علی بن ابی‌حمزه بطائنی: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ ‏۱۸ فوریهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۹:۴۴

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علی بن ابی‌حمزه بطائنی در معارف و سیره رضوی

مقدمه

کوفی، واقفی مذهب، ضعیف، از اصحاب امام صادق و امام کاظم(ع)، دارای تألیفاتی از جمله کتاب التفسیر^[۱].^[۲]

جستارهای وابسته

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ر.ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۲۱۴-۲۲۲، رقم ۸۷۳۲؛ رجال النجاشی، ص۲۵۰؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۳.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۴۵.

[1] ر.ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۲۱۴-۲۲۲، رقم ۸۷۳۲؛ رجال النجاشی، ص۲۵۰؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۳.

[2] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۲۴۵.

[۱]

[۲]

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 ==مقدمه==
-از سران [[واقفیه]] و مورد [[لعن]] [[امام رضا]]{{ع}}. [[علی بن ابی حمزه بطائنی]]، مولای [[انصار]] و [[کوفی]]، از [[اصحاب]] و [[راویان امام کاظم]]{{ع}} بود<ref>رجال الطوسی، ص۳۳۹، ۲۴۵؛ کتاب الرجال، ابن داود، ص۲۵۹.</ref> و به اعتبار نسبتی که با انصار یافته بود، [[انصاری]] خوانده می‌شد<ref>رجال الطوسی، ص۳۳۹.</ref>. نام پدرش سالم بود<ref>رجال النجاشی، ص۳۶؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۵، ص۳۷۷.</ref> که خود در دستگاه [[اهل بیت]]{{عم}} حضور داشت<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۳۹.</ref>. فرزندانش [[حسن بن علی بن ابی‌حمزه|حسن]] و [[حسین بن علی بن ابی‌حمزه|حسین]] از [[راویان ائمه]]{{عم}} بودند و [[برادری]] به نام [[جعفر بن ابی‌حمزه|جعفر]] نیز داشت<ref>رجال النجاشی، ص۲۴۹؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۳۳۴.</ref>. [[علی]] از اصحاب و راویان [[امام صادق]]{{ع}} نیز بود<ref>رجال الطوسی، ص۳۳۹.</ref> که با واسطه<ref>الأمالی، طوسی، ص۲۱۶؛ وسائل الشیعة، ج۱۴، ص۴۶۲.</ref> و بی‌واسطه<ref>کتاب الخلاف، ج۱، ص۶۴.</ref> [[روایات]] بسیاری از آن [[حضرت]] و امام کاظم{{ع}}<ref>المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۲۶۴.</ref> نقل کرده است. او به رغم آنکه، حسب آمار ارائه شده در کتاب [[معجم رجال الحدیث]]، بیش از ۵۴۵ [[روایت]] از ائمه{{عم}} دارد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۸.</ref> و در عرصه [[تفکر]] مذهبی نیز سردمدار واقفیه است<ref>کتاب الغیبة، طوسی، ص۶۳.</ref>، زیست‌نامه روشنی ندارد و از این‌رو جز اطلاعات آمده در کتب رجالی مطلبی درباره وی نمی‌توان ارائه کرد. بیشترین گزارش‌هایی که درباره او وجود دارد به جریان توقف وی بر می‌گردد. آورده‌اند که چون امام کاظم{{ع}} از [[دنیا]] رفت، او به همراه دسته‌ای دیگر، درگذشت آن حضرت را [[انکار]] کردند<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۵۴۳.</ref> و حاضر نشدند [[امامت حضرت رضا]]{{ع}} را بپذیرند. از این رو، با کسانی چون [[محمد بن اسحاق بن عمار]]، [[حسین بن مهران]] و [[حسن بن ابی سعید مکاری]] به [[حضور امام]] رسیدند و با او درباره وضعیت پیش آمده گفت‌و‌گو کردند. [[علی بن حمزه]] عملاً سخنگویی جمع را بر عهده گرفت و درباره پدرش امام کاظم{{ع}} پرسید. چون [[امام]] واقعه را آن گونه که پیش آمده بود برای آنان بیان فرمود، وی با طرح مباحثی حاشیه‌ای و [[انحرافی]] در صدد ایجاد [[شبهه]] بر آمد<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۳۰.</ref> و همین کنشگری‌ها گویی موجب شد تا [[امام]] او را به عنوان کسی که در [[مقام]] خاموش‌سازی [[نور خدا]] بر آمده [[وصف]] کند. [[احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی]] می‌گوید: شبی [[ابوالحسن الرضا]]{{ع}} خواست تا ایشان را [[ملاقات]] کنم. در این [[دیدار]] فرمود: وقتی [[پیامبر]]{{صل}} از [[دنیا]] رفت، برخی کوشیدند تا نور خدا را خاموش کنند، اما خدا نگذاشت و نورش را کامل کرد. سپس فرمود: [[علی بن حمزه]] نیز با درگذشت پدرم [[ابوالحسن]] در پی تحقق همین خواسته بود، ولی [[خداوند]] مانع شد و نورش را کامل کرد<ref>قرب الإسناد، ص۳۴۷؛ التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۳۷۲؛ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۴۴.</ref>. همچنین [[حسن بن علی وشاء]] نقل می‌کند: روزی نزد [[امام رضا]]{{ع}} بودیم که فرمود: هم اکنون [[علی بن ابی حمزه]] از دنیا رفت و در [[قبر]] گذاشته شد و [[ملائکه]] [[الهی]] از او درباره باورهایش پرس‌و‌جو کردند و او چون بازماند، قبرش آکنده از [[آتش]] گردید و تا [[قیامت]] در [[عذاب]] خواهد بود<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۵- ۳۶۶؛ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۴۳.</ref>. در جای دیگر نیر [[حضرت]] وی را مورد [[لعن]] قرار داد. البته [[مرحوم خویی]] اندکی در این گزارش‌ها تردید روا می‌دارد<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۳۴-۲۵۲.</ref>.
+[[کوفی]]، [[واقفی]] [[مذهب]]، [[ضعیف]]، از [[اصحاب امام صادق]] و [[امام کاظم]]{{عم}}، دارای تألیفاتی از جمله کتاب التفسیر<ref>ر.ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۲۱۴-۲۲۲، رقم ۸۷۳۲؛ رجال النجاشی، ص۲۵۰؛ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۲۴۵.</ref>
-به هر حال، ابن ابی‌حمزه در دوره [[امام کاظم]]{{ع}}، از [[نزدیکان]] آن حضرت به شمار می‌آمد و با ایشان [[حشر]] و نشر و مراوده داشت<ref>الکافی، ج۳، ص۷۸؛ تذکرة الفقهاء، ج۱، ص۳۴۰؛ ج۸ ص۵۶.</ref>. چنان که بر اساس داستانی آمده در پاره‌ای از منابع [[شیعی]]، روزی با آن حضرت به [[باغی]] در بیرون [[مدینه]] می‌رفت که کرامتی جدی از آن حضرت سرزد<ref>الإرشاد، ج۲، ص۲۲۹.</ref>. از چنین روایتی به خوبی می‌توان نوع [[اعتقاد]] وی راجع به امام را گمانه زد، هر چند برابر روایتی که از آن حضرت نقل شده، وی در آن [[زمان]] نیز کم‌و‌بیش دچار لغزش‌هایی بوده که آن حضرت درباره وی فرمود: تو و یارانت چون دراز گوشانید<ref>کتاب الغیبة، طوسی، ص۶۷.</ref>. البته [[مرحوم خویی]] این [[روایت]] را مانند دسته‌ای دیگر از [[روایات]] که درباره [[علی]] بطائنی وجود دارد، [[نقد]] کرده است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۳۴-۲۵۱.</ref>. در هر حال، او پس از [[شهادت امام]] به [[انکار]] [[رحلت]] او پرداخت و گفته‌اند [[راز]] آن اموالی از [[امام]] بود که در [[اختیار]] وی قرار داشت<ref>کتاب الغیبة، طوسی، ص۳۵۳.</ref> و اگر درگذشت آن [[حضرت]] را می‌پذیرفت، طبعاً باید آنها را به [[وارث]] ایشان که [[امام رضا]]{{ع}} بود تحویل می‌داد و این کار چندان [[آسانی]] نبود. [[یونس بن عبدالرحمن]] می‌گوید: نزد علی سی هزار [[دینار]] بود<ref>الإمامة و التبصرة، ص۷۵.</ref> که با آن نه تنها خود از [[پذیرش حق]] باز ماند، بلکه دسته‌ای دیگر را نیز با آن فریفت<ref>کتاب الغیبة، طوسی، ص۶۳.</ref>، هر چند برخی از آنها بعدها به [[حقیقت]] بازگشتند، اما علی همچنان بر [[عقیده]] خود باقی ماند<ref>الفوائد الرجالیة، ج۳، ص۲۶۵- ۲۶۶.</ref>.
-دگردیسی مذهبی [[علی بن ابی حمزه]]، داوری‌هایی را به خود معطوف کرد و عموم رجالی‌ها وی را مورد [[طعن]] قرار داده‌اند و حتی روایات پیش از [[وقف]] وی را نیز نقد کرده‌اند. [[محقق حلی]] می‌گوید: او در [[زمان]] [[ارتحال]] [[امام کاظم]]{{ع}} [[تغییر]] کرد، بنابر این چنین تغییر عقیده‌ای به قبل از آن ضرری نمی‌رساند، به علاوه [[اصحاب]] به روایات او عمل کرده و آنها را پذیرفته‌اند<ref>المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۶۷ -۶۸.</ref>، اما دیگران چنین نظری را نمی‌پذیرند. البته [[شیخ طوسی]] به بیان توقف ایشان بسنده کرده و با بیان اینکه وی پیشوای [[ابوبصیر]] و [[واقفی]] بود<ref>رجال الطوسی، ص۳۳۹.</ref>، هیچ [[داوری]] رجالی راجع به وی ابراز نمی‌کند و حتی با این بیان که او اصلی دارد که ما آن را از طریق [[احمد بن ابی عبدالله]] و [[احمد بن محمد بن عیسی]] از [[ابن ابی عمیر]] و [[صفوان بن یحیی]] از او روایت کرده‌ایم<ref>الفهرست، طوسی، ص۱۶۱- ۱۶۲.</ref>، به گونه‌ای بر کتاب و روایتش صحه می‌گذارد، ولی دیگران چنین نکرده و گذشته از اینکه [[روایات]] وی را [[تضعیف]] می‌کنند، وی را [[ملعون]] و [[دروغگو]] می‌شمارند<ref>مختلف الشیعة، ج۴، ص۱۳؛ غایة المراد و حاشیة الإرشاد، ج۴، ص۵۰۳؛ تحریر الأحکام، ج۵، ص۳۲۲.</ref>. [[ابن ادریس]] حلی در بررسی روایتی به اعتبار اینکه [[علی]] بطائنی در آن است، سندش را مخدوش می‌داند و می‌نویسد: او پیشوای [[ابوبصیر یحیی بن قاسم]] و یکی از استوانه‌های [[واقفی]] است<ref>موسوعة ابن إدریس الحلی، ج۱۴، ص۱۴۲، ۲۴۲.</ref>. دیگران نیز وی را [[ضعیف]] دانسته<ref>خلاصة الأقوال، ص۱۸۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۵.</ref> و به [[کذاب]]، ملعون و کسی که مورد [[طعن]] است، [[وصف]] کرده<ref>التحریر الطاووسی، ص۲۲۹-۲۳۰؛ جامع الرواة، ج۱، ص۲۸۰، ۵۴۷؛ طرائف المقال، ج۱، ص۵۲۸.</ref> و مدعی شده‌اند که هیچ یک از [[اصحاب]] وی را توثیق نکرده است<ref>الرسائل الرجالیة، ج۲، ص۳۲۵، ج۳، ص۲۰۴.</ref>. [[خاقانی]] بر [[خبث]] و بدطینتی وی ادعای [[اجماع]] می‌کند<ref>رجال الخاقانی، ص۷۹.</ref>. از [[علی بن حسن فضال]] نقل است که ابن ابی حمزه ملعون است. سپس می‌گوید: من از او [[احادیث]] فراوانی [[روایت]] کردم و [[تفسیر]] تمام [[قرآن]] را از اول تا آخر نوشتم، اما جایز ندانستم حتی یک [[حدیث]] از او روایت کنم<ref>التحریر الطاووسی، ص۳۵۳.</ref>. [[مرحوم خویی]] به دلایلی این روایت را مقرون به واقع نمی‌داند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۷.</ref>.
-به رغم همه آنچه گفته شد، دو روایت وجود دارد که تا حدی ناظر به [[تأیید]] علی بطائنی است. یکی روایتی از [[محمد بن علی همدانی]] از مردی از علی بطائنی است که می‌گوید: نزد [[ابوالحسن]]{{ع}} رفتم و [[حدیثی]] را که از [[پدر]] و جد آن [[حضرت]] شنیده بودم بر او خواندم. [[امام]] چون شنید، فرمود: آیا پدر و جدم چنین گفته‌اند؟ گفتم: آری، آن گاه گریستم. امام فرمود: از [[خدا]] آشکارا برای تو [[طلب]] [[مغفرت]] کرده یا می‌کنم<ref>اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۰۶.</ref>. دیگر روایتی است که بر اساس آن امام برای شفای [[علی بن ابی حمزه]] که سخت [[بیمار]] و مشرف به [[مرگ]] بود، ظرف آبی فرستاد تا بخورد. وی نیز چنین کرد و [[سلامتی]] خویش را بازیافت، به گونه‌ای که [[اسحاق بن عمار]] می‌گوید: من از اینکه او زنده ماند، دچار [[شگفتی]] شدم<ref>اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۴۴.</ref>. [[مرحوم خویی]] با ذکر این [[روایات]]، با اظهار اینکه هر دو [[روایت]] [[مشکل سندی]] دارد و هیچ یک ناظر به توثیق نیست و همچنین [[امام]] مذکور در [[روایات امام کاظم]]{{ع}} است نه [[امام رضا]]{{ع}}، [[تمسک]] به آنها را برای [[تأیید]] [[علی]] بطائنی کارساز نمی‌داند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۴.</ref>. ایشان در ادامه شش دلیل ذکر شده یا قابل ذکر در توثیق او را یاد و یکایک آنها را رد می‌کند<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۸.</ref>.
-علی از کسان بسیاری چون [[امام صادق]]{{ع}}<ref>ثواب الأعمال، ص۱۰۴.</ref>، [[امام کاظم]]{{ع}}<ref>المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۲۶۴.</ref>، [[پدر]] خود<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۳۹.</ref>، [[ابی‌بصیر]]<ref>الکافی، ج۱، ص۴۴۸.</ref> و دیگران روایت کرده و کسانی چون فرزندش [[حسن]]<ref>ثواب الأعمال، ص۱۰۴.</ref>، [[قاسم بن محمد]] جوهری<ref>کامل الزیارات، ص۲۴۸.</ref>، ابن ابی عمیر<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۲۸.</ref>، [[عبدالوهاب بن صباح]]<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۳۳.</ref> و دیگران از او روایت کرده‌اند که در برخی از کتاب‌ها تفصیل آن آمده است<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۴۸- ۲۴۹.</ref>. برای علی بطائنی، علاوه بر کتاب پیش‌گفته، کتاب‌های دیگری نیز یاد کرده‌اند: کتاب الزکاة که [[نجاشی]] آن را با چهار واسطه روایت کرده است<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۴۳.</ref>، کتاب الصلاة که بیشتر آن از [[ابوبصیر]] است<ref>الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۱۵، ص۵۸.</ref>، کتاب التفسیر و کتاب جامع فی ابواب الفقه<ref>معجم رجال الحدیث، ج۱۲، ص۲۳۴- ۲۳۵.</ref>.
-برابر روایتی منقول از امام رضا{{ع}}، علی در زمانی که آن [[حضرت]] در [[خراسان]] بود، از [[دنیا]] رفته است<ref>دلائل الإمامة، ص۳۶۵؛ اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۷۴۳.</ref>.<ref>.منابع: اختیار معرفة الرجال، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تصحیح و تعلیق: میرداماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم، مؤسسة آل البیت الا لإحیاء التراث، اول، ۱۳۶۳ش؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، محمد بن محمد معروف به شیخ مفید (۴۱۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت علا لإحیاء التراث، بیروت، دار المفید، اول، ۱۴۱۳ق، الأمالی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، اول، ۱۴۱۷ق، الإمامة و التبصرة من الحیرة، علی بن حسین قمی (۳۲۹ق)، تحقیق و نشر: مدرسة الإمام المهدی تانیة قم، اول، ۱۴۰۴ق؛ تحریر الأحکام الشرعیة علی المذهب الإمامیة، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: ابراهیم بهادری، قم، مؤسسة الإمام الصادق علی، اول، ۱۴۲۰ق؛ التحریر الطاووسی، حسن بن زین الدین معروف به صاحب معالم (۱۰۱۱ق)، تحقیق: فاضل جواهری، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۱ق، تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۴ق؛ التفسیر، محمد بن مسعود معروف به عیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق و تصحیح: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الإسلامیة، اول، ۱۳۸۰ق؛ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱قی)، تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، قم، منشورات الرضی، دوم، ۱۳۶۸ش؛ جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، محمد بن علی اردبیلی (۱۱۰۱ق)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق؛ خلاصة الأقوال فی معرفة الرجال، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة نشر الفقاهة، اول، ۱۴۱۷ق؛ دلائل الإمامة، محمد بن جریر طبری (قرن ۵ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، قم، اول، ۱۴۱۳ق، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، محمد محسن بن علی منزوی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الأضواء، سوم، ۴۰۳ اق؛ رجال الخاقانی، علی بن حسین خاقانی (۱۳۳۴ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ رجال الطوسی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، سوم، ۱۴۱۵ق؛ رجال النجاشی، احمد بن علی معروف به نجاشی (۴۵۰ق)، تحقیق: سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، پنجم، ۱۴۱۶ق؛ الرسائل الرجالیة، محمد بن محمد ابراهیم کلباسی (۱۳۱۵ق)، تحقیق: محمد حسین درایتی، قم، دار الحدیث، اول، ۱۴۲۲ق، طرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، سید علی اصغر بن محمد شفیع بروجردی (۱۳۱۳ق)، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۱۰ق؛ عیون أخبار الرضا علی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق؛ غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد و حاشیة الإرشاد، محمد بن جمال الدین عاملی معروف به شهید اول (۷۸۶ق) - زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی (۹۶۵ق)، تحقیق: رضا مختاری، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات الإسلامیة، اول، ۱۴۱۴ق، الفوائد الرجالیة، سید محمد مهدی بن مرتضی بحر العلوم (۱۲۱۲ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم - سید حسین بحرالعلوم، تهران، مکتبة الصادق، اول، ۱۳۶۳ش؛ الفهرست فهرست کتب الشیعة و أصولهم)، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة الطباطبایی، اول، ۱۴۲۰ق؛ قرب الإسناد، عبدالله بن جعفر حمیری (قرن ۳ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت إلا لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۱۳ق؛ الکانی، محمد بن یعقوب معروف به کلینی (۳۲۹ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چهارم، ۱۴۰۷ق، کامل الزیارات، جعفر بن محمد معروف به ابن قولویه (۳۶۸ق)، تحقیق: عبدالحسین امینی، نجف، الدار المرتضویة، اول، ۱۳۵۶ش؛ کتاب الخلاف، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: علی خراسانی - سیدجواد شهرستانی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، اول، ۱۴۰۷ق، کتاب الرجال، حسن بن علی معروف به ابن داود حلی (۷۴۰ق)، تحقیق: سید محمد صادق بحر العلوم، قم، منشورات الرضی، ۱۳۹۲ق؛ کتاب الغیبة، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: عبادالله تهرانی - علی احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، اول، ۱۴۱۱ق؛ مختلف الشیعة، حسن بن یوسف معروف به علامه حلی (۷۲۶ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة النشر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۱۲ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۵ق، المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن معروف به محقق حلی (۶۷۶ق)، تحقیق زیر نظر: ناصر مکارم شیرازی، قم، مؤسسة سید الشهداء، اول، ۱۴۰۷ق؛ معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، سید ابوالقاسم بن علی اکبر موسوی خویی (۱۴۱۳ق)، قم، مدینة العلم، پنجم، ۱۴۱۳ق؛ من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، دوم، ۱۴۰۴ق؛ موسوعة ابن إدریس الحلی، محمد بن منصور معروف به ابن ادریس حلی (۵۹۸ق)، تحقیق: محمد مهدی موسوی خرسان، نجف، العتبة العلویة المقدسة، اول، ۱۴۲۹ق؛ وسائل الشیعة (تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة)، محمد بن حسن معروف به حر عاملی (۱۱۰۴ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علها لإحیاء التراث، قم، دوم، ۱۴۱۴ق.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابن ابی‌حمزه بطائنی - واسعی (مقاله)|مقاله «ابن ابی‌حمزه بطائنی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۴۰۳.</ref>
 == جستارهای وابسته ==
@@ خط ۲۲: / خط ۱۳: @@
 == منابع ==
 {{منابع}}
-# [[پرونده: 1100514.jpg|22px]] [[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابن ابی‌حمزه بطائنی - واسعی (مقاله)|مقاله «ابن ابی‌حمزه بطائنی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام رضا ج۱''']]
+# [[پرونده:IM009972.jpg|22px]] [[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|'''تاریخ تفسیر قرآن''']]
 {{پایان منابع}}