یونس»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس