عمار بن یاسر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عمار بن یاسر است. عمار بن یاسر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عمار بن یاسر در تراجم و رجال - عمار بن یاسر در نهج البلاغه - پرسش مرتبط ندارد

عمار بن یاسر بن عامر
مشخصات فردی
کنیه	ابوالیقظان
محل زندگی	مکه • مدینه
مهاجر/انصار	مهاجر
خویشاوندان سرشناس	یاسر (پدر) • سمیه (مادر)
مدفن	رقه (سوریه)
مشخصات دینی
حضور در جنگ‌ها	شرکت در غزوات • جنگ صفین
مشخصات حدیثی

عمار بن یاسر یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های اسلام و از بزرگان و سرشناس‌ترین اصحاب رسول خدا(ص) است. وی از مهاجرین به حبشه و مدینه و از نمازگزاران به دو قبله و حاضرشدگان در بدر و سایر جنگ‌ها در زمان پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) است. در حوادث پس از رحلت رسول اکرم(ص) همواره مدافع حقانیت امیرالمؤمنین(ع) و منتقد سیاست‌های خلفا از جمله عثمان بود. سرانجام عمار در جنگ صفین و به دست سپاه معاویه در ۹۴ سالگی به شهادت رسید.

نسب

ابویقظان؛ عمار بن یاسر بن مالک بن کنانة بن حصین عنسی مذحجی یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های اسلام و از بزرگان و سرشناس‌ترین اصحاب رسول خدا(ص) است. وی از مهاجرین به حبشه و از نمازگزاران به دو قبله و حاضرشدگان در بدر و سایر جنگ‌هاست.

نام او عمار است که در لغت به کسی که زیاد نماز می‌گزارد و روزه‌اش بسیار و در ایمان، قوی و استوار و خوشبو و خوش نام باشد، گفته می‌شود. سمیه از زن‌های اهل خیر و نیکوکار و فاضل بود که صدمات بسیاری در راه اسلام کشید و سرانجام به دست ابوجهل، پس از ناسزای فراوانی که به او گفته، به طرز دردناکی به شهادت رسید.

در کتاب‌های تاریخ و سیره به زمان تولد عمار بن یاسر اشاره‌ای نشده ولی چون گفته‌اند که وی در سال ۳۷ هجری و در ۹۴ سالگی در جنگ صفین و در رکاب امام امیرالمؤمنین علی(ع) به شهادت رسید، از این رو می‌توان گفت او چهار سال قبل از عام الفیل به دنیا آمده است.

اسلام عمار

عمار پس از سی و چند نفر، در روزهایی که رسول خدا(ص) در خانه ارقم محصور بود، مسلمان شد. عمار در این باره می‌گوید: پس از آنکه خبر پیامبری رسول خدا(ص) را شنیدم، مایل بودم از آیین او خبردار شوم، از این رو به قصد ملاقات پیامبر(ص) به خانه ارقم رفتم. صهیب بن سنان رومی را جلو درب خانه منتظر دیدم، از او پرسیدم: اینجا چه می‌کنی؟ او گفت: "تو برای چه آمده‌ای؟" گفتم: آمده‌ام تا محمد را ببینم و سخنانش را بشنوم. صهیب گفت: "من نیز چنین قصدی دارم". پس با هم داخل خانه شدیم و در محضر رسول خدا(ص) قرار گرفتیم. تا پایان روز در محضر آن حضرت بودیم و چون شب فرا رسید، در تاریکی شب به خانه‌های خود برگشتیم.

عمار و هجرت

پس از زیاد شدن آزار و اذیت مشرکان مکه به حدّی که دیگر تأمین جانی و مالی برای مسلمانان وجود نداشت، به دستور و اجازه پیامبر خدا(ص) گروهی از ایشان که بیش از هشتاد نفر بودند، در سال پنجم بعثت به حبشه هجرت کردند.

در اینکه عمار یاسر نیز به حبشه هجرت کرد یا نه، میان تاریخ‌نگاران اختلاف است و در کتب سیره و تاریخ رأی واحدی در این باره وجود ندارد؛ اگرچه صاحب اعیان الشیعه او را دارای دو هجرت، به حبشه و به مدینه می‌داند.

سرانجام مسلمانان به دستور الهی و پس از بیعت مردم مدینه با رسول خدا(ص) به سوی مدینه مهاجرت کرده، در آنجا ساکن شدند. چون رسول خدا(ص) به هنگام ظهر وارد روستای قبا شد، عمار گفت: "باید برای رسول خدا(ص) جایی آماده کنیم که به هنگام نماز در آنجا جماعت برگزار شود و کارهای دیگرش را نیز زیر سایه انجام دهد". از این رو عمار در بنای مسجد قبا نقش اساسی داشته، بیشتر از همه تلاش می‌کرد و این اولین مسجدی بود که ساخته شد.

عمار و حضور در جنگ‌ها

او در بسیاری از جنگ‌ها به ویژه جنگ‌های بدر، احد و اکثر جنگ‌ها شرکت داشت. در جنگ یمامه نیز شرکت کرد و در این جنگ تلاش زیادی کرد.

عمار هنگام بازگشت رسول خدا(ص) از جنگ تبوک افسار شتر آن حضرت را در دست داشت. وی به همراهی حذیفه با رشادت خاصی جان رسول خدا(ص) را از سوء قصد منافقان حفظ کردند و آن گروه از این دو یار مخلص پیامبر در هراس بودند و ایشان را به عنوان منافق شناس می‌شناختند.

عمار و حوادث پس از پیامبر(ص)

درباره حوادثی که عده‌ای بلافاصله پس از رحلت رسول خدا(ص) به وجود آوردند. برخی از اصحاب پیامبر خدا(ص) واکنش‌هایی از خود نشان دادند که در کتب تاریخ ثبت است؛ از جمله آنها اعتراضی بود که دوازده نفر از اصحاب بدری از مهاجرین و انصار هنگامی که خلیفه اول در مسجد بر منبر نشسته بود، از خود نشان دادند و مخالفت خود را با گزینش ابوبکر به طور علنی اعلام داشتند. از مهاجرین خالد بن سعید بن عاص که از بنی‌امیه بود، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسود، عمار بن یاسر و بریده اسلمی و از انصار ابوهیثم بن تیهان، سهل بن حنیف، عثمان بن حنیف، خزیمة بن ثابت ذوالشهادتین، ابی بن کعب و ابوایوب انصاری در این اعتراض شرکت داشتند و آنها باهم قرار گذاشتند وقتی ابوبکر بالای منبر رفت او را استیضاح کرده، اعتراضشان را به او اعلام کنند.

عمار در عصر ابوبکر

گرچه عمار همانند بسیاری از صحابه رسول خدا(ص) انتخاب ابوبکر را به رسمیت نشناختند و البته تا پایان نیز بر این عقیده پابرجا ماندند، ولی چون در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند و نیز به خاطر تهدیدهایی که از داخل و خارج مرزهای اسلامی متوجه حکومت نوپای اسلام شده و اصل دین در خطر بود، از این رو برای حفظ اساس اسلام همانند امیرالمؤمنین(ع) از هیچ تلاشی فروگذار نکردند. آنها در عین اعتراض و انتقاد به حاکم و دستگاه حکومت، در صحنه حضور داشتند و تا پای جان از اسلام دفاع می‌کردند. نمونه آشکار آن شرکت عمار در نبرد یمامه، یعنی جنگ با مسیلمه کذاب و پیروانش بود.

عمار و زمامداری عمر بن خطاب

پس از آنکه تلاش عمار و دیگر اصحاب راه به جایی نبرد و برنامه ریزان به مقصود خود رسیدند و امام علی(ع) مظلومانه و به ستم کنار گذاشته شد، عمار مدتی را در عراق به سر برد و در آنجا به فعالیت و تبلیغ و ترویج اسلام راستین مشغول شد. هم‌چنین عمر بن خطاب او را والی کوفه قرار داد، البته عبدالله بن مسعود را نیز به عنوان معاون او و آموزگار مسائل شرعی مردم برگزید. او عثمان بن حنیف و حذیفه را نیز برای انجام مسئولیت‌هایی به همراه عمار به کوفه فرستاد. عمر بن خطاب در نامه‌ای به مردم کوفه این گونه نوشت: "اما بعد؛ من عمار را به عنوان استاندار و ابن مسعود را به عنوان وزیر و معلم به سوی شما فرستادم و این را بدانید که ایشان از برگزیدگان یاران محمد(ص) هستند؛ پس به ایشان اقتدا کنید".

این حکم چندان نپایید و طولی نکشید که پس از یک سال و اندی، عمار از کار بر کنار شد و حکم عزل او را عمر بن خطاب صادر کرد.

عمار و زمامداری عثمان بن عفان

دوران زمامداری عثمان، به ویژه نیمه دوم آن سخت‌ترین روزگاری بود که بر اصحاب راستین رسول خدا(ص) گذشت. ملاک‌های اصیل و معیارهای دقیق اسلامی کنار گذاشته شده و به طور علنی برخلاف دستور صریح قرآن و سنت رفتار می‌شد و شکاف طبقاتی و فامیل‌گرایی بر جامعه اسلامی سایه افکنده بود و هر کسی که لب به اعتراض می‌گشود، سخت‌ترین مجازات برای او در نظر گرفته می‌شد. آشکارترین نمونه این اوضاع تبعید مکرر ابوذر غفاری است که به نص صریح و صحیح حدیث نبوی راستگوترین فرد روی کره زمین بود. نمونه دیگر آن عمار بن یاسر است که در مقابل پایمال شدن اصول اسلامی و معیارهای انسانی سکوت نمی‌کرد و اعتراض می‌کرد ولی در مقابل او را کتک زده، به قتل و تبعید و... تهدید می‌کردند و بدترین ناسزاها را به او می‌گفتند.

عمار در حکومت امام علی(ع)

عمار در مناسبت‌های مختلف از حق امیرالمؤمنین امام علی بن ابی طالب(ع) دفاع کرده و خلافت را حق آن حضرت و ایشان را شایسته‌ترین فرد برای جانشینی رسول خدا(ص) دانسته، آن را بارها اظهار کرده است. در منابع مختلف آمده: مقداد، سلمان، ابوذر و عمار از اولین کسانی هستند که به شیعه معروف شدند.

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می‌گوید: بعد از کشته شدن عثمان صحابه در مسجد رسول اکرم(ص) اجتماع کردند و درباره امامت و خلافت گفتگو نمودند. در آن میان عمار بن یاسر و جماعتی به علی(ع) اشاره کرده و به سوابق و فضائل و مناقب آن حضرت احتجاج نمودند و او را شایسته خلافت دانستند.

در آ‌نجا گفتگوها و مباحثاتی انجام گرفت، بعضی از افراد شرکت کننده امیرالمؤمنین(ع) را بر معاصرین فضیلت دادند و گفتند: در میان یاران رسول خدا امروز کسی نیست که با وی برابری کند. جمعی او را بر همه مسلمانان ترجیح دادند و گفتند: او از همگان شایسته‌تر به این مقام است و بعد همه به طرف او هجوم بردند و با آن حضرت بیعت کردند.

در این دوران عمار همراه امیرالمؤمنین (ع) در جنگ جمل و جنگ صفین شرکت کرد.

عمار در آستانه شهادت

نقل شده هنگام جنگ صفین عمار یاسر از صف لشکر خارج شد و در مقابل صف دشمن قرار گرفت و چنین گفت: "خدایا! تو می‌دانی که اگر بدانم رضای تو در این است که خود را به دریا بیفکنم چنین خواهم کرد؛ پروردگارا! اگر بدانم رضای تو در آن است که نوک شمشیر را بر شکم نهاده و خود را بر آن بیفکنم تا از قفا خارج شود، هر آینه انجام خواهم داد، ولی به خدا سوگند می‌دانم که رضای تو امروز در جنگیدن با این مردم فاسق و ستمگر است و اگر عملی که تو را بهتر خشنود سازد غیر از این کار سراغ می‌داشتم، آن را اختیار می‌کردم. خداوندا! اگر ما را یاری کنی بی‌سابقه نیست؛ زیرا بسیار شده که دوستانت را یاری فرموده‌ای، و اگر آنها را پیروز می‌گردانی، سپس در مقابل بدعت‌هایی که نهاده‌اند عذابی سخت برای ایشان آماده گردان". در این هنگام در حالی که رجز می‌خواند حمله به دشمن را آغاز کرد و فرمود: بهشت در سایه شمشیرها و مرگ گرد نیزه‌هاست. امروز دوستان محمد(ص) و هواداران او را ملاقات می‌کنم.

راوی می‌گوید: به هر طرف که عمار حمله می‌کرد اصحاب و یاران پیامبر به همان طرف حمله می‌کردند، مثل اینکه عمار پرچمدار و راهنمای ایشان است. عمار به مردم خطاب می‌کرد: "ای مردم! باید شما چنان طالب بهشت باشید که یک تشنه به دنبال آب گواراست، بهشت زیر سایه تیرهای جنگ است. ای گروه مسلمانان، با خداوند صداقت به خرج دهید و با آنها مقابله کنید. به خدا قسم، آنها فرزندان احزابی هستند که چون زخم شمشیرها آنها را خوار ساخت، از روی اکراه اسلام را قبول کردند و هنگامی که فرصت به دست آوردند، با میل خود دین را رها کردند".

عمار در آن روز نود سال داشت. هنگامی که چشمش به پرچم عمرو بن عاص افتاد؛ گفت: "ما در مقابل این پرچم سه بار جنگ کرده‌ایم و این بار از آنها سخت‌تر نیست". بعد از این عمار آب خواست و تشنگی بر او غلبه کرد؛ در این هنگام زنی نزد او آمد. راوی گوید: نمی‌دانم عسلی با خود آورده بود و یا ظرفی که در آن مقداری شیر بود؛ گفت: "بهشت زیر سنان‌ها قرار گرفته، امروز دوستان خود را ملاقات خواهم کرد". پس از این سخنان بر لشکر دشمن حمله کرد، در این هنگام ابن جوین سکسکی و ابوعادیه فزاری بر او حمله کردند. ابوالعادیه تیری به طرف او انداخت و او را بر زمین زد و بعد از آن ابن جوین فرود آمد و سرش را برید. خداوند همه آنها را لعنت کند که آن صحابی جلیل القدر، شجاع و مجاهد را کشتند.

بازتاب شهادت عمار در لشکر معاویه

عبدالرحمان سلمی که از یاران امیرمؤمنان(ع) بود نقل می‌کند: پس از کشته شدن عمار نیمه‌های شب به طور ناشناس وارد لشکرگاه معاویه شدم تا ببینم شهادت عمار در آنها نیز اثری نهاده یا نه؟ اتفاقاً چهار نفر سوار را دیدم که با هم صحبت و از لشکر بازدید می‌کردند. من هم اسب خود را میان ایشان راندم که مبادا چیزی از گفته‌هایشان از دستم برود. آنها معاویه، عمرو عاص، عبدالله پسر عمرو عاص و ابوالاعور بودند.

عبدالله به پدرش عمرو عاص گفت: "آن مرد را امروز کشتید با آنکه پیامبر(ص) درباره‌اش آن‌گونه فرموده بود؟!" عمروعاص گفت: "پیامبر درباره‌اش چه گفته بود؟" عبدالله گفت: "مگر به یاد نداری که هنگام ساختن مسجد پیامبر(ص) مهاجران و انصار هنگام حمل سنگ و خشت هر کدام یک سنگ و یا یک خشت را حمل می‌کردند و عمار دو سنگ و دو خشت با خود حمل می‌کرد تا آنکه از شدت سختی کار غش کرد. پیامبر نزد او آمد و غبار از چهره عمار زدود و فرمود: ای پسر سمیه! همه مردم یکی یکی سنگ و خشت برمی‌دارند و تو به طمع اجر اخروی دو تا دو تا برمی‌داری! ولی افسوس که جمعیت ستمکاری تو را شهید می‌کنند". عمروعاص سر مرکبش را به سوی معاویه برگردانید و به او گفت: "می‌شنوی عبدالله چه می‌گوید؟" معاویه گفت: چه می‌گوید؟ عمروعاص سخنان عبدالله را برای معاویه بازگو کرد. معاویه گفت: "مثل اینکه پیر و خرفت شده‌ای! مگر ما عمار را کشته‌ایم؟! عمار را کسی کشت که او را با خود به میدان جنگ آورده است".

سخن بی‌اساس معاویه در میان لشکر شام منتشر شد و مردم از خیمه‌ها بیرون ریختند و فریاد می‌کشیدند عمار را آن کسی کشت که او را با خود به جنگ آورده است. چون گفتار معاویه به علی(ع) رسید، فرمود: "بنابراین اگر چنین باشد، پس باید گفت حمزه را نیز پیامبر(ص) کشته است".

شخصیت و جایگاه عمار

عمار از دیدگاه قرآن

مفسران و اصحاب تراجم بر این باورند که پنج آیه قرآن کریم درباره عمار نازل شده است. البته برخی از آنها مخصوص عمار است و به اصطلاح در شأن عمار نازل شده و به عبارتی شأن نزولش عمار است ولی برخی دیگر درباره عمار و دیگران نازل شده است. یکی از این آیات عبارت است از: ﴿مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾. تمام مفسرین هم نظر هستند که این آیه درباره عمار نازل شده و او را از تظاهر به کفری که کرده، تبرئه می‌کند. داستان چنین است که مشرکین مکه عمار و پدرش یاسر و مادرش سمیه و برخی دیگر از مسلمانان ضعیف را شکنجه می‌دادند تا شاید از اسلام و پیروی پیامبر(ص) دست بردارند. سمیه را به دو شتر بسته، با حربه‌ای او را دو شقه کردند؛ یاسر را نیز کشتند ولی عمار خواسته ایشان را بر زبان جاری کرد، در حالی که دلش بر ایمان محکم و استوار بود. به پیامبر خبر دادند که عمار کافر شد. پیامبر(ص) فرمود: چنین نیست؛ بلکه از سر تا قدم عمار پر از ایمان استو ایمان با گوشت و خونش آمیخته است . پس از این ماجرا عمار با دیده گریان به حضور پیامبر(ص) رفت. رسول خدا(ص) از او پرسید: چه خبر شده؟ عمار گفت: هلاک شدم؛ زیرا از من دست نکشیدند تا آنکه به شما جسارت کرده، از خدایانشان به خوبی یاد کردم". پیامبر(ص) با دست مبارک اشک چشمان عمار را پاک کرد و فرمود: "اگر دوباره از تو خواستند که چنین کلمات کفرآمیزی را بگویی، باز هم بگو"؛ در این موقع آیه فوق نازل شد.

عمار از دیدگاه پیامبر(ص)

روایات نبوی درباره فضیلت عمار بسیار نقل شده، ما چند حدیث را نقل می‌کنیم:

1. ابن عباس از پیامبر(ص) روایت کرده است که فرمود: ایمان سر تا قدم عمار را پر کرده و ایمان با گوشت و خونش آمیخته است.
2. انس بن مالک از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: بهشت مشتاق دیدار چهار نفر است: علی(ع) و عمار یاسر و سلمان فارسی و مقداد.
3. هنگام ساختن مسجد قبا که عمار برای آن زحمت فراوانی کشید، پیامبر(ص) به او فرمود: تو اهل بهشتی و جمعیتی ستمکار تو را شهید می‌کنند.

عمار یاسر از دیدگاه امام علی(ع)

چون عمار به شهادت رسید و امام علی(ع) از آن مطلع شد، فرمود: "هر مسلمانی که از مرگ عمار متأثر و افسرده نشود و آن را بزرگ نشمارد و داغ او مصیبت دردناکی به او وارد نکند فرد رشید و کمال یافته‌ای نیست. خداوند عمار را رحمت کند در آن روزی که اسلام آورد و در روزی که به شهادت رسید و در روزی که برانگیخته می‌شود. من عمار را در هنگامی دیدم که اگر از اصحاب رسول خدا چهار نفر یاد می‌شد او چهارمی بود و اگر از پنج نفر یاد می‌شد او پنجمی بود". هیچ یک از اصحاب قدیمی پیامبر(ص) در اینکه بهشت بر عمار واجب بوده، تردید ندارد و این مسئله بارها درباره او نقل شده است. هم‌چنین نقل شده وقتی امام علی از شهادت عمار مطلع شد در رثای عمار گریه کرد و فرمود: "خدا رحمت کند عمار را به زندگی ارزشمندی رسید؛ چند نفر مثل عمار زندگی می‌کنند؟".

بارگاه عمار

سرانجام این صحابی مخلص و فداکار و حق محور و حق شناس و مدافع حقوق اهل بیت(ع) در جنگ با معاویه و لشکر شامیان که پیامبر اسلام(ص) از آنها به "فئه باغیه"؛ گروه ستمگر و سرکش تعبیر فرموده بود، در منطقه صفین به آرزوی دیرین خود رسید و به دست آنان به شهادت رسید.

امیرالمؤمنین امام علی(ع) او را بدون غسل در همان میدان نبرد مدفون ساخت. امروزه بارگاه مقدس و ملکوتی این یار فداکار و دیرین پیامبر خدا و امام علی(ع) در کنار شهر "رَقّه" در منطقه صفین، یعنی در همان جایی که به دست آن گروه ستم پیشه و یاغی به شهادت رسید، مورد زیارت قرار می‌گیرد. این مقبره در سمت راست باب علی بوده است.

جستارهای وابسته

• عنس (قبیله)
• مذحج (قبیله)

منابع

1. شهسواری، حسین، مقاله «عمار یاسر»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
3. موسوی بردکشکی، سید جواد، مقاله «عمار»، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم
4. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
5. دانشنامه نهج البلاغه