علائم و نشانه‌های ظهور چند قسم‌اند؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها

در ذیل، پاسخ جامع اجمالی به این پرسش و دیدگاه‌های متفرقه برخی از نویسندگان و دانشمندان، در این باره، به طور مفصل‌تری قابل بررسی است.

== عبارت‌های دیگری از این پرسش ==

* [[علائم]] به معنای [[نشانه‌ها]]، به اموری گفته می‌شود که نمایانگر مقصود و مطلوب هستند. و مراد از [[علائم ظهور]] آن دسته از حوادثی است که براساس [[بیان]] [[پیشوایان]] [[معصوم]]{{عم}}، قبل و یا در آستانۀ [[ظهور]] واقع خواهد شد و تحقق هر کدام نوید نزدیک شدن یا وقوع [[قیام]] [[امام مهدی]] {{ع}} را می‌دهد.<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۵۱ -۲۵۲؛ [[مهدی علی‌زاده|علی‌زاده، مهدی]]، [[نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار (کتاب)|نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار]]، ص۱۸ -۲۰؛ [[بهروز محمدی|محمدی، بهروز]]، [[چلچراغ حکمت ج۱۰ (کتاب)|مهدویت]]، ج ۱۰، ص۴۸</ref> البته باید دانست وقتی می‏‌توانیم حوادث را علامت [[ظهور]] بدانیم که در [[روایات]] اسمی از آنها برده شده باشد و آنها را به عنوان نشانه و علامت ذکر کرده باشند؛ و الا نمی‌‏توان گفت ارتباطی با [[ظهور]] دارند.<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲</ref>

* در [[جوامع]] روایی [[شیعه]] و [[سنی]]، از امور متعددی به عنوان "[[علائم ظهور]]" یاد شده است. [[نشانه‌های ظهور]] را از زوایای مختلفی می‌توان نگریست؛ مثلاً از لحاظ [[پیوستگی]] و گسستگی نسبت به [[ظهور]]، [[علائم]] منفصل و [[علائم]] متصل ـ و به تعبیر دیگر [[علائم]] پیش از [[ظهور]] و [[علائم]] مقارن با [[ظهور]] ـ را تشکیل می‌دهند و از نظر [[میزان]] قطعیت، به [[علائم]] محتوم (قطعی و حتمی) و [[علائم]] مشروط (غیر حتمی) انقسام می‌یابند و ... . <ref>ر.ک. [[مهدی علی‌زاده|علی‌زاده، مهدی]]، [[نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار (کتاب)|نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار]]، ص ۲۱ ـ ۲۸. </ref> برخی از این تقسیم‌ها عبارتند از:

* '''تقسیم اول:''' با در نظر گرفتن ارتباط این [[علائم]] با [[برنامه‏‌ریزی الهی]]، به دو قسم تقسیم می‌‏شود:

# رویدادهایی که در [[برنامه‏‌ریزی الهی]] دخالت دارند، همچون [[انحرافات]] که نشانه‏‌ای از [[ظهور]] نیز هستند.

# حوادثی که در این برنامه‌‏ریزی دخالتی ندارند، بلکه به خودی خود بدون ارتباط با وجود [[انسان]] وجودی مستقل دارند، مانند [[گرفتن ماه در شب‌های آخر ماه]]، و [[گرفتن خورشید در وسط ماه]] و دیگر رویدادهایی نظیر اینها که به عنوان [[علائم ظهور]] ذکر شده‌‏اند.<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲</ref>

* '''تقسیم دوم:''' [[علائم]] از جهت نزدیکی و دوری از [[زمان ظهور]]، به دو قسم متصل و منفصل تقسیم می‏‌شوند:<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۲</ref>

# [[علائم متصل]]: رویدادهائی که نزدیک به [[زمان ظهور]] است، به طوری‌که از آخرین [[مقدمات ظهور]] شمرده می‌‏شود؛ همچون [[قتل نفس زکیه]].<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۲؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۱۰ -۱۲</ref>

# [[علائم منفصل]]: علائمی که گویای وقوع حادثه‏‌ای پیش از [[ظهور]] هستند و لو اینکه با فاصله زمانی دور باشد<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲</ref> و تحقق و پیدایش آنها باعث [[اطمینان قلبی]] بیشتر [[مؤمنان]] شده و [[روحیه امید]] را در آنان زنده نگه می‌دارد.<ref>ر.ک. [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۲؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۱۰ -۱۲</ref> مانند [[اختلاف]] [[بنی عباس]] با [[اهل بیت]]{{ع}}، هنگامی‌ که آنان در اوج [[قدرت]] بودند و [[شیعیان]] زیر فشارشان قرار داشتند، از [[اختلاف]] و نابودی آنان سخن می‌گفتند و آن را جزء علامت‌های [[قیام حضرت مهدی]]{{ع}} می‌شمردند،<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۸، ص ۲۵۸، ح ۴۸۴</ref> اما اکنون صدها سال از زوال [[بنی عباس]] می‌گذرد.<ref>ر.ک. [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص ۱۰ ـ ۱۲</ref>

* بنابراین مجموعه [[علائم]] را می‌‏توان به چهار گروه تقسیم کرد:

# آنهائی که در [[برنامه‏‌ریزی الهی]] داخل و نزدیک [[زمان ظهور]] هستند، مانند [[قتل نفس زکیه]].

# آنها که در [[برنامه‏‌ریزی]] داخل و دور از زمان ظهورند، همچون وجود [[دولت]] [[بنی عباس]] و [[جنگ‌های صلیبی]].<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲؛ [[سید اسدالله هاشمی شهیدی|هاشمی شهیدی، سید اسدالله]]، [[زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (کتاب)|زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی]]، ص۲۵ -۲۶</ref>

# امور تکوینی نزدیک به [[زمان ظهور]]، همچون [[کسوف]] و [[خسوف]].

# امور تکوینی دور از [[زمان ظهور]]، همچون پیدایش آب‌های جاری و سیلاب‌ها، و [[هجوم]] گروه‌های ملخ و [[قحطی]] و [[خشکسالی]] در [[دوران غیبت]] کبری.<ref>ر.ک. [[سید محمد صدر|صدر، سید محمد]]، [[تاریخ غیبت کبری (کتاب)|تاریخ غیبت کبری]]، ص۵۴۹ -۵۵۲</ref>

* '''تقسیم سوم:''' بر اساس [[روایات]] [[علائم ظهور]] در تقسیمی دیگر به حتمی و غیرحتمی تقسیم می شوند<ref>ر.ک. [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج ۲، ص۳۳ -۴۳؛ [[سید اسدالله هاشمی شهیدی|هاشمی شهیدی، سید اسدالله]]، [[زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (کتاب)|زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی]]، ص۲۵ -۲۶؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۲؛ [[محمد باقری‌زاده اشعری|باقری زاده اشعری، محمد]]، [[از امام مهدی بیشتر بدانیم (کتاب)|از امام مهدی بیشتر بدانیم]]، ص۷۱ -۷۲؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۱۰ -۱۲</ref> (باید توجه داشت در [[روایات]] تنها تقسیم [[علائم]] به حتمی (محتوم). غیر حتمی (موقوف) وجود دارد.<ref>ر.ک. [[محمد باقری‌زاده اشعری|باقری زاده اشعری، محمد]]، [[از امام مهدی بیشتر بدانیم (کتاب)|از امام مهدی بیشتر بدانیم]]، ص ۷۱ ـ ۷۲؛ [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|دانشنامهٔ امام مهدی]]، ج ۷، ص ۴۲۹ ـ ۴۳۱</ref>):

# [[علائم غیر حتمی]]: مقصود حوادثی است که به طور مطلق و حتم از [[نشانه‌های ظهور]] نیست، بلکه مشروط به شرطی است که اگر آن شرط تحقق یابد مشروط نیز متحقق می‌شود و اگر شرط مفقود شود مشروط نیز تحقق نمی‌یابد.<ref>ر.ک. [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج ۲، ص۳۳ -۴۳؛ [[سید اسدالله هاشمی شهیدی|هاشمی شهیدی، سید اسدالله]]، [[زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (کتاب)|زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی]]، ص۲۵ -۲۶؛ [[سید محمد کاظم قزوینی|قزوینی، سید محمد کاظم]]، [[امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور (کتاب)|امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور]]، ص 282 و 283</ref> برخی از این [[علائم]] در روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} که به یکی از [[یاران]] خود فرمودند عبارتند از:<ref>مجلسى، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص۲۶۰ -۲۵۶: «فَإِذَا رَأَيْتَ الْحَقَّ قَدْ مَاتَ وَ ذَهَبَ أَهْلُهُ وَ رَأَيْتَ الْجَوْرَ قَدْ شَمِلَ الْبِلَادَ وَ رَأَيْتَ الْقُرْآنَ قَدْ خَلُقَ وَ أُحْدِثَ فِيهِ مَا لَيْسَ فِيهِ وَ وُجِّهَ عَلَى الْأَهْوَاءِ وَ رَأَيْتَ الدِّينَ قَدِ انْكَفَأَ كَمَا يَنْكَفِئُ الْإِنَاءُ وَ رَأَيْتَ أَهْلَ الْبَاطِلِ قَدِ اسْتَعْلَوْا عَلَى أَهْلِ الْحَقِّ وَ رَأَيْتَ الشَّرَّ ظَاهِراً لَا يُنْهَى عَنْهُ وَ يُعْذَرُ أَصْحَابُهُ وَ رَأَيْتَ الْفِسْقَ قَدْ ظَهَرَ و ... .»</ref> «هرگاه دیدی که [[حق]] بمیرد و طرفدارانش نابود شوند؛ و مشاهده کردی که [[ظلم]] و [[ستم]] فراگیر شده است؛ و دیدی که: کارهای بد آشکار شده و از آن [[نهی]] نمی‌شود و بدکاران بازخواست نمی‌شوند و ... .»<ref>ر.ک. [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج ۲، ص۳۳ -۴۳</ref>

# [[علائم حتمی]]: منظور از [[علائم حتمی]] آن است که به هیچ قید و شرطی مشروط نیست و قبل از [[ظهور]] باید واقع شود.<ref>ر.ک. [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج ۲، ص۳۳ -۴۳؛ [[سید اسدالله هاشمی شهیدی|هاشمی شهیدی، سید اسدالله]]، [[زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (کتاب)|زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی]]، ص۲۵ -۲۶؛ [[سید محمد کاظم قزوینی|قزوینی، سید محمد کاظم]]، [[امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور (کتاب)|امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور]]، ص 282 و 283</ref> باید توجه داشت معمول [[علایم حتمی]] از گروه علامت‌های متصّل می‌باشند که نزدیک [[ظهور]] محقق می‌شوند.<ref>ر.ک. [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۲</ref> در [[روایات]] مختلفی برخی از موارد جزء [[علائم حتمی ظهور]] معرفی شده اند،<ref>ر.ک. [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج ۲، ص۳۳ -۴۳؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۲ (کتاب)|معارف و عقاید]]، ص۲۶۲</ref> مثلاً [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند:<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص ۶۴۹: «خَمْسٌ قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ: خُرُوجُ الْيَمَانِيِ‏، وَ السُّفْيَانِيِ‏، وَ الْمُنَادِي‏ يُنَادِي‏ مِنَ‏ السَّمَاءِ، وَ خَسْفٌ بِالْبَيْدَاءِ، وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ»</ref> «پیش از [[ظهور قائم]]{{ع}} پنج نشانه حتمی است؛ [[یمانی]]، [[سفیانی]]، [[صیحه آسمانی]]، [[فرو رفتن در بیابان]] و [[قتل نفس زکیه]].»<ref>ر.ک. [[سید جعفر موسوی‌نسب|موسوی‌نسب، سید جعفر]]، [[دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان (کتاب)|دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان]]، ج ۲، ص۳۳ -۴۳؛ [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[دانشنامهٔ امام مهدی ج۷ (کتاب)|دانشنامهٔ امام مهدی]]، ج ۷، ص ۴۲۹ ـ ۴۳۱</ref>

* '''تقسیم چهارم:''' تقسیم [[علائم]] به [[خاصه]] و [[عامه]]:

# [[علائم]] [[خاصه]]: علاماتی که خاص و مختص به وجود [[امام زمان]] {{ع}} است و کسی در این علامات با آن [[حضرت]] شریک نیست، و [[حضرت]] به این وسیله می‌داند [[خداوند]] او را [[اذن]] و اجازه [[ظهور]] داده است.<ref>ر.ک. [[سید اسدالله هاشمی شهیدی|هاشمی شهیدی، سید اسدالله]]، [[زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (کتاب)|زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی]]، ص۲۵ -۲۶</ref>

# [[علائم]] [[عامه]]: علاماتی که این علامات برای [[عامه]] عوام و [[خاصه]] [[خواص]] ظاهر خواهد شد و دانستن آن اختصاص به [[حضرت]] ندارد.<ref>ر.ک. [[سید اسدالله هاشمی شهیدی|هاشمی شهیدی، سید اسدالله]]، [[زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی (کتاب)|زمینه‌سازان انقلاب جهانی حضرت مهدی]]، ص۲۵ -۲۶</ref>

* تقسیمات دیگری نیز [[بیان]] شده است مانند تقسیم به نشانه‌های آسمانی و زمینی؛<ref>ر.ک. [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۱۰ -۱۲</ref> تقسیم به نشانه‌های عادی و غیر عادی<ref>ر.ک. [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص۱۰ -۱۲</ref> و ... .<ref>ر.ک. [[مهدی علی‌پور|علی‌پور، مهدی]]، [[ظهور (مقاله)|ظهور]]، ص 242 ـ 246؛ [[سید حسن زمانی|زمانی، سید حسن]]، [[نشانه‌های قیام حضرت مهدی (کتاب)|نشانه‌های قیام حضرت مهدی]]، ص 10 ـ 12؛ [[سید محمد کاظم قزوینی|قزوینی، سید محمد کاظم]]، [[امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور (کتاب)|امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور]]، ص 282 و 283</ref> اما همان‌گونه که اشاره شد در [[روایات]] تنها به تقسیم [[علائم]] به حتمی و غیر حتمی اشاره شده است و بیشتر تقسیمات دیگر ذوقی به نظر می‌رسند.

== پاسخ‌ها ودیدگاه‌های متفرقه ==

«در کتاب‌هایی که از [[نشانه‌های ظهور]] بحث می‌شود، اقسام گوناگونی برای [[علائم]] ذکر می‌شود که غیر از یک مورد، در [[روایات]] به آن تصریح نشده است؛ مثلا یکی از تقسیم‌های رایج همان متصل یا نزدیک و منفصل یا دور است. تقسیم دیگر به [[نشانه‌های حتمی|حتمی]] و [[نشانه‌های غیر حتمی|غیرحتمی]] بودن نشانه‌هاست که این در [[روایات]] آمده است. تقسیم دیگر به طبیعی و [[غیر طبیعی]] یا عادی و [[خارق العاده]] است. تقسیم‌های دیگری که در کتاب‌ها به چشم می‌خورد، عبارت‌اند از: کلی و جزئی یا [[عام و خاص]]، مجمل و کنایی، [[مقید]] یا مشروط، قطعی یا مشکوک، واقع شده یا غیر آن و تقسیم به لحاظ زمان و نوع رویداد<ref>درباره این تقسیم‌‌بندی‌‌ها بنگرید به کتاب‌‌هایی که درباره نشانه‌‌های ظهور نوشته شده یا فصلی از آنها که مربوط به علائم است، مانند: [[سید محمد صدر]]، تاریخ الغیبة الکبری، ص ۵۲۷ به بعد، مقاله بررسی نشانه‌‌های ظهور در کتاب چشم به راه مهدی، ص ۲۶۳.</ref>. بسیاری از این تقسیم‌بندی‌ها پرورده افکار و سلیقه نویسندگان است که به مرور زمان افزوده شده است. البته برخی از آنها مانند طبیعی و [[غیر طبیعی]] قابل توجه و بعضی از اقسام قابل نقد است؛ مانند نشانه‌های نزدیک و دور که بعضی، حوادثی از زمان [[ائمه]] {{عم}} را به عنوان [[علائم ظهور]] معرفی کرده می‌گویند اینها از نشانه‌های دور است<ref>علت این‌‌گونه تقسیم‌‌بندی آن است که در روایات زیادی از سقوط بنی امیه یا بنی عباس یا اختلاف آنان یا حوادث دیگری سخن به میان آمده و این رویدادها جزء علائم ظهور معرفی می‌‌شوند؛ به خصوص که در منابع قدیمی ذیل عنوان علامات ظهور ذکر شده‌‌اند.</ref>. چون علامت نمی‌تواند با فاصله دور واقع شود و خواهیم گفت که این‌گونه [[نشانه‌ها]] در [[اخبار]] [[اهل بیت]] {{عم}} به عنوان علامت [[ظهور]] معرفی نشده است، بلکه در صورت درستی [[روایت]]، بر [[پیش‌گویی]] حمل می‌شود. تنها تقسیمی که در [[روایات]] به آن تصریح شده [[نشانه‌های حتمی|حتمی]] بودن و [[نشانه‌های غیر حتمی|غیر حتمی]] بودن نشانه‌هاست که از آن دو به [[محتوم]] و [[موقوف]] تعبیر می‌شود. در روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} چهار نشانه ذکر شده و فرموده اینها [[محتوم]] است<ref>نعمانی، الغیبة، ص ۲۷۲، باب ۱۴، ح ۲۶.</ref>. در دو [[روایت]] دیگر، آن [[امام صادق|حضرت]] چندین نشانه ذکر کرده و در هرکدام کلمه "[[محتوم]]" را تکرار فرموده است<ref>نعمانی، الغیبة، ص ۲۶۲ و ۲۶۵، باب ۱۴، ح ۱۱ و ۱۵.</ref>. البته به [[نشانه‌های غیر حتمی]] تصریح نشده است ولی می‌توان غیر از این موارد را جزء [[نشانه‌های غیر حتمی|غیر حتمی‌ها]] دانست. [[امام باقر]] {{ع}} درباره [[تفسیر]] [[آیه]]: {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً وَأَجَلٌ مُّسَمًّى عِندَهُ ثُمَّ أَنتُمْ تَمْتَرُونَ}}<ref> اوست که شما را از گل آفرید سپس اجلی مقرر داشت و اجل معیّن نزد اوست آنگاه شما تردید می‌کنید؛ سوره انعام، آیه: ۲.</ref> می‌فرماید: مقصود از [[آیه]]، اجل [[محتوم]] و [[موقوف]] است. [[محتوم]] آن است که غیر آن نمی‌شود و [[موقوف]] آن است که به [[مشیت]] [[الهی]] بستگی دارد<ref>نعمانی، الغیبة، باب ۱۸، ح ۵؛ این حدیث در چاپ موردنظر ما کامل چاپ نشده است. بنابراین بنگرید به چاپ‌‌های دیگر یا بحار الأنوار، ج ۵۲، ص ۲۴۹ و معجم احادیث المهدی، ج ۵، ص ۹۶.</ref>.

#پیاده شدن برادران ترک در "[[الجزیره]]"<ref>علامه سید محمد صدر معتقد است که مقصود از جزیره، سرزمین مابین النهرین در عراق است که در متون کهن بدین اسم نامیده می‌شده است.</ref> و پیاده شدن [[رومیان]] در "الرمله"<ref>آنچنان که یاقوت حموی در معجم البلدان، ج ۳، ص ۶۹ آورده است، الرمله شهر بزرگ و مرکزی منطقه فلسطین بوده که از بین رفته است.</ref><ref>الارشاد، ج ۲، صص ۳۶۸ و ۳۷۲؛ الاختصاص، صص ۲۵۵ و ۲۵۶؛ اعلام الوری، ص ۴۲۷؛ تفسیرالعیاشی، ج ۱، ص ۶۴؛ الغیبة، طوسی، صص ۴۴۱ و ۴۴۲؛ الخرائج، ج ۳، صص ۱۱۵۶ و ۱۱۵۷؛ الغیبة، نعمانی، ص ۱۸۷؛ کشف الغمه، ج ۳، ص ۳۵۶؛ الصراط المستقیم، ج ۲، ص ۲۴۹؛ منتخب الانوار المضیئه، صص ۶۲ و ۳۰۵؛ نوادر الاخبار، ص ۲۸۹؛ بحارالانوار، ج ۵۲، صص ۲۱۲ و ۲۲۲ و ۲۳۷ و در منابع [[اهل سنت]]: الفصول المهمه، ص ۲۹۰؛ عقد الدرر، ص ۱۲۴.</ref><ref>[[مهدی علی‌زاده|علی‌زاده، مهدی]]، [[نشانه‌های یار و چکامه‌ انتظار (کتاب)]]، ص۲۱-۲۸.</ref>.

[[رده:پرسش]]