ابوالعتاهیه

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوالعتاهیه در تراجم و رجال - ابوالعتاهیه در تاریخ اسلامی

مقدمه

از شاعران عصر امام رضا(ع) و مذکور در کلام امام. نام وی به اتفاق منابع، اسماعیل بن قاسم بن سوید بن کیسان عنزی و کنیه‌اش ابواسحاق بود. “ابوالعتاهیه”، به معنای “گمراه، احمق و ناقص عقل”، لقبی است که برخی از دشمنان و مخالفان وی به او داده‌اند. ابوالفرج اصفهانی اطلاق این کنیه را به وی مرتبط به خلیفه عباسی، مهدی، می‌داند. امام رضا(ع) نهی فرموده که وی را به این لقب بخوانند و بر اساس آیه ﴿وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ﴾ این عمل را ناپسند دانسته است. البته این لقب چنان برای وی شهرت یافته که شاید بسیاری، دیگر به معنای لغوی و اولیه آن توجهی نداشته باشند. از این رو، در این نوشته نیز به دلیل شهرت این نام، بی آنکه مراد توهین به این شاعر باشد، وی را به همین نام می‌خوانیم. منابع اصل خاندان وی را از روستایی از منطقه انبار در نزدیکی کوفه به نام “عین التمر” می‌دانند و معتقدند که وی در کوفه رشد یافته است. البته ابن‌خلکان عین التمر را جایی در حجاز می‌داند. با این توضیح می‌توان وجه اختلاف برخی منابع را دریافت که تولد وی را در عین التمر، انبار یا کوفه دانسته‌اند. البته برخی از گزارش‌ها نیز محل تولد وی را “مذار” جایی میان بصره و واسط می‌دانند که البته با اتفاق نظر منابع بر جایگاه مذکور، چندان قابل اعتنا نیست. عین التمر در سال ۱۲ ق در عصر خلافت ابوبکر توسط خالد بن ولید به تصرف مسلمانان در آمد. در این زمان، کیسان جد ابوالعتاهیه کودکی بود که به اسارت در آوردند و نزد ابوبکر بردند. او وی را به دست قبیله عنزه سپرد و کودک نزد آنان پرورش یافت و از این روست که این خاندان و از جمله ابوالعتاهیه از موالی بنی‌عنزه به شمار می‌آیند و در نسبتشان تعبیر “عنزی” ملاحظه می‌شود. ابن‌عدیم معتقد است کیسان لقب ابوسوید بوده است و این لقب را به سبب هوش و ذکاوت بسیار در کودکی به وی دادند.

درباره سال تولد ابوالعتاهیه اختلاف نظر چندانی دیده نمی‌شود. ابن‌عدیم سال تولد وی را ۱۳۰ ق یا ۱۳۲ ق دانسته است. مادرش أم‌زید، دختر زیاد محاربی، از موالی محمد بن هاشم بن عمرو بن عتبة الزهری، از بنی‌زهره، از قبائل قریش بوده است. خاندان وی از حیث اقتصادی و اجتماعی از طبقات ضعیف به شمار می‌آمده‌اند و چنان که از گزارش‌ها به دست می‌آید، پدر وی کوزه‌گر یا حجامت‌گر بوده است. چنان که به نظر می‌آید، ابوالعتاهیه به این اصل و نسب اهمیت چندانی نمی‌داد و بر آن بوده انسانی که ابتدای وجودش نطفه‌ای بدبو و انتهای حیاتش مرداری گندیده است، نباید به این امور اعتباری افتخار کند. ابوالعتاهیه هر چند در میانه عمر خود به شعر زاهدانه رو آورد، در ابتدای جوانی همنشین جماعتی عیاش و هرزه بود. در این دوران، او با مخنثان کوفه و بغداد نشست و برخاست داشت و خود را چون ایشان می‌آراست و از این‌رو برخی وی را “مخنث اهل بغداد” می‌نامیدند و عده‌ای به شدت وی را به سبب اشتغال به چنین کاری سرزنش می‌کردند. پرداختن به فسق و فجور در سال‌های بعد با همراهی با والبة بن حباب شدت بیشتری گرفت. علت این امر، چنان که مرزبانی متذکر شده، پایگاه اجتماعی و فرهنگی پایین وی بوده و نیز اینکه تعلیمات منسجمی در سال‌های آغازین نداشته است.

به نظر می‌آید وی پیش از آنکه به شهرت برسد، به شغل پدری اشتغال داشته و در همین حال نیز به سرودن شعر مشغول بوده است. مشهور است که برخی جوانان که به شعر و شاعری علاقه‌مند بودند، به نزد وی می‌رفتند و با او درباره شعر و ادب، گفت‌و‌گو می‌کردند و گاه بر سفال‌هایش اشعار او را می‌نوشتند. هر چند وی در کوفه به شاعری شهره شد، در این شهر نتوانست از طریق شاعری به ثروت و مکنتی دست یابد. از این رو، مانند دیگر شعرای هم‌عصر خود چون ابونواس، راهی دارالخلافه بغداد شد و در آنجا کوشید که از طریق نزدیکی به دستگاه خلافت به رفاه برسد و ثروتی بیندوزد. آنچه آشکار است، این است که وی به این خواسته خود می‌رسد و به دربار خلیفه وقت، مهدی عباسی، راه می‌یابد و تا مدتی در سفر و حضر ملازم وی می‌گردد و با اشعار و مدایح خود، خاطر خلیفه را حتی در لحظات خشم و غضب خوش می‌کند‌. اما چنان که رسم اهل قدرت است، خلیفه وی را به جهت پاره‌ای نافرمانی‌ها و سخنان ناخوشایند به شدت آزار می‌دهد. گفته‌اند به دستور خلیفه به سبب شعری صد ضربه تازیانه خورد. البته وی چون دیگر شاعران این عصر، در مقام هجوگویی کمتر کسی را معذور می‌داشت و حتی به زنان نیز با اشعار خود تعرض می‌کرد. اشعار وی در هجو سُعدی، زنی از موالی بنی مُعن از زمره این اشعار است که برای وی عقوبت بسیار سختی به دنبال داشت.

ابوالعتاهیه در دوران مهدی عباسی به زندان نیز افتاد و به وساطت یزید بن منصور که نزد خلیفه جایگاه رفیعی داشت از محبس رهایی یافت. چنان که از برخی منابع به دست می‌آید، ابوالعتاهیه مدتی از سرودن شعر امتناع کرده و از این بابت موجبات ناراحتی خلیفه را فراهم آورده بود. خلیفه او را به زندان می‌افکند تا خواسته وی را برآورد. احتمالاً این امر به داستان عاشقی وی بی‌ارتباط نبوده است. اوج مشکلات وی در عصر خلافت مهدی عباسی، مرتبط با علاقه یافتن وی به کنیز ریطه، همسر خلیفه است. این کنیز که عُتبه نام داشت از وجاهت بسیاری برخوردار بود و ابوالعتاهیه خواستار نکاح وی بود، اما او کمتر توجهی به شاعر نداشت و در مقابل سوز و گداز‌های وی طریق بی‌اعتنایی پیشه می‌کرد. علاقه وی به این کنیز، چنان که از ابوالعتاهیه روایت شده، مدت‌ها پیش از ورود به دارالخلافه شروع شده و کنیزک نیز در ابتدا با وی طریق مهر و جفا را توأمان پیش گرفته بوده و او را آزار می‌داده است. ابوالعتاهیه اشعار بسیاری در وصف این کنیز و عشق او سرود که منابع متعددی به ذکر آنها پرداخته‌اند. غیر از عاشقی، انگیزه‌های دیگری از جمله مال‌دوستی و رسیدن به جایگاهی برتر نزد خلیفه برای این اظهار علاقه بیان شده است که به جهت علاقه وافر ابوالعتاهیه به ثروت، امری بعید نیست.

بالاخره اصرار شاعر در وصف محبوب برای وی مشکل‌زا شد و موجبات به حبس افتادن وی را مهیا ساخت. مهدی وی را از زندان آزاد کرد، اما هارون الرشید دوباره وی را به زندان انداخت و البته او نیز پس از مدتی شاعر دل‌سوخته را آزاد کرد. محتمل است آنچه در باب وساطت یزید بن منصور در آزادی وی در عبارات پیشین گفته شد، مرتبط به همین حبس باشد. محیط زندان و آزارهای بسیاری که وی در آن دید، در روند زندگی وی و گرایش او به نوع خاصی از سلوک با خلفا و زیستن در دنیا و حتی سرودن شعر تأثیر بسزایی داشت. او در برابر خلفا مطیع‌تر شد و تنها به مدح ایشان مشغول بود و آنچه موجبات خشم ایشان را فراهم می‌کرد، نمی‌گفت و انجام نمی‌داد. او از همنشینی با هرزگان و مخنثان که حتی در سال‌های حضور نزد مهدی نیز از آن ابا نداشت، کناره جست و به مطالعه متون دینی و کتب کلامی پرداخت و اندیشه‌های مذاهب مختلف را بررسی کرد. گرایش وی به شیعیان زیدی محتملاً مرتبط با این دوران است. او در عصر خلیفه بعد، موسی الهادی، نیز در دربار بود و اشعار بسیاری در مدح وی و اطرافیانش سرود و در موقعیت‌های مختلف در کنار خلیفه بود. گویا در این دوران میان هارون الرشید و هادی عباسی که هر دو فرزندان مهدی بودند، رقابتی در تصاحب و ملازمت ابوالعتاهیه بوده است و به دستور هادی، شاعر سرانجام به دربار وی پیوسته است. ابوالفرج اصفهانی می‌گوید که وی در این دوران گاه به صله‌های بسیاری رسید و از نظر مالی کاملاً بی‌نیاز شد. او در تمام دوران حضورش در بغداد با شاعر نامدار هم‌عصرش ابونواس ارتباطات نزدیکی داشته است. این دو به رغم برخی اختلافات در سبک شعری و محتوای اشعار، رفتار محترمانه‌ای با یکدیگر داشته‌اند، خاصه که هر دو از شاعران نوگرای عصر خود به شمار می‌آمده‌اند و ارزش هنر یکدیگر را می‌دانسته‌اند. هادی پس از مدتی از دنیا رفت و هارون الرشید جانشینش شد. هارون به ابوالعتاهیه اعتقاد بسیار داشت و به شعر او علاقه‌مند بود و از سال‌ها قبل، در دوران خلافت پدر و برادر، وی را می‌شناخت. از این رو، از وی و ابراهیم موصلی خواست که به او بپیوندند و شاعر و مغنی دربار وی باشند. آن دو که گویا از مرگ هادی بسیار متألم بودند و به وی تعلق خاطر داشتند، از این کار ابا کردند و گفتند که عهد کرده‌ایم که پس از هادی غزل نگوییم و طرب و تغنی نکنیم. این سخن موجب خشم هارون شد و آن دو را برای مدتی روانه زندان کرد. پس از مدتی هارون دوباره به یاد شاعر و مغنی خود افتاد و به معاضدت جعفر بن یحیی برمکی آنان را به دربار بازگرداند و ایشان دوباره به سرودن شعر و تغنی مشغول شدند.

برخی روایت‌ها حاکی از آن است که ابوالعتاهیه در زندان بر روی دیوار، اشعاری را درباره ظلم و عاقبت آن در قیامت نوشت که چون خبر آن به هارون رسید، او را عمیقاً متألم ساخت و موجب شد شاعر را آزاد کند و مقدار قابل توجهی مال به او بدهد. پس از اینکه ابوالعتاهیه از زندان آزاد شد، مدتی رویه معهود خود با دیگر خلفا را با هارون الرشید پیش گرفت و در مواضع مختلف همنشین و همراه وی بود و اشعاری را در مدح وی و منتسبانش سرود و موجبات خوشدلی وی را فراهم آورد. گاه نیز وی را از طریق شعر زاهدانه انذار می‌داد و او را به یاد مرگ و نیستی می‌انداخت. قابل توجه است که با موقعیت خاص آل‌برمک در دستگاه خلافت عباسی و خصوصاً سال‌های نخستین خلافت هارون، چنان که به نظر می‌رسد او شعری در مدح ایشان نگفت. این در حالی است که دوست شاعر وی، ابونواس، مدتی از مداحان ایشان بود و کمتر شاعری بود که به دربار عباسیان راه بیابد و در مدح این خاندان شعری نگوید. آنچه از منابع به دست می‌آید این است که وی پس از مدتی گرایش‌های زاهدانه و صوفیانه‌ای می‌یابد که از عصر خلافت مهدی عباسی، نشانه‌هایی از آن در وی پدیدار شده بود. سرخوردگی ناشی از عشق عتبه و مطالعه متون دینی و همنشینی با زهاد و در آمدن در میان شیعیان زیدی، از دلایل این تغییر است. وی پس از آنکه در حدود سال ۱۸۰ ق به طریق زهد روی آورد، در نحوه زندگی و سلوک با امرا و خلفا نیز تغییراتی به وجود آورد. او در مقابل اصرار هارون که از وی می‌خواست اشعاری در قالب غزل بسراید، مقاومت کرد و آن را معارض طریقی دانست که او بدان التزام داشت. به دستور هارون او را به سختی کتک زدند و خواستند زندانی‌اش کنند. هارون سوگند خورد تا او به سرودن غزل باز نگردد، آزادش نکند. بر اساس گزارش ابوالفرج اصفهانی، ابوالعتاهیه نیز بر موضع خود پافشاری کرد و گفت: هر آنچه زن و کنیز دارم بر من حرام باد اگر به یک سال جز به قرآن و ذکر ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ و ﴿مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ﴾ بپردازم. هارون از کردار خود اندوهناک شد و دستور داد که وی را در خانه‌اش حبس کنند و بر او سخت نگیرند. وی در این ایام از حیث ظاهری نیز تغییرات عمده‌ای کرد و علاوه بر ژولیدگی صورت، به پشمینه‌پوشی نیز روی آورد، به گونه‌ای که برخی او را به تمسخر نظر می‌کردند.

آنچه مشمول توبه وی بود گفتن غزل و هجاء بود و مدح و ستایش را در بر نمی‌گرفت. از این‌رو می‌بینیم که پس از تحول مذکور نیز اشعاری را در مدح خلفا می‌سراید و از ایشان صله می‌ستاند. نمونه‌هایی از آن، از جمله مدح هارون الرشید در جلسه ولایت‌عهدی پسرانش امین، مأمون و مؤتمن (۱۸۶ق)، و نیز شادباش غلبه بر برخی دشمنان از جمله رومیان، در بعضی منابع ذکر شده‌اند. او هیچ‌گاه تا پایان عمر ارتباط خود را با دستگاه خلافت عباسی قطع نکرد و پس از هارون به ملازمت و ستایش محمد امین و عبدالله مأمون اهتمام ورزید. اشعاری از وی در مدح امین و رثای او دیده می‌شود که نشان از ارتباط مستمر وی با خلفای پس از هارون است. پس از آنکه مأمون نیز از خراسان به عراق آمد، ابوالعتاهیه او را مدح کرد و در مواضع مختلف ملازم او بود و از او هدیه‌های بسیاری گرفت. چنان‌که از منابع به دست می‌آید، مأمون با اشعار ابوالعتاهیه انس داشته و در برخی موارد اشعار وی را می‌خوانده است. با این سخنان معلوم می‌شود این ادعا که ابوالعتاهیه پس از گرایش به زهد جز به زور و تهدید به مدح خلفای عباسی نپرداخته است، سخنی قابل تأمل و نپذیرفتنی است. او در عهد خلافت مأمون از دنیا رفت. منابع دو تاریخ ۲۱۰ق و ۲۱۳ق را برای سال وفات وی بیان کرده‌اند. او را در جانب غربی بغداد به خاک سپردند و به دستور وی بر قبرش چهار یا پنج بیتی را که در زمان حیات سروده بود، نگاشتند. درباره مذهب و اندیشه‌های وی سخنان بسیاری گفته‌اند. وی را در زمان حیات و پس از مرگش به زندقه متهم کردند، در حالی که چنان که خطیب بغدادی از قول برخی از معاصران و با استناد به اشعارش بیان می‌کند، او معتقد به خداوند و قیامت و همه اصول و فروع دین بوده است. ابن‌معتز اظهار شگفتی می‌کند که وی به رغم گرایش به زهد و موعظه و یاد مرگ و حشر و دوزخ و بهشت و اموری از این دست، باز هم به زندقه شهرت یافته است. احتمالاً انتساب وی به زندقه متناسب با برخی اندیشه‌های منتسب به وی درباره اعتقاد به دو جوهر و یا دو عنصر متضاد در عالم است که نشانه‌ای از اندیشه‌های ثنویه در خود دارد. اما همان گونه که ابوالفرج اصفهانی و برخی دیگر آورده‌اند، وی دو جوهر را مخلوقات خدای واحد می‌دانسته و به دیدگاه خود صورت‌بندی‌ای توحیدی می‌داده و از آنچه در میان برخی جماعات چون دیصانیه و مانویه بوده، تبعیت نمی‌کرده است. برخی انتساب وی به زندقه را ناشی از تأکید بسیار بر مرگ و نابودی و بی‌توجهی به رستاخیز و زنده شدن مجدد دانسته‌اند که این نیز نمی‌تواند دلیل درستی بر این اتهام بزرگ باشد، زیرا چنان که ابن‌معتز بیان کرده، هم باور به حشر و نشر و جزا و عقوبت در سخنان وی ملاحظه می‌شود و هم منطقاً تأکیدی بر چیزی به معنای نفی امور دیگر نیست. از این تهمت که بگذریم، منابع وی را از شیعیان زیدی دانسته‌اند.

وی با آنکه سال‌های متمادی از نزدیکان خلفای عباسی بود و ایشان را مدح می‌گفت، هیچ‌گاه به آل علی(ع) خیانت نکرد و چنان که مرسوم اهل زمانه بود، ایشان را مذمت نکرد. برخی از محققان از علاقه ابوالعتاهیه به امام کاظم(ع) سخن گفته‌اند و اشعاری را از وی نشان داده‌اند که در آنها به نحو اشاره گونه‌ای مدح آن حضرت و شخصیت و تقوای ایشان از یک سو و تظاهر به دینداری و زهد دروغین هارون الرشید از سوی دیگر دیده می‌شود. همچنین ابیاتی از وی منقول است که گویا در رثای امام کاظم(ع) سروده شده است. ابوالعتاهیه از شاعران پرگو بوده است و چنان که از روایت ابن‌خلکان بر می‌آید، مسلماً بالغ بر ده‌ها هزار بیت سروده است. آنچه امروز در اختیار ماست همه اشعار او نیست. اشعار بر جا مانده از وی را می‌توان در دو بخش کلی بررسی کرد. بخش اعظم اشعار وی زهدیات اوست و بخش کوچک‌تر آثار وی مجموعه‌ای از مدایح، مراثی، وصف، هجاء و امثال و حکم. در قرن پنجم قمری ابوعمر یوسف بن عبدالله بن عبدالبر قرطبی زهدیات وی را گردآوری کرد و بخش دیگر اشعار وی در دوره اخیر (۱۸۸۶م) توسط لویس شیخو تحت عنوان الانوار الزاهیة فی دیوان ابی‌العتاهیه به طبع رسید. در دوره اخیر نیز آثار مستقلی درباره وی و شعرش نگاشته شده که از جمله آنها می‌توان به کتاب‌های ابوالعتاهیة رائد الزهد فی الشعر العربی، نوشته اسامة عانونی و ابوالعتاهیة اشعاره و اخباره، نوشته شکری فیصل اشاره کرد.

او هر چند در ابتدای شاعری بر اساس قالب‌ها و مضامین متعارف شاعران زبان عربی سخن می‌گفت، در پایان عمر به شعر زاهدانه گرایش یافت و از این حیث برای نخستین بار به طور فراگیر ادب عرب را بهره‌مند ساخت. برخی محققان بر آن‌اند که وی نه تنها از حیث محتوایی و مضمونی، بلکه از جهت صوری و ادبی نیز در شعر عربی تحول ژرفی ایجاد کرد. به بیان ایشان، ابوالعتاهیه به استثنای قافیه، همه ظواهر شعر کهن را عمداً به کنار نهاد و چه در اوزان و بحور و چه در به‌کارگیری واژگان تحول مهمی به وجود آورد. اینکه وی در اشعار زاهدانه خود از چه منابعی الهام گرفته است، از مباحث مورد توجه محققان است. برخی چون شوقی ضیف و خفاجی معتقدند که به غیر از قرآن کریم و روایات نبوی، یکی از مهم‌ترین منابع الهام وی سخنان امام علی بن ابی طالب(ع) است که در ابواب مختلف زهد و ورع به شیواترین بیانی سخن گفته است. ابن ابی‌الحدید معتزلی در مواضع مختلفی از شرح خود بر نهج‌البلاغه ابیاتی از ابوالعتاهیه را ذکر می‌کند که می‌تواند تا حد زیادی میزان تأثیرپذیری ابوالعتاهیه را از سخنان امام علی(ع) نشان دهد. چنان که از منابع به دست می‌آید، امام رضا(ع) به اشعار زاهدانه ابوالعتاهیه علاقه و عنایت داشته است. شیخ صدوق از محمد بن یحیی بن ابی‌عباد نقل می‌کند که گفت: عمویم برایم گفت: روزی از امام رضا(ع) شنیدم که ابیاتی را می‌خواند، با آنکه ایشان بسیار کم شعر می‌خواند و این ابیات چنین است: “همه ما آرزو داریم که مرگ ما را مهلت دهد، در حالی که مرگ خود نابود کننده آرزوهاست. تو را آرزوهای دروغین فریب ندهد؛ میانه‌رو باش و بیهوده‌گری را کنار بگذار. دنیایی را ماند که ماندنی نیست؛ سواری بار می‌اندازد و پس از درنگی کوچ می‌کند”. راوی می‌گوید: به امام گفتم: این اشعار از آن کیست؟ امام در پاسخ وی به شهرت و لقب شاعر که در زبان عربی معنای زشتی دارد اشاره نکردند و تنها به این بسنده کردند که این ابیات را شاعری از عراق گفته است. پس از آن راوی بی آنکه منظور امام را دانسته باشد به ایشان می‌گوید: من این اشعار را از ابو العتاهیه شنیدم. امام نیز به وی متذکر می‌شود که خواندن افراد به القاب زشت بر اساس نص قرآن کریم صحیح نیست. این ابیات چنان که برخی از محققان بیان کرده‌اند، قرابت بسیاری به برخی از خطب نهج البلاغه دارد و توجه امام نیز به آنها ناشی از آن است که این ابیات بیانگر حقیقتی است که مورد تأیید ایشان و دیگر اولیای دین است.

جستارهای وابسته

منابع

1. کمپانی زارع، مهدی، مقاله «ابوالعتاهیه»، دانشنامه امام رضا ج۱

پانویس